درگذشت محی الدین ابن عربی / خلاصه کتاب شهره عارفان

محمد بدیعی، شهره عارفان، قم، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، چاپ اول، ۱۳۸۳، ۱۹۰ صفحه.

چکیده

بدون تردید، ابن عربی، یکی از بزرگ ترین عارفان تاریخ است. او با آثار گران بهای خود، بر عرفان نظری تأثیر فراوان نهاد و بسیاری از عارفان بعدی، از آثار او بهره بردند. در این مقاله، به مناسبت درگذشت او، به تلخیص کتاب شهره عارفان با این مشخصات کتاب شناسی می پردازیم:

محمد بدیعی، شهره عارفان، قم، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، چاپ اول، 1383، 190 صفحه.

کودکان و نیاکان

محمد بن علی بن محمد بن احمد بن عبداللّه بن حاتم طایی، معروف به محیی الدین، در شب دوشنبه هفدهم ماه رمضان سال 560 ه . ق در شهر مرسیه، یکی از شهرهای اندلس (اسپانیای امروز) در خانواده مذهبی به دنیا آمد. خاندان او در اصالت، نجابت، ثروت، دانش و زهد شهره بود. جد اعلای وی، حاتم طایی، مرد بخشنده و سرشناس عرب، پدرش، علی بن محمد، از بزرگان فقه و حدیث و از مردان برجسته و سرشناس مرسیه و مادرش، زنی پرهیزکار به نام نور بودند. او در هشت سالگی به همراه خانواده اش به شهر اشبیلیه، پایتخت اندلس رفت و دروس مقدماتی را در آن شهر فرا گرفت. ابن عربی، قرآن را با قرائت های هفت گانه آموخت و سپس در محضر استادان ماهر، به فراگیری علوم زمانش همت گماشت.

عارف بلندآوازه

ابن عربی بر اثر عبادت و تزکیه روح، به زودی عارفی بلندآوازه گشت؛ آن گونه که عارفان و بزرگان زمان، از جمله فیلسوف بزرگ، ابن رشد قرطبی، خواستار ملاقات با او بودند. ابن عربی مسافرت ها و ملاقات های زیادی داشت. او به هر جا می رفت، مورد توجه دانشمندان، مردم و حاکمان قرار می گرفت. محیی الدین تا پایان عمر با وجود ضعف قوای جسمانی، همچنان به کار نوشتن و عبادت و ریاضت پرداخت و سرانجام در 78 سالگی، در شب جمعه 28 ربیع الثانی سال 638 ه . ق در شهر دمشق، میان خویشان و پیروانش از دنیا رفت. آرام گاه ابن عربی از گذشته تا کنون، زیارت گاه عارفان و ارادتمندان اوست.

استادان و آثار

زندگی و منش محی الدین ابن عربی، از شگفتی های روزگار است. برخی معتقدند در تاریخ عرفانی اسلامی، کسی در گستردگی اطلاعات، فراوانی استادان و بسیاریِ تعداد نوشته به پایه وی نمی رسد. وی بر اثر تلاش و تکاپوی فراوان، توانست از محضر استادان سرشناس زمان خود بهره برد و از آنان اجازه نقل حدیث بگیرد که شمارشان به هفتاد کس می رسد. ابن عربی از پرمایه ترین و پرکارترین نویسندگان است و هیچ یک از نویسندگان جهان اسلام، چون ابن سینا و غزّالی در فراوانی اثر، با وی برابری نمی کنند. او توانست نظام فکری جداگانه و ویژه ایجاد کند که هنوز هم محور بینش های عرفانی در جهان اسلام است. برخی، تعداد نوشته های وی را 848 کتاب و رساله دانسته اند.

امام خمینی رحمه الله و ابن عربی

امام خمینی رحمه الله در آثار عرفانی خود، از محی الدین به بزرگی یاد می کند و عنوان هایی چون شیخ کبیر، شیخ عارف، بزرگ مرد و خُلّص شیعیان امیرمؤمنان علیه السلام را به او نسبت می دهد و او را به عنوان یکی از بزرگان عرفان می ستاید. اصل مباحث ابن عربی برای امام قابل قبول است، ولی در بعضی موارد با او اختلاف نظر دارد که به نقد آنها می پردازد و نمونه هایی از آن را در کتاب تعلیقات علی شرح فصوص الحکمه ایشان می توان مشاهده کرد. از این روست که می بینیم ایشان در نامه به گورباچف، کتاب های عرفانی محی الدین را به عنوان یکی از منابع شناخت اسلام معرفی می کند که می تواند خلأ عقیدتی و فرهنگی حاصل از سقوط مارکسیسم را پر کند.

شهید مطهری و ابن عربی

شهید مطهری به ابن عربی توجه دارد و در موارد بسیاری درباره وی اظهار نظر کرده است. استاد شهید که از ابن عربی با عنوان «اعجوبه عجیب روزگار» یاد می کند، معتقد است محی الدین، عرفان را وارد مرحله جدیدی کرد و به صورت یک علم و مکتب درآورد و به نهایت تکامل خود رساند. به همین دلیل، او را پدر عرفان نظری اسلامی می داند و این گونه می نویسد: «تمام این عُرفایی که در میان ملل اسلامی سراغ داریم و از جمله عرفای ایرانی و فارسی زبان که داریم، مهم ترینشان از قرن هفتم بوده و تمامی اینها شاگردان مکتب محی الدین هستند.» ایشان مولوی بلخی، حافظ، جامی و بزرگانی دیگر را شاگرد مکتب او می داند.

ابن عربی وامام علی علیه السلام

ابن عربی در موارد بسیاری، از حضرت علی علیه السلام با عظمت یاد می کند و ایشان را می ستاید. برای نمونه، در جایی نوشته است: «این علی بن ابی طالب است؛ همان کسی که دروازه شهر علم نبوی و صاحب اسرار و امام آن شهر است.» محی الدین پس از بیان روایاتی در مورد زهد و پارسایی امیرمؤمنان امام علی علیه السلام در رسالة القدس، درباره آن امام پرهیزکار می نویسد: «کیست مثل علی در این مقام والا و کیست معادل او که در مقام و کلام با او برابر کند؟» همچنین ابن عربی در اشاره به مقام ولایت و وصایت آن حضرت، به نقل از رسول گرامی اسلام می نویسد: «جوان مردی مانند علی وجود ندارد؛ زیرا جانشین من و ولی و سرپرست شماست.» وی همچنین معقتد است نزدیک ترین افراد به پیامبر، علی بن ابی طالب علیه السلام است که امام عالم و سرّ تمام انبیاست.

ابن عربی و اهل بیت علیهم السلام

ابن عربی در موارد بسیاری از آثار خود، به ذکر فضیلت های اهل بیت علیهم السلام پرداخته و درباره طهارت ولایت و محبت اهل بیت علیهم السلام به تصریح و اشاره سخن گفته و دشمنی با آنان را زیان آور دانسته است. از آن جمله می نویسد: «فرض است همان طور که رسول اللّه صلی الله علیه و آله را دوست داریم، اهل بیتش را نیز باید دوست بداریم و از عداوت و کراهت به ایشان احتراز و اجتناب کنیم.» وی افزون بر نقل روایات ائمه اطهار علیهم السلام ، در موارد بسیاری به ولایت ایشان اعتراف کرده و مقامی برابر با مقام انبیا برایشان قائل شده است. ابن عربی در کتاب های خود، به احادیثی از معصومان نیز اشاره کرده است، مانند اینکه: «علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: منشأ غیب گویی های من، فهم از قرآن است که خداوند به عده ای از بندگانش عنایت می کند».

ابن عربی و مهدی موعود

ابن عربی، از حضرت مهدی علیه السلام با عنوان «قطب زمان» یاد می کند. وی رساله عرفانی الدعاء المختوم علی السر المکتوم و رساله رمزگونه شق الجیب را درباره امام زمان و نحوه ظهور آن حضرت نوشته است. او در کتاب فتوحات مکیه نیز مطالب بسیاری درباره شمایل، فضایل، وقایع ظهور و یاران آن حضرت بیان می کند. از جمله در باب هفتاد و سوم این کتاب چنین آورده است: «اما ختم ولایت محمدی، آن برای مردی از عرب است که به لحاظ اصل و نسبت و به دست گرفتن این ولایت، اکرم قوم است و امروز در زمان ما موجود است. در سال 595 ه . ق وی را شناختم و نشانه (ختم ولایت مطلقه) او را که حق از دیدگان بندگانش نهان نموده، در شهر فاس مشاهده کردم».