اطلاعات، 18/1/82
پس از تشکیل دولت اسلامی و گرد آمدن ملت های گوناگون به زیرپرچم اسلام، رفته رفته تمدن با شکوهی شکل گرفت که آن را با نام تمدن اسلامی می شناسند . اما چنین نیست که صرف گردآمدن چندین ملت به زیر یک پرچم و فرمان بردن آنها از دولتی واحد، سبب زایش تمدنی تازه شود; چنانچه امپراطوری عثمانی که حدود بیست ملت را به زیر فرمان داشت، نتوانست تمدنی را پدید آورد که به نام آن امپراطوری آوازه یابد .
نویسنده در ادامه نوشته خود درصدد است که نشان دهد در طول تاریخ تمدن اسلامی در میان ملل مختلف مسلمان، فرهنگ مدارا با صاحبان ادیان دیگر و اجازه نقد و نوشتن کتاب های انتقادی نسبت به دین اسلام، وجود داشته است و در مقابل مسلمانان نیز با پاسخ گویی به شبهات آنها زمینه رشد علمی را هرچه بیشتر فراهم می کرده اند و در این راستا نمونه های زیادی را برمی شمارد . مثلا امویان که خود را رهبران سیاسی مردم می دانستند، در دین ورزی بر غیرمسلمین سخت نمی گرفتند، ازاین رو آنها توانسته بودند به نقد دیدگاه های اسلامی بپردازند و با مسلمانانی که هنوز تجربه ای در زمینه مباحث فلسفی نداشتند، مباحثه و مناظره کنند و این مسایل زمینه آن را فراهم آورد که جنبش ترجمه در سده دوم رونق زیادی بگیرد .
در نتیجه این جنبش، مسلمانان با میراث فکری غیرمسلمین آشنا شدند و توانستند از آنها در مباحثات کلامی و غیره استفاده کنند، به گونه ای که به مرور ردیه نویسی بر کتاب های مخالفان اسلام، آغاز گردید اما در این راه هیچ گونه اهانتی به صاحبان آراء مخالف روا داشته نمی شد . از بهترین نمونه های ردنویسی در میان مسلمانان کتاب های الشافی فی الامامة و ابطال حج العامه اثر سید مرتضی در رد کتاب المغتی فی الامامه قاضی عبدالجبار معتزلی است . این شیوه، در دوره های بعدی، صفویه و قاجاریه، و نه تنها در ایران بلکه در برخی بلاد دیگر از جمله عراق و هند و ... نیز ادامه می یابد که نویسنده نمونه های متعددی را برشمرده است .
