«حمد الجاسر: دراسة لحیاته مع ببلیوجرافیة شاملة لأعماله المنشورة»،
به کوشش کتابخانه ملّی ملک فهد، چاپ اوّل، ریاض، 1415 ق . 1995 م.
حمد الجاسر از بزرگترین مورخان و جغرافی دانان معاصر کشور عربستان و جزو پرکارترین دانشمندان این کشور است که شهرت جهانی دارد. او در شناخت قبایل و تیره ها و انساب عرب نامور است. حمد بن محمّد بن الجاسر به سال 1328 ق . در روستای «برود» در منطقه نجد، در خانواده ای کشاورز و فقیر به دنیا آمد. در هفت سالگی مادر خود راازدست داد ودوران کودکی را با ناتوانی وبیماری پشت سرگذاشت؛ به طوری که تا چهار سالگی توان راه رفتن نداشت. مقدمات علوم را ابتدا در روستا و سپس در ریاض آموخت و در سال 1341 ق . موفق به حفظ قرآن کریم شد و پس از آن به زادگاهش بازگشت و به تعلیم و تدریس بچه های روستایش پرداخت.
سرانجام در سال 1346 ق . برادر بزرگش او را برای ادامه تحصیل علوم دینی به ریاض برد. او از جمله کتاب هایی که آموخت «آداب المشی إلی الصلاة» از محمّدبن عبدالوهاب بود.
در سال 1348 حج گزارد و به آموزشگاه اسلامی سعودی (المعهد الاسلامی السعودی) پیوست و در سال 1353 از بخش قضای شرعی آن فارغ التحصیل شد. و طیّ سال های 1353 ـ 1357 به تدریس در یَنْبع، جُده، مکّه، احساء، ظهران و ریاض پرداخت. مدّتی نیز در ظبا در شمال حجاز به سال 1357 به قضاوت مشغول شد.
به سال 1358 به قاهره مسافرت کرد و در دانشکده ادبیات قاهره مشغول تحصیل شد ولی به دلیل رویداد جنگ جهانی دوم نتوانست تحصیل در آنجا را تمام کند و پیش از پایان تحصیل به عربستان بازگشت. مدتی نیز به سال 1376 مدیر دانشکده علوم شرعی و دانشکده لغت عربی در ریاض بود.
وی همچنین به روزنامه نگاری و تأسیس روزنامه روی آورد و در سال 1372 اولین روزنامه در ریاض به نام «یمامه» را منتشر کرد. آنگاه به تألیف و تحقیق و نشر روی آورد و «دارالیمامه للبحث والترجمة والتألیف» را بنا نهاد و ماهنامه تخصصی «العرب» را به سال 1386 منتشر کرد که از مشهورترین و معتبرترین مجله های کشورهای عربی است و در سال 1409 فهرست راهنمای 23 ساله آن با عنوان «العرب: مجلة تعنی بتاریخ العرب: الفهارس العامّة فی خلال ثلاثة وعشرین عاما: 1386 ـ 1409» منتشر شد. مجلّة العرب شهرت جهانی یافت و نوعی نهضت علمی در عربستان پدید آورد و دانشمندان بزرگ جهان عرب مقاله های خود را در زمینه تاریخ جزیرة العرب و ادبیات در آن منتشر کردند و گروهی از نویسندگان به مناسبت بیستمین سال نشر آن مجلس بزرگداشتی برپا کردند.
شروع نویسندگیِ حمد الجاسر، به سال 1349 برمی گردد که نوشتن مقاله در روزنامه «صوت الحجاز» را آغاز کرد. سپس نشر مقاله های تاریخی خود را در روزنامه های «أمّ القری»، «المنهل»، «المدینه» و «البلاد السعودیه» ادامه داد. همچنین مقاله هایی از او در مجلّه های مجمع علمی عربی دمشق «الرساله»، «الفتح» و مجلّه دانشگاه ریاض به نام «مجلّة جامعة الملک سعود» به چاپ رسید.
وی افزون بر تألیف، متون بسیاری را با دقّت، تحقیق، تصحیح و یا تلخیص کرده است. الجاسر به بسیاری از کتابخانه های جهان سرزده و در آنها به جستجوی تراث علمی و تحقیق پرداخته است؛ از جمله آنها است کتابخانه ملّی الجزایر، ایاصوفیه، کتابخانه واتیکان و کتابخانه مسجد جامع صنعا.
وی همچنین در سال های 1951، 1954، 1958 به ترتیب به عضویت فرهنگستان زبان دمشق، مجمع علمی عراق و فرهنگستان زبان قاهره برگزیده شد.
دولت سعودی در سال 1403 به وی جایزه داد و یکی از کسانی که او را مستحقّ اخذ جایزه دانست درباره اش نوشت:
«غنیّ عهوده العلمیّة عن کلّ تعریف وتقصر أیّ کلمات عن أن توفیه حقّه من الإشادة والتکریم، لقاء جهوده العلمیّة والأدبیّة، والتی یحقّ للمملکة العربیّة السعودیّة أن تعتزّ بها کلّ الاعتزاز ولذا فنحن نضعه علی قمّة المرشّحین لنیل جائزة الدولة السعودیة فی الأدب».
الجاسر در سال 1421 بدرود حیات گفت.
به پاس خدماتِ بسیارِ حمد الجاسر به فرهنگ و ادب و جغرافیای عرب و به خصوص جزیرة العرب و عربستان، کتابخانه ملّی ملک فهد در ریاض به سال 1415، کتابی در معرفی وی و آثارش، تألیف و نشر کرد. این کتاب در 260 صفحه رحلی کوچک و با کاغذ گلاسه و به شکلی بسیار زیبا با عنوان «حمد الجاسر: دراسة لحیاته مع ببلیوجرافیة شاملة لأعماله المنشورة»، در دو بخش اصلی تنظیم و چاپ شده است:
بخش اوّل: شامل زندگی نامه و فعالیت های علمی و نیز تصاویر و دست خط هایی از او؛ که عمده آگاهی های ما از زندگی او، از همین بخش گرفته شده است.
بخش دوّم: شامل معرّفی بیش از یک هزار و یکصد اثر از وی؛ اعمّ از تألیف، تحقیق، ویرایش، مقدمه نویسی بر آثار دیگران، مصاحبه، نقد و معرفی کتاب در مجلّه ها و روزنامه های مختلف، با ذکر دقیق منبع؛ از قبیل نام کتاب یا روزنامه و مجلّه، سال نشر، شماره صفحات، عنوان بحث و...
در پایان نیز دو فهرست؛ یعنی فهرست مؤلفان و فهرست موضوعات درج شده است که به خصوص فهرست دوّم بسیار راهگشاست و با یک نگاه کلّی می توان از همه کارهای الجاسر درباره موضوعات گوناگون آگاه شد.
این اثر تمام آثار علمی حمد الجاسر در سال های 1351 تا 1415 را به ترتیب الفبایی عناوین آنها، به دقّت معرفی کرده و محلّ نشر و سایر چگونگی های آنها را نشان داده است. هر مقاله یا نقد و معرفی کتاب یا تألیف و تحقیق وی در این فهرست یک شماره دارد و در فهرست های پایانی کتاب به این شماره ارجاع شده است. البته عملاً این آثار، مقاله های کوتاه است که گاهی در چند شماره مجلّه یا روزنامه ای چاپ شده و در این میان سفرنامه های حمد الجاسر یا معرفی های او درباره سفرنامه های دیگران سهم بسزایی دارد. نمونه هایی از آثار وی از این قرار است:
* الآثار الاسلامیّة فی مکّة المشرّفة (ش1).
* أحادیث حول تراثنا المبعثر فی مکتبات العالم (ش32 ـ 26).
* الأخبار الغریبة فی ذکر ما وقع بطَیْبة(1) الحبیبة (ش36 و37)
* دعوة للعلماء لتبیین حدود عرفات، مزدلفة، منی (ش318).
* الدکاترة والعبث بالتراث (ش330 ـ 319).
* رحلة الی طَیْبة (ش409 ـ 405)
* الرسّ فی القرآن الکریم وآراء الباحثین حوله (ش413)
* القطائع النبویة (ش599 ـ 592)
* ما اتّفق لفظه وافترق مسمّاه من أسماء الأمکنة (731 ـ 615)
* مخطوطات جدیدة بالدراسة والنشر (ش753 ـ 745)
* المدینة المنوّرة فی مطلع القرن الثانی عشر کما یصفها النابلسی فی رحلة (ش769 ـ 761)
* المرأة فی حیاة الشیخ محمّد بن عبدالوهاب (ش772)
* المغانم المطابة فی معالم طابة(2) تألیف فیروزآبادی، تحقیق حمد الجاسر (ش859)
* مقام إبراهیم علیه السلام ، از فاکهی (م272)، تحقیق حمد الجاسر (ش862)
* مکّة المکرّمة فی القرن السابع، کما فی رحلتی التجیبی الأندلسی (ش869)
* المناسک و أماکن طرق الحجّ و معالم الجزیرة، از ابن اسحاق (م285) تحقیقِ حمد الجاسر (ش889 و890)
* من نوادر المخطوطات (ش1047 ـ 1045)
* مؤلّفات فی تاریخ المدینة (ش1070 ـ 1067)
* نونیة الکمیت بن زید الأسدی وشرحها لأبی ریاش الیمامی، تحقیق حمد الجاسر (ش1102)
* وصف المدینة المنوّرة فی سنة 1303، از علی بن موسی افندی، تحقیق حمد الجاسر (ش1112 و1113)
* وصف مکّة شرّفها اللّه وعظّمها، و وصف المدینة المنوّرة کرّمها اللّه ، ووصف بیت المقدس المبارک ما حوله، از تلمسانی (م676) تحقیق حمد الجاسر (ش1114)
امید است این مقاله کوتاه در معرفی تلاش ها و کوشش های حمد الجاسر، درسی باشد برای همه ما که بیشتر برای معرّفی و احیای آثار و مآثر شیعه بکوشیم و در دفاع از مذهب خود بیشتر تلاش کنیم.
