بنیادگرایی و روایتی معقول از «چپ اسلامی »

ایران، 26 و 27/5/81

این مقاله به بررسی اجمالی اندیشه های ژاک برک، جامعه شناس و اسلام شناس فرانسوی، می پردازد . ژاک برک، بر خلاف جامعه شناسان دیگر، در کنار اهتمام به «میدان » مطالعه، به «متن » نیز پرداخته و جدایی مفروض در اندیشه غربی بین دنیا و آخرت، سیاست و اعتقاد، و ... را زیر سؤال برده است . او قرآن و اسلام را این گونه معرفی می کند: «کتابی که در آن، از گناه اولیه انسان سخنی نیست; دینی که از نظر تاریخی و کلامی، تجربه گری مدام است و در آن، ثنویت میان رحمت و طبیعت وجود ندارد» . برک اخلاق اسلامی را عامل آزادی، اختیار و ذهنیت انسانی، و جنبه غیر ثابت و متدیک اسلام را برتر از جنبه ثابت (احکام و قواعد) آن می پندارد . وی در تحلیل بیرونی پدیده بنیادگرایی، به نقش آمریکا در توسعه هژمونی خود بر سطح جهان اشاره می کند که ملت های مسلمان را در خود فرو می برد و به رویارویی مستقیم می کشاند . وی در تحلیل درونی این پدیده، توقف جریان اجتهاد (از نوع معتزلی اش) را عامل اصلی می داند . رنسانس معنوی و اصلاح جدی در علوم اسلامی، از دیدگاه برک، پیش شرط رسیدن مسلمانان به مدرنیسم توام با اخلاق مذهبی است . او به سه چهره شاخص تجددخواهی اسلامی اشاره می کند: شاه ولی الله در قرن هجدهم; سید قطب و دکتر علی شریعتی . از دیدگاه برک، شریعتی دین را «راه » و شریعت را «روش » می دانست; روشی که با زمان تغییر می کند . او نیز چون لویی گاروده، که در آرزوی پیوند میراث فلسفی - کلامی اسلام و یهودیت بود، «اندیشه دوکرانه » مدیترانه (اروپا و شرق) را در سر می پروراند .

در یک کلام، برک نیز چون بسیاری دیگر، بدون توجه به تعارض آشکار مبانی مدرنیته با مسلمات اسلامی، به لزوم دست شستن از ثابتات و ارائه قرائتی بر مبنای تغییرپذیری شریعت به منظور سازگاری با مدرنیته فتوا می دهد .