تواضع و فروتنی

تعریف فروتنی و تواضع

تواضع، یکی از موضوعات علم اخلاق اسلامی است که بیشتر خصلت های پسندیده از این سرمایه بزرگ سرچشمه می گیرند. مرحوم نراقی در معراج السعادة، در تعریف تواضع می گوید:

تواضع، عبارت است از شکسته نفسی که نگذارد آدمی خود را بالاتر ازدیگری ببیند و لازمه آن، رفتار و گفتاری است که دلالت بر احترام دیگران می کند.

تعبیر به فروتنی در فارسی دقیقا همین معنا را می رساند و این مسئله از خلال گفتار و رفتار انسان ها نمایان می شود. معنا و مفهوم حقیقی تواضع آن است که انسان در مقایسه با دیگران، امتیاز و برتری ویژه ای برای خویش قائل نشود. وجود چنین حالتی در فرد، باعث می شود که دیگران را بزرگ و گرامی بدارد. زمانی که آدمی دریابد فروتنی او برای برادران مؤمنش، فروتنی برای خداست، احساس سربلندی و عزت می کند. حضرت علی علیه السلام این ویژگی مؤمن را با کلماتی زیبا چنین توصیف می کند: «نرم خو و مهربان است، از صخره سخت تر و از بنده ذلیل تر است». مرحوم فیض کاشانی می گوید:

این فضیلت اخلاقی مانند دیگر صفات اخلاقی، دارای افراط و تفریط و حدوسط است. حد افراط، تکبر و حد تفریط، پذیرش ذلت و پستی و حدوسط آن تواضع است. آنچه ستایش شده است و فضیلت محسوب می شود، همان کوچکی کردن بدون پذیرش ذلت و پستی است.

در روایتی از امام رضا علیه السلام آمده است که از ایشان پرسیدند: حد تواضع که اگر انسان آن را انجام دهد، متواضع محسوب می شود، چیست؟ فرمود: تواضع درجات و مراحلی دارد. یکی از آن مراحل، آن است که انسان قدر و موقعیت نفس خویش را بداند و خود را در آن جایگاه قرار دهد. با مردم آن گونه رفتار کند که انتظار دارد با او رفتار کنند. اگر بدی دید، آن را با خوبی جواب دهد. خشم خود را فرو خورد و از مردم درگذرد... .

پیام متن:

1. تواضع از فضیلت اخلاقی است که در قرآن و روایت ها بر آن تأکید شده است؛

2. تواضع یعنی، کوچکی کردن بدون پذیرش ذلت و پستی.

ارزش تواضع

تواضع و فروتنی اهمیت خاصی در اخلاق اسلامی دارد تا آنجا که خداوند به پیامبرش امر می فرماید: «[ای رسول من!] پر و بال رحمتت [را] بر تمام پیروان با ایمانت به تواضع بگستران». (شعراء: 215) این سفارش به پیامبری است که خداوند در مقام عظمت او فرموده است: «اگر به خاطر تو نبود، هرگز جهان آفرینش را نمی آفریدم». پیامبری که به حق مصداق کامل خشوع و فروتنی است و این خود، از رمزهای موفقیت آن حضرت در پیشبرد اهداف مقدسش و جذب افراد به سوی دین اسلام بود. عدی بن حاتم، علت اسلام آوردن خود را چنین بیان می کند:

وقتی به مدینه رفتم و از مسجد با آن حضرت به سوی خانه حرکت کردیم، در بین راه پیرزنی از آن حضرت [نکاتی را] پرسید و آن حضرت با بزرگواری و فروتنی خاص، مدتی طولانی کنار او ایستاد و به سؤالات او پاسخ داد. وقتی به منزل رسیدیم، زیرانداز خود را برای من انداخت و خودش در مقابل من روی زمین نشست. من گفتم این تواضع از اخلاق انبیاست، نه از سلاطین و ایمان آوردم.

خداوند تواضع را سبب سخن گفتن خود با حضرت موسی علیه السلام بیان کرده است. امام صادق علیه السلام فرمود:

خداوند به حضرت موسی علیه السلام وحی کرد: ای موسی، آیا می دانی چرا از میان همه آفریدگانم تو را برای سخن گفتن با خود برگزیدم؟ موسی علیه السلام عرض کرد: پروردگارا! علت آن چه بود؟ خداوند در پاسخ گفت: ای موسی، من در میان بندگانم، کسی را از تو متواضع تر در مقابل خود ندیدم. ای موسی تو چون نماز می گذاری، گونه خویش را بر خاک می نهی.

پیام متن:

1. سفارش خداوند به پیامبرش برای رعایت تواضع به خاطر ارزش و اهمیت آن؛

2. خداوند علت سخن گفتن خود با حضرت موسی علیه السلام را به شدت تواضع آن حضرت بیان می کند.

تواضع در آیینه روایت و سیره اهل بیت علیهم السلام

در اهمیت تواضع تعبیرات بسیار جالبی در روایت ها آمده است. در حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله می خوانیم: «چه می شود که شیرینی عبادت را در شما نمی بینم؟ عرض کردند: شیرینی عبادت چیست؟ فرمود: تواضع است».

حقیقت عبادت، نهایت خضوع و خشوع در برابر پروردگار است، کسی که لذت خضوع در حضور خدا را درک کند، در برابر خلق خدا نیز متواضع است. از احادیث اسلامی استفاده می شود که تواضع شرط قبولی طاعات و عبادت ها است. از جمله در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده است:

تواضع ریشه هر کار نیک و با ارزش است و مقام والایی است... و هر کس برای خدا تواضع کند، خدا او را بر بسیاری از بندگانش شرافت می بخشد... و هیچ عبادتی برای خدا مورد قبول نخواهد بود، مگر اینکه باب آن تواضع است.

تواضع سبب استحکام روابط اجتماعی است و از تیره شدن دوستی ها و پیوندها به خاطر حسادت، جلوگیری می کند. معمولاً هرگاه نعمتی نصیب انسان می شود، مزاحمت های حسودان هم متوجه شخص می شود و گاه این حسادت ها تحمل زندگی را بر صاحب نعمت سخت می کند، ولی نعمت تواضع، حسادت حسودان را برنمی انگیزد. از امام حسن عسکری علیه السلام نقل است که فرمود: «تواضع، نعمتی است که سبب حسادت دیگران نمی شود».

ائمه معصوم علیهم السلام خود، اسوه فروتنی بوده اند. با دقت در سیره زندگی آنها، این خصلت به خوبی دیده می شود. چنان که حضرت علی علیه السلام را به خاطر شدت تواضعش، ابوتراب یعنی پدر خاک، انسان خاکی، لقب داده اند نقل است که روزی امام رضا علیه السلام وارد حمام شد. شخصی که آن حضرت را نمی شناخت از او خواست تا بر بدنش کیسه بکشد و آن امام همام، بدون هیچ عذر و بهانه ای پذیرفت. در هنگام کار، مردم حضرت را شناختند و بر آن مرد خرده گرفتند. مرد معذرت خواست، ولی امام با مردم به سخن گفتن مشغول شد تا نگرانی مرد برطرف شود و کار کیسه کشیدن را تا آخر ادامه داد.

پیام متن:

1. شرط قبولی طاعات و عبادات و شیرینی آنها تواضع است؛

2. تواضع نعمتی است که دیگران بدان حسادت نمی ورزند.

نشانه های تواضع

وقار و آرامش در راه رفتن، نشانه ای از تواضع

فروتنی صفتی باارزش است که از باطنی پاک و بی آلایش سرچشمه می گیرد و نشانه های آن در رفتار انسان جلوه می کند و با توجه به رفتار افراد، می توان روحیه تکبر یا تواضع شان را تشخیص داد. قرآن کریم در این باره می فرماید:

وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذینَ یَمْشُونَ عَلَی اْلأَرْضِ هَوْنًا وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلامًا. (فرقان:63)

بندگان خداوند رحمان کسانی هستند که آرام و بی تکبر بر زمین راه می روند و هنگامی که جاهلان آنها را مخاطب سازند، به آنها سلام می گویند و با بی اعتنایی و بزرگواری می گذرند.

امام خمینی رحمه الله اسوه فروتنی

از جمله برجستگی های اخلاقی امام خمینی رحمه الله فروتنی ایشان بوده است. امام وقتی به جلسات وارد می شد، ضمن آنکه ابهتی خاص داشت، در نهایت فروتنی با حاضران برخورد می کرد. موقعیت های علمی، اقتدار سیاسی و فکری نتوانست ذره ای از این تواضع بکاهد. وی چون به مجلسی حاضر می شد، هر جا که جا بود می نشست و غالبا دم در و قرار گرفتن در میان افراد عادی را به جاهای دیگر ترجیح می داد. امام خمینی رحمه الله در عین قاطعیت، بسیار متواضع بود. هیچ گاه در منزل به افراد امر و نهی نمی کرد و امور شخصی را خود انجام می داد. در سلام کردن، همواره بر دیگران پیشی می گرفت و هرگز کسی نتوانست در سلام گفتن بر ایشان سبقت بگیرد. هر گاه به مجلسی یا محلی می رفت، به همگان سلام می کرد. یکی از شاگردانش می گوید: به جرئت می توانم بگویم که هیچ گاه نشد در مسیر رفت و آمدمان امام را زیارت کنم و ایشان در سلام سبقت نگرفته باشد.

از دیگر نشانه های فروتنی امام رحمه الله این بود که در مسیر خانه به محل درس، سعی می کرد کسی پشت سر ایشان حرکت نکند، اگر صدای کفشی می شنید می ایستاد و می فرمود: آقا بفرمایید. امام رحمه الله با نهایت متانت و وقار حرکت می کرد و به این سو و آن سو نگاه نمی کرد و همیشه در قدم زدن، پیش پای خویش را نگاه می کرد.

نخستین صفتی که خدای مهربان بندگان خاص خود را بدان توصیف می کند، آرامش و وقار در راه رفتن و نداشتن حالت غرورآمیز است. زیرا شیوه راه رفتن، بیان کننده ویژگی های درونی فرد است. برخی از افراد چنان مغرورند که از نوع راه رفتن آنها به خوبی می توان به خودخواهی شان پی برد. خدای متعال در جای دیگری از قرآن مجید، راه رفتن از روی تکبر را نهی می کند و می فرماید: «در زمین از سر کبر و غرور گام بر مدار، که [با [نیروی خود، زمین را نمی توانی [بشکافی]و به سربلندی کوه ها [نیز [نخواهی رسید». (اسراء: 37)

پیام متن:

1. از شیوه راه رفتن افراد، می توان به روحیه تواضع یا تکبرشان پی برد؛

2. انسان های متواضع، متین و آرام گام بر می دارند.

تواضع و سلام

یکی از نشانه های فرد فروتن، آغاز به سلام کردن است. در نخستین لحظه دیدارمان با یکدیگر با گفتن سلامی همراه با تبسمی متین و پر مهر، فاصله ها را از میان برمی داریم. در حال گفتن سلام، با خواهش های درونی و هواهای نفسانی خویش مبارزه می کنیم و برخلاف حس خودخواهی، خود را به زیور خشوع می آراییم. چنان که امام حسن عسکری علیه السلام می فرماید: «نشانه فروتنی آن است که انسان به هر کس برسد، سلام گوید...». پس، پیشی گرفتن در سلام، دلیل بزرگواری و تواضع انسان است و چنین شخصی محبوب خداوند و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله واقع می شود. از رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نقل است:

محبوب ترین مردم در پیشگاه الهی و پیامبر خدا، کسی است که در گفتن سلام سبقت جوید... در ملاقات هایش پیش از آنکه سخنی بگوید، گفتار خود را با سلام آغاز کند.

در آغاز طلوع خورشید اسلام، آن زمان که هنوز در بین مردم اختلافات و ترس های دوران جاهلیت حاکم بود و در برخوردها و ملاقات های افراد اطمینان و اعتماد وجود نداشت، رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله دستور داد که مردم هنگام ملاقات یکدیگر کلمه و عبارتی به کار برند که هم اعتماد طرف مقابل را جلب کنند و هم درود و تحیتی باشد. به همین جهت، واژه سلام را که نشان از صلح و صفا دارد و با کلمه اسلام هم ریشه است، به کار می بردند و با گفتن این کلمه، محبت و مهر و اعتماد یکدیگر را جلب می کردند. در سلام کردن فرقی میان کودک و بزرگسال نیست. چنان که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله به هر کس برخورد می کرد، در سلام کردن سبقت می جست». و هیچ کس نتوانست در این امر از وی پیشی گیرد. او حتی به کودکان نیز سلام می گفت و در ملاقات با غیرمسلمانان هم این آداب انسانی و اخلاقی را رعایت می فرمود.

پیام متن:

1. آغاز به سلام کردن، از نشانه های افراد متواضع است؛

2. محبوب ترین افراد در پیشگاه خدا و رسول او، سبقت گیرندگان در سلام هستند.

ترک مجادله، از روی تواضع

یکی از نشانه های فروتنی، ترک بحث و جدال است. اگر غرض از مجادله، دشمنی و اظهار فخر و کمال باشد، در متون دینی از آن نهی شده است. این گونه درگیری ها، آثار ناخوشایندی دربردارند. یکی از آنها، در معرض خطر قرار گرفتن آبروی انسان است. به ویژه اگر طرف مقابل، عیب جو و بی آبرو باشد و در گفته های خود ادب را رعایت نکند و به توهین و بی حرمتی بینجامد. امام صادق علیه السلام در این باره در سخنی زیبا و نغز چنین می فرماید:

لا تُمارِینَّ حَلیما وَ لا سَفیها فَانَّ الحلیمَ یَغْلِبُکَ و السّفیه یُؤذیکَ.

با دو کس جدال مکن: با شخص عاقل و بردبار و با شخص نادان و کم عقل. زیرا اولی بر تو چیره می شود و دومی تو را می آزارد.

بدین جهت، آن حضرت ترک بحث و جدال را از نشانه های فروتنی بیان می کند، اگر چه حق با تو باشد.

پیام متن:

1. جدال و مجادله، سبب دشمنی و آبروریزی طرفین می شود؛

2. گاهی انسان باید جدال را ترک کند، اگر چه حق با او باشد.

تواضع و مجالس و مهمانی ها

یکی از نشانه های شخص فروتن این است که هیچ گاه از جای ویژه و معینی در جمع افراد استفاده نمی کند. هرگاه وارد مجلس و مهمانی می شود، هر کجا جا بود همان جا می نشیند و به مصداق «شَرفُ المکانِ بالمَکین، لا بالمکان»، هر کجا او بنشیند، آنجا شرافت و ارزش می یابد.

نقل است که هر گاه پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در مجلسی میان اصحاب خود می نشست و شخص ناآشنایی وارد می شد، پیامبر را در میان جمع نمی شناخت، چرا که آن حضرت ظاهری مانند دیگران داشت و همانند افراد عادی رفتار می کرد و برتری و فضلی برای خود قائل نبود. امام جعفر صادق علیه السلام در این باره ضمن حدیثی می فرماید: «التواضعُ أن ترضی مِن الْمَجْلسِ بُدونِ شَرفِکَ؛ فروتنی این است که در مجلس، به جایی کمتر از مقام و موقعیت خود راضی باشی».

پیام متن:

1. انسان متواضع هر کجا بنشیند آن مکان شرافت و ارزش می یابد؛

2. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در مجالس، جای مشخص و به خصوصی نداشت.

دوری از خودنمایی و شهرت طلبی، نشانی از تواضع

تواضع واقعیتی روحی است که انسان در پرتو ایمان حقیقی، به آن می رسد. ایمان و فروتنی انسان مؤمن، او را وامی دارد تا خود را برتر از دیگران نپندارد، با این حال خداوند مقام او را در نظر مردم بالا می برد. چنان که از حضرت علی علیه السلام نقل است: «خردمند خود را کوچک می شمارد و در نتیجه بلند مرتبه می شود. نادان خودش را بالا می برد و در نتیجه پست می گردد».

شخص فروتن انتظار ندارد که دیگران او را به خاطر تقوایش مورد ستایش و تحسین قرار دهند. بنابراین، هر قدر خضوع و فروتنی انسان مؤمن بیشتر باشد، به همان نسبت کفه ایمان و تقوایش سنگین تر و پربارتر می شود. این گونه است که حضرت علی علیه السلام دوست نداشتن خودنمایی و شهرت طلبی را از نشانه های انسان های متواضع می داند.

پیام متن:

1. ایمان فرد مؤمن او را به فروتنی وامی دارد؛

2. فرد متواضع، خودنمایی و شهرت طلبی را دوست ندارد.

تواضع، نردبان سرفرازی و سربلندی

فروتنی، انسان را در نظر دیگران بزرگ جلوه می دهد و او را در میان مردم محترم می سازد. چنان که امیرالمؤمنین علی علیه السلام هم می فرماید: «التواضعُ یَکسُوکَ المَهایَةَ؛ تواضع، جامه بزرگواری و وقار بر تن توست».

کسی که به خاطر خدا تواضع کند، اگرچه به ظاهر خویشتن را ضعیف و حقیر نشان می دهد، خداوند مقام او را در نگاه مردم بالا می برد. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در این زمینه سخن گهرباری دارد، ایشان می فرماید:

اِنَّ التَّواضُعُ یَزیدُ صاحِبَهُ رِفعةً، فَتواضَعُوا یَرفَعکُمُ اللّه ُ.

فروتنی وسیله سربلندی و سرافرازی است، تواضع کنید تا خدای متعال مقام شما را بلند گرداند.

سعدی در این باره می گوید:

یکی قطره باران ز ابری چکید	خجل شد چو پهنای دریا بدید
که جایی که دریاست من کیستم	گر او هست، حقا که من نیستم
چو خود را به چشم حقارت بدید	صدف در کنارش به جان پرورید
سپهرش به جایی رسانید کار	که شد نامور لؤلؤ شاهوار
بلندی از آن یافت، کو پست شد	در نیستی کوفت تا هست شد
تواضع سر رفعت، افرازدت	تکبر به خاک اندر اندازدت

پیام متن:

تواضع، مقام و عظمت انسان را در برابر دیدگاه دیگران بالا می برد.

تواضع، نشانه عقل

انسان های متواضع عقل اجتماعی بالایی دارند. نقش عقل، تشخیص سود و زیان انسان است و بی گمان، فروتنی سود فراوانی را برای فرد متواضع به ارمغان می آورد. امام صادق علیه السلام در ضمن حدیثی فرموده است: «کَمالُ العقلِ فی ثلاثٍ، التواضعُ للّه »؛ کمال عقل در سه چیز است که یکی از آنها تواضع برای خداست».

کسانی که روحیه تواضع دارند؛ حرف حق و انتقاد به جا و منطقی را می پذیرند، نصحیت خیرخواهانه یک دوست خوب و یا مربی دل سوز را به دیده منت می گذارند و سپاس گزار او می شوند و در نتیجه عقل آنها، همواره رو به کمال است.

در حدیثی از امام موسی کاظم علیه السلام نقل است: «اِنّ لقمانَ قالِ لابنه: تواضع لِلحَقِّ تَکُن أعقَل النّاسِ؛ همانا لقمان به پسرش سفارش کرد که در برابر مردم فروتن باش تا عاقل ترین مردم باشی».

پیام متن:

1. فروتنی، نشانه عاقل بودن انسان است.

2. با تواضع، عقل انسان مسیر تکامل را طی می کند.

قلب های متواضع، رویشگاه حکمت

علم و حکمت تنها در دل و جان متواضع پرورش می یابد، نه در قلب سخت و متکبر.

فیض و رحمت الهی، تنها قلب های مستعد را به نسبت وسعت و گنجایش خود سرشار از حکمت های آسمانی می سازد. دل های پر از کبر و برتافته از اطاعت حق از این فیض محرومند، همانند زمینی که وقتی باغبان آب را به روی آن جاری می کند، آن قسمت از زمین که برآمده اند، جان تشنه شان هرگز از آب سیراب نمی شود. این حقیقت در سخن اهل بیت علیهم السلام با تشبیه زیبایی بیان شده است، از جمله اینکه امام موسی کاظم علیه السلام می فرماید:

زراعت در زمین نرم می روید، نه در زمین سفت و سخت. همچنین حکمت در دل های فروتن رشد می کند، نه در دل های گردنکش؛ زیرا خداوند متعال تواضع را وسیله عقل و تکبر را وسیله جهل قرار داده است.

پیام متن:

1. علم و حکمت در دل های خاشع و فروتن سریع تر رشد می کند.

2. انسان های فروتن، آمادگی بیشتری برای پذیرش و دریافت حکمت الهی دارند.

تواضع و ثمره دانش

تواضع برای همه کس سزاوار و برای دانشمندان و طالبان علم زیبنده تر است و خود بزرگ بینی، صفتی که برای همه ناپسند است و برای دانشوران و جویندگان دانش زشت تر و نکوهیده تر. اساسا نشانه دانش واقعی، ایجاد و فزونی فروتنی در وجود صاحب علم است.

اگر علم با تهذیب نفس آراسته نشود، تأثیری مثبت ندارد و آلودگی درون، غبار چهره جان خواهد شد. برخی افراد کم ظرفیت با چند سال تحصیل و فراگرفتن چند اصطلاح علمی و کسب عنوان های فریبنده دنیایی به دلیل غرور بسیار خود را برتر از همه می دانند و انتظار خدمت و احترام بیش از حد، از دیگران دارند. ولی همان گونه که در حدیث آمده است: «هر کس خود را عالم به شمار آورد و از روی فخر فروشی بگوید: من دانشمندم، در حقیقت نادان است».

اینها انسان های نادانی هستند که دچار ضعف شخصیتی اند و چون در برابر مردم احساس حقارت می کنند، با ادعای فضل و برتری برای خود شخصیت دروغین می سازند. در حالی که اگر تحصیل علم همراه با تربیت انسانی و اخلاقی باشد، باید هر چه بر دانش و اطلاعات فرد افزوده تر می شود، تواضع او نیز بیشتر شود.

فروتنی است دلیل رسیدن به کمال

که چون سوار به منزل رسد، پیاده شود

صائب تبریزی

اگر تکبر امر پسندیده ای بود، پیامبران و اهل بیت علیهم السلام سزاوارتر بودند که خود را از دیگران برتر و بزرگ تر ببینند و بر دیگران فخر بفروشند، درحالی که آنها خود، در برابر انسان های مؤمن و خاضع، متواضع ترین انسان ها بودند.

پیام متن:

1. انسان های دانشمند و عالم، باید متواضع تر از دیگر افراد باشند.

2. تواضع، زینت عالمان و جویندگان علم است.

تواضع و جلب محبت

انسان های متواضع را همگان دوست دارند و برای آنها ارزش و احترام قائلند. این گونه افراد با رفتاری گرم و دل نشین دیگران را به سوی خود جلب می کنند و صحبت و هم نشینی با آنان بذر دوستی و محبت را در دل ها می کارد. در نتیجه انسان های فروتن را محبوب دل ها می کند و دیگران از بودن در کنار آنها احساس آرامش می کنند. حضرت علی علیه السلام در این باره می فرماید: «نتیجه تواضع و فروتنی، محبت است و نتجیه گردن کشی، دشنام».

کسانی که از نعمت تواضع بهره مندند، محبوبیت اجتماعی بیشتری در میان مردم دارند. از این رو، مردم در کارها و مشکلات شان بیش از همه به آنها مراجعه می کنند و هم فکری و یاری آنان را می طلبند. در مقابل، مردم نیز این گونه افراد را در سختی های زندگی یاری می کنند و برای رهایی آنان از این تنگناها می کوشند. اینها همه به سبب محبوبیت انسان های متواضع در میان مردم است و چون ایشان به خاطر خدا بندگان او را بزرگ و گرامی داشتند، خدا هم به آنها جایگاهی با ارزش در میان بندگانش می بخشد. از حضرت علی علیه السلام روایت است: «سه چیز موجب محبت دیگران می شود: دینداری، فروتنی و بخشندگی».

مردم از پیرامون خود خواهان پراکنده می شوند. آنها هرگز نمی توانند کار گروهی و جمعی انجام دهند؛ زیرا نظر دیگران را نمی پذیرند و از مشورت در کارها پرهیز می کنند. چنین افرادی حمایت مردمی ندارند و اگر هم مردم چند صباحی در پی آنان باشند، به تدریج رهایشان می کنند. بر عکس، مردم گرداگرد شمع وجود انسان های متواضع جمعند چرا که آنان جایگاه مردمی والایی دارند.

تو آن که شوی پیش مردم عزیز

که مر خویشتن را نگیری به چیز

سعدی

پیام متن:

1. افراد متواضع، محبوب دل های مردم ند.

2. انسان های متواضع، حمایت مردمی می شوند.

تواضع همسران

یکی از اصول اخلاقی که رعایت آن در زندگی مشترک خانوادگی اهمیت بالایی دارد، تواضع زن و مرد نسبت به یکدیگرست. و نیز رسیدن به این باور که با تشکیل زندگی مشترک، هر دو طرف عالی ترین سرمایه های وجود خود، یعنی عواطف و احساسات و قلب و روح خود را شریک هم گردانیده اند، اگر چه هر کدام سلیقه و استعداد و خصوصیت های اخلاقی متفاوتی دارند.

مردی که متواضع است، مرد بودن او و موقعیت علمی و اجتماعی او سبب نمی شود که با حس برتر بیی، با همسرش رفتار کند و در نتیجه، زمینه پیدایش بسیاری از ناهنجاری های اخلاقی، همانند: تکبر، تحقیر همسر و پرخاشگری نسبت به او هموار شود. زن هم اگر به درود از کبر و غرور باشد، گذشته و موقعیت خانوادگی خود را برای شوهرش بزرگ جلوه نمی دهد، علم و مدرکش را در برابر همسرش به چیزی نمی انگارد و انجام کارهای منزل را جهاد فی سبیل اللّه می داند که در این صورت، یکی از ارکان خوشبختی خانواده فراهم آمده است.

تواضع محیط خانه را گرم و با صفا می کند، محبت و دوستی را در دل ها جای می دهد و چنین است که پیوندهای خانوادگی محکم و محکم تر می شود.

این گونه است که تواضع، زینت انسان بزرگ و شریف می گردد و زیور شرافت خانوادگی محسوب می شود.

پیام متن:

1. تواضع زن و شوهر، سبب استحکام پایه های زندگی مشترک می شود.

2. تواضع همسران، گرمی و صفا به زندگی می بخشد.

تواضع مدیران و کارگزاران

تواضع زینتی است برای رفتار انسان ها و نعمتی است که سربلندی را برای فرد به ارمغان می آورد. در این میان، آراستگی رفتار مدیران و کارگزاران حکومت اسلامی به این زیور، شایسته تر و ضروری تر است.

حفظ تواضع در همه حالت ها بر انسان لازم است، به ویژه وقتی به سمتی منسوب می شود. مردم به مقام مدیریت احترام می گذارند و این ارزش گذاری مردم گاهی تأثیر منفی بر مدیر می گذارد، یعنی خود را برتر و مردم را فروتر می پندارد. با توجه به چنین آفتی است که امام سجاد علیه السلام ، در دعای مکارم الاخلاق از خداوند می خواهد: «... و هیچ درجه ای از من بین مردم بالا مبر، جز آنکه مرا معادل آن منزلت، در نزد خودم ناچیز گردانی».

مدیری که احساس خودبرتربینی پیدا کند، از یک سو رابطه اش با خداوند بریده می شود و از سوی دیگر رابطه های او با مردم و کارمندانش تیره و تار می شود، زیرا خداوند اینان را از درگاه خود می راند. مدیر مغرور رفت و آمد با اطرافیانش را در شأن مقام خود نمی بیند، مردم نیز به تدریج از چنین فردی فاصله می گیرند.

برای اینکه مدیر به چنین آفت و بلایی دچار نشود، باید دقت کند هر اندازه که مقام و موقعیتش بالاتر می رود، در حق مردم و کارمندانش فروتنی بیشتری به خرج دهد و مردم را بیش از پیش احترام کند.

از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نقل است: «برترین مردم کسی است که در مسند قدرت و رفعت، نسبت به مردم متواضع و فروتن باشد».

خواهی بلند مرتبه گردی میان خلق

می کن به هر مقامی که هستی فروتنی

جمشیدی

امیرالمؤمنین علی علیه السلام به یکی از کارگزاران خود چنین توصیه کرده است: «پر و بالت را برای رعیت فرود آور و چهره را گشاده و رفتارت را نرم و ملایم گردان».

یکی از رهنمودهای امام خمینی رحمه الله نیز این است که با رسیدن به قدرت، باید تواضع پیشه کرد. آنجا که می فرماید: «وقتی قدرت به دست تان آمد، بیشتر مواظب باشید که متواضع بشوید».

این گونه است که انسان، مصداق این شعر می شود:

انسان، یکی هزار شود از فتادگی

هر دانه ای که خاک نشین گشت، خرمن است

صائب

پیام متن:

1. شایسته است که مدیران جامعه اسلامی به زیور تواضع و فروتنی آراسته شوند؛

2. هر چه مقام و پست انسان بالاتر رود، به همان اندازه بیشتر احتمال دارد که دچار تکبر و غرور شود.

تواضع در برابر ثروتمندان

یکی از آفت ها ی تهدید کننده یک جامعه از نظر اخلاقی که امروزه در جامعه ما هم رو به گسترش است، تواضع در برابر زراندوزان و ثروتمندان، به خاطر ثروت آنهاست.

این عمل در واقع، فرود آوردن خود از مقام بلند انسانیت به جایگاه پست مادیت است. اهل بیت علیهم السلام یاران و پیروان شان را از این کار ناپسند بازداشته اند. در این باره در سخنی از حضرت علی علیه السلام آمده است: «کسی که نزد ثروتمندی رود و در برابر او برای داشتن ثروت فروتنی کند، دو سوم دینش را از دست داده است».

مال و ثروت، در انسان غرور می آفریند و در پی آن، رفتار فرد تغییر می یابد و او همواره در انتظار اطاعت بی چون و چرای دیگران به سرمی برد. به همین سبب به ثروتمندان سفارش کرده اند که در برابر نیازمندان و تهی دستان فروتنی کنند تا از خطر سرکشی و خود برتربینی و در نهایت آلودگی مادی محفوظ بماند. حضرت علی علیه السلام در سخن گهرباری می فرماید:

چه خوب است تواضع و فروتنی ثروتمند در برابر فقیران، برای رسیدن به پاداش الهی و از آن بهتر بی اعتنایی و تکبر مستمندان است در برابر اغنیا، به خاطر تکیه و توکل بر خدا.

تواضع زگردن فرازان نکوست

گداگر تواضع کند، خوی اوست

آورده اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله در مجلسی نشسته بود. در این میان، فقیر ژنده پوشی وارد شد و در جایی نشست. پهلوی مرد فقیر و ژنده پوش، ثروتمندی نشسته بود. آن مرد فورا لباس های خود را جمع و جور کرد و خود را به کناری کشید. رسول خدا صلی الله علیه و آله که مراقب رفتار او بود، گفت: «ترسیدی که چیزی از فقر او به تو برسد؟» ثروتمند گفت: «نه یا رسول اللّه ».

ـ «ترسیدی که چیزی از ثروت تو به او سرایت کند؟» ـ ثروتمند گفت: «نه یا رسول اللّه ».

ـ «ترسیدی که لباس هایت کثیف و آلوده شود؟» ـ ثروتمند گفت: «نه ای رسول خدا».

ـ «پس چرا خود را کنار کشیدی؟» ـ ثروتمند گفت: «اعتراف می کنم که اشتباهی مرتکب شدم و اکنون برای جبران آن، حاضرم نیمی از ثروت و دارایی خود را به این برادر مسلمانم ببخشم».

مرد فقیر و ژنده پوش گفت: «ولی من حاضر به پذیرفتن نیستم».

مردم پرسیدند: «چرا؟» فقیر گفت: «چونم می ترسم روزی مرا هم غرور بگیرد و با یک برادر مسلمان خود، آن چنان رفتاری بکنم که امروز این شخص با من کرد».

پیام متن:

1. تواضع ثروتمندان در برابر فقیران پسندیده و نکوست.

2. تکبر و بی اعتنایی فقرا، در برابر اغنیا زیباست.

تواضع در برابر متکبران

یکی از صفات ناپسند در انسان، تکبر است که از گناهان کبیره به شمار می آید. تکبر یعنی: انسان خود را بزرگ تر و برتر از دیگران بداند. اگر انسان تنها در نفس خود، خویشتن را برتر و بزرگ تر از دیگران پندارد و در مقام عمل آن را ابراز نکند، اصطلاحا آن را کبر گویند و اگر آن صفت را در مقام عمل ابراز و اظهار کند، تکبر خوانده می شود. بنابراین، کبر صفتی نفسانی است و تکبر عمل خارجی آن.

یکی از دلایل پیدایش غرور در انسان، فراموشی از یاد خداست. این گونه افراد، چنان به خود سرگرمند که عظمت خدا را از یاد برده اند. آنها انسان های پرمدعایی هستند که خود را بی نیاز از همگان احساس می کنند و در نتیجه برای رشد و خودسازی خود نمی کوشند، زیرا آدمی به میزان احساس نیازش تلاش و فعالیت می کند. از این رو، تواضع در برابر متکبران پسندیده نیست، چون این حرکت نشان دهنده محبت قلبی نسبت به او و در نتیجه موجب تثبیت مقام و موقعیت او خواهد شد و بر غرور آنان خواهد افزود، در حالی که چنین انسان هایی از درگاه الهی دور هستند.

امام صادق علیه السلام در سخنی دارند می فرماید:

خداوند متعال به حضرت داوود وحی کرد و فرمود: ای داوود! همان گونه که نزدیک ترین مردم به خدا انسان های متواضع هستند، دورترین مردم از خدا، انسان های متکبر هستند.

بدین جهت دستور داده اند که با متکبران، با غرور برخورد کنید تا از اوج تکبر به زیر آیند و در میان مردم کوچک و حقیر شوند. هنگامی که متکبران ببینند مردم از اطراف آنها پراکنده شده اند و دیگر کسی برایشان نمانده است، حتی همسر و فرزندان شان هم از آنها دوری می جویند، شاید آن گاه رفتار ناپسندشان را اصلاح کنند.

از رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نقل است:

هرگاه متواضعان امت مرا ببینید، در مقابل شان تواضع کنید و زمانی که با متکبران برخورد کردید، بر آنان تکبر ورزید که این رفتار موجب ذلت و خواری متکبران می شود.

انسان های خودبین هرگز در زندگی خویش موفق نیستند و تنها در سایه تواضع است که پیشرفت و کمال به آدمی روی می آورد. بنابراین، انسان همواره باید دیگران را از خود بهتر بداند و به لزوم اصلاح و تزکیه خود توجه کند.

در باب تواضع آنچه دانی	با خلق جهان به جای می آر
کافزوده کند ترا تواضع	نزدیک کریم طبع، مقدار
اما چو لئیم طبع باشد	افتد ز تواضعت به پندار
بر وی نظر از تکبر افکن	وان جزء ادب تمام بشمار

ابن یمین