القاعده؛ تشکیلاتی مدرن!

گفت وگو با فرهاد خسرو خاور

فرهنگ و پژوهش، ش 89

چکیده: دکتر فرهاد خسرو خاور پژوهشگر ایرانی در مؤسسه مطالعات عالی علوم اجتماعی فرانسه است . او تحقیقی در خصوص «شهادت و الگوهای شهادت طلبی » از طریق گفت وگو با زندانیان مسلمان در فرانسه انجام داده است . در این گفت وگو به ویژگی هایی که دکتر خسرو خاور از زندانیان القاعده دریافت کرده اشاره می شود . برداشت آقای خسرو خاور این است که القاعده گروهی مدرن و تا حدی غیر ایدئولوژیک است .

شما با زندانیان القاعده گفت وگو کرده اید . مهم ترین ویژگی شخصیتی و طبقاتی این افراد چیست؟

برخلاف مبارزان ایرانی، فلسطینی، الجزایری و چچنی که عمدتا از قشرهای مردمی به نوعی مستضعف هستند و جامعه ی دیگری را جز جامعه ی خود نمی شناسند، اعضای القاعده اکثرا افرادی «چندفرهنگی » و «چندملیتی » هستند . به این معنا که مدت های طولانی ای را در غرب زندگی کرده اند و با فرهنگ غرب آشنایند . بسیاری از آنان به چند زبان تکلم می کنند و فاقد نگاه و نگرش سنتی در روابط اجتماعی مذهبی هستند . بسیاری از این اعضا به هیچ وجه به طبقه ی پایین اجتماعی تعلق ندارند و عمده ی آنان از طبقات متوسط و پول دار جامعه به شمار می آیند . مدرن بودن یکی از ویژگی های القاعده است .

پس چگونه است که این افراد با ویژگی های مدرن به گروهی ملحق می شوند که در برابر جامعه ی مدرن ایستادگی می کند؟

پس از پایان جنگ افغانستان موضوع رابطه ی عربستان با آمریکا مطرح شد; به طوری که استقرار نظامیان امریکایی در عربستان بر برخی از مسلمانان سعودی گران آمد و عکس العمل آنان از جمله بن لادن را به همراه داشت . بن لادن در نهایت از ملیت عربستان خلع شد و این امر به شکل گیری گروهی انجامید که شدیدا قدرت امریکا را در منطقه و کشورهای مسلمان نشین زیر سؤال می برد .

چه انگیزه و ویژگی مشترکی باعث شده که مبارزه این افراد با دنیای مدرن یا امریکا شکل بگیرد؟

آنچه خودشان مطرح می کنند این است که احساس حقارت نسبت به دنیای غرب و گستاخی غرب، انگیزه ی اصلی آنان برای این مبارزه است . بسیاری از اعضای القاعده پس از رفتن به غرب عضو این گروه شده اند . در واقع این گونه نبوده که از ابتدا و قبل از رفتن به غرب گرایش ضد غربی و ضد امریکایی در این افراد وجود داشته باشد، بلکه روابط اجتماعی و نوع نگاه به اقلیت های مسلمان در غرب تاثیر گذار بوده است .

نمی توان گفت دغدغه ی القاعده صرفا مسئله ی اسلام یا بنیادگرایی است; چراکه در بسیاری از این افراد، گرایشات مذهبی و اسلامی عمیق نیست، یا قبل از پیوستن به القاعده اساسا گرایشات مذهبی نداشته اند .

مفهوم شهادت در نظر اعضای القاعده چیست؟ آیا مبتنی بر ایدئولوژی است؟

گرایش و ایدئولوژی اسلامی و مذهبی علت شهادت طلبی یا جهاد آنان نیست; چون توجیه آنان درباره ی این مسئله از نگرشی عمیق به اسلام بر نمی خیزد .

مهم ترین نگرانی غرب از القاعده به چه دلیل است؟ آیا نگرانی ها ناشی از دلایل ایدئولوژیکی است یا سیاسی و امنیتی؟

بیش تر جنبه ی سیاسی و امنیتی دارد; چراکه القاعده ایدئولوژی منسجم و یک پارچه ای ندارد . ایده های القاعده در تجربیات آنان از جامعه ی غرب، و روابط سیاسی - اجتماعی و فرهنگی ایشان در این جامعه ریشه دارد و هیچ یک از اعضای آن تولید ایدئولوژیکی نداشته اند و این هم از ویژگی های القاعده و تمایز آن با سایر گروه های فعال گذشته چون کمونیست ها یا بنیادگرایان است که دارای ایدئولوژی قومی بوده اند .

آیا احتمال نوزایی چنین گروه هایی در آینده وجود دارد؟

القاعده پدیده ی دنیای مدرن است; جایی که فرهنگ های مختلف در هم تنیده شده است، و مسئله ی قومیت ها نیز دقیقا همین جا شکل می گیرد . احساس قومیتی و خودمختاری فرهنگی پس از مدرنیزاسیون رخ می دهد، و احتمال نوزایی چنین گروه هایی در آینده نیز وجود دارد .

اشاره

آقای خسرو خاور تشکیلات القاعده را مدرن می داند و ویژگی هایی که بر اساس آنها القاعده مدرن به حساب آمده عبارتند از: تکلم به چند زبان، آشنایی با فرهنگ غرب، تعلق نداشتن به طبقات پایین اجتماعی، فقدان نگرش سنتی در روابط اجتماعی . از این ویژگی آخر که بگذریم، بقیه ی ویژگی ها اموری نیستند که موجب مدرن شدن باشند . مدرن بودن نیازمند یک نوع نگرش بنیادین در عرصه ی اندیشه، حقوق، اجتماع، سیاست، اقتصاد و فرهنگ است . مدرن بودن یک تفکر و یک شیوه ی زیست است، نه صرفا آشنایی با یک شیوه ی زیست . ویژگی هایی که یک گروه را مدرن می سازد عبارتند از: غیر دینی اندیشیدن و برای جهان تفسیری غیر الاهی عرضه داشتن، و اعتقاد به سکولاریسم، اومانیسم و دموکراسی . گفتنی است ویژگی های دیگری نیز برای مدرن بودن ذکر شده است، که البته آن ویژگی ها میان همه ی اندیشه های مدرن مشترک نیستند; برای مثال فردگرایی یا کثرت گرایی از ویژگی های اندیشه ی لیبرال هستند که کمونیسم و سوسیالیسم، که آنها نیز مدرن اند، فاقد آنهایند .

بنابراین نمی توان تشکیلات القاعده را مدرن به حساب آورد; زیرا آنان، دست کم برای به دست آوردن حمایت نیروهای دین گرا، بر ایدئولوژی دینی تکیه می کردند و می کوشیدند تا عمل کرد خود را بر پایه ی احکام دینی توجیه کنند; از این رو فعالیت های خود را «جهاد» و کشتگان خویش را «شهید» و ... می خواندند .

البته این سخن درست است که «القاعده پدیده ی دنیای مدرن است; جایی که فرهنگ های مختلف در هم تنیده شده است .»