سنت روشن فکری در ایران

اینکه آیا مفهوم روشن فکری در سراسر تاریخ فکری ایران دارای مصادیقی است یا اینکه مفهومی تازه است، برمی گردد به مفهومی که از روشن فکر داریم که آیا مفهومی جامعه شناختی است یا ایدئولوژیک. اکثر نویسندگان جامعه ما، مفهومی ایدئولوژیک از روشن فکر دارند. بنابراین، تعریف این مفهوم وابسته به ایدئولوژی های متفاوت و دارای بار ارزشی متفاوت است. روشن فکران از دیدگاه جامعه شناختی، در همه دوره های تاریخی و جوامع بشری وجود داشته اند و در تحولات اجتماعی جوامع، فعالیتی اساسی انجام داده اند. لذا، پیامبران نخستین روشن فکران در تاریخ اجتماعی انسان اند. به هر حال، روشن فکر علاوه بر تولید هر متن معناداری که قابل تأویل و تمیز باشد، کسی است که چنین متونی را نیز مطالعه می کند. پس همه افراد تا حدودی روشن فکرند؛ اما همه آنها نقش روشن فکر را به عهده ندارند. همه آنها مخاطب روشن فکر هستند و چون عقل و فکر دارند درست یا نادرست بودن سخنان او را تشخیص می دهند. از آنجا که روشن فکر اصطلاحی عام تر است، ما روشن فکران مختلفی داریم، مانند روشن فکرانی که در خدمت، و یا در مقابل یک سنت اند. از همین روست که ما باید یا صفتی به آن اضافه کنیم که آن را از سایر انواع خودش متمایز کند یا، در کل، معنایی به کار بریم که متمایز از دیگر معانی آن باشد، مانند روشن فکر دینی که ما آن را از راه ترجمه به دست نیاورده ایم؛ یعنی آن معنایی را ندارد که مراد نویسندگان غربی است؛ بلکه منظور از آن، در زبان ما، کسی است که آراسته به ظواهر جهان جدید، آشنا با فرهنگ آن، عمل کننده به برخی از رسوم آن و در عین حال متدین و دین دار باشد. این بیان که روشن فکر دینی متناقض است، تعمیمی نادرست از این سخن هایدگر است که «فلسفه مسیحی ذاتا متناقض است و کسی که می گوید فیلسوف است و در عین حال معتقد است که جهان را خدا آفریده است، چگونه می تواند در اصل جهان تحقیق کند».

روشن فکران کسانی هستند که سنت پدران را به پرسش می گیرند؛ آمریت نامعقول را برنمی تابند؛ راهی اختصاصی در اختیار شیوه و اسلوب زندگی دارند؛ نسبت به وجود ستم و نابرابری در جامعه حساس اند؛ برای استقرار عدالت و آزادی حاضر به پیکارند و در عین حال همواره آماده اند از آنچه اعتقاد دارند دست بردارند، اگر این اعتقادات و اندیشه ها در عمل یا در نظر قابل دفاع نباشند یا به تجربه خطای آنها معلوم شده باشد.