آیا اگر کسی گمان کرد که بر عقیده و آرمان درستی تکیه دارد و راهی مکتبی و مؤمنانه می پیماید، مجاز است با کسانی که مخالف او هستند و اندیشه و ایمان دیگری را در دل می پرورانند، متوسل به خشم، خشونت و ضرب و زور گردد؟
آیا برای رسیدن به هدفی درست، هر وسیله باطلی توجیه می گردد و آیا می توان حقوق بشر و حرمت مخالفی را با اتکاء به باطل بودن اندیشه و مرام آنان، انکار کرد؟
ماجرای زیر مستند به داستانی از جوانی حضرت موسی(ع) در قرآن است که با هم می خوانیم: ما در ابتداء ماجرا را شرح داده و سپس برای دقت بیشتر در آیات سئوال هایی را طرح می کنیم که امیدواریم خوانندگان قبل از خواندن جواب، خود پاسخ مناسب را بیابند.
شرح ماجرا
روزی حضرت موسی(ع) در ایام جوانی و آن هنگام که هنوز در کاخ فرعون زندگی می کرد، به طور ناشناس و در حال بی توجهی مردم، وارد شهر گردید تا از اوضاع و احوال، اطلاعاتی کسب کند. او هنگام گردش در شهر، دو نفر را دید که گلاویز شده و زد و خورد می کنند یکی از آنها از پیروان موسی (قوم او) و دیگری از دشمنانش (قوم فرعون، قبطی) بود. موسی(ع) که جوانی نیرومند و قوی هیکل بود، به یاری مرد مظلوم (هم کیش خود) که کمک می طلبید شتافت و با مشتی محکم، مرد ظالم را بر زمین انداخت. ضربت موسی(ع) آن چنان سخت و سنگین بود که موجب مرگ آن قبطی گردید. در این هنگام سخت پشیمان شده و گفت: «این کاری شیطانی بود، زیرا او (شیطان) دشمن گمراه کننده آشکاری است.» آنگاه با پروردگار خویش چنین راز و نیاز و توبه کرد: پروردگارا! من به خودم ستم کردم. مرا ببخش. پس خدا او را بخشید، چرا که بخشنده مهربان است. موسی(ع) گفت: پروردگارا! به شکرانه نعمتی (بخششی) که به من دادی، هرگز پشتیبان مجرمان نخواهم گردید.
موسی(ع) که مرتکب قتلی شده بود، شب تا صبح را به حالت ترس و انتظار از تعقیب و دستگیری در شهر گذرانید. روز دیگر نیز دوباره همان مرد را که از او یاری طلبیده بود دید که باز هم فریاد می زند و از او کمک می خواهد. موسی(ع) گفت: تو آشکارا آدم نادان و گمراهی هستی. (که هر روز با کسی درگیر می شوی و درد سر می آفرینی.) امّا همین که خواست بر او که دشمن هر دو بود خشم گیرد و خروش کند، او گفت: ای موسی! تو می خواهی مرا نیز همچون مقتول دیروز به قتل برسانی؟ تو فقط می خواهی در مملکت جباری کنی (با زور حرف خود را به کرسی بنشانی) و نمی خواهی از اصلاح گران باشی.
(در این هنگام) مردی از دورترین ناحیه شهر، دوان دوان خود را به موسی رسانید و گفت: چه نشسته ای که سران حکومتی برای کشتنت به مشورت نشسته اند. فوری از شهر خارج شو، زیرا من از خیر خواهان تو هستم.
موسی(ع) ترسان و نگران و در حالی که هر لحظه، منتظر حادثه ای بود، از شهر خارج شد، و در زیر لب می گفت: پروردگارا! مرا از این مردم ستمگر رهایی بخش. موسی(ع) تصمیم گرفت به سوی سرزمین مدین که خارج از قلمرو حکومت فرعون بود برود و هنگامی که به آن سو روی کرد، گفت: «امیدوارم پروردگارم مرا به راهی درست هدایت کند.»(سوره قصص، آیات 15 تا 22، ترجمه آزاد)
پرسش ها:
1. منظور از شیعیان موسی چه کسانی بودند؟
از جمله من شیعته معلوم می شود که موسی(ع) در آمد و رفت های پنهانی که با مردم داشت، تشکلی به وجود آورده و مؤمنینی از بنی اسرائیل را مخفیانه رهبری می کرده است و از طرف دیگر، احتمالاً قوم او نیز با اطلاعی که از حضور او در مرکز قدرت فرعون داشتند، امید نجاتی را در دل می پروراندند.
2. چرا موسی(ع) حرکت دفاعی خود را که منجر به قتل قبطی شد عملی شیطانی تلقی نمود؟ آیا هدف وسیله را توجیه می کند؟
حضرت موسی(ع) به جای درگیر شدن با دشمن می توانست از طریق مذاکره مسالمت آمیز او را آرام نماید و اختلاف و درگیری طرفین را به طریق صلح جویانه ای خاتمه دهد. بعدها می بینیم که پس از به رسالت رسیدن موسی(ع)، خداوند او را به نرم گویی با فرعون در دعوت او به سوی رب العالمین توصیه می کند. بنابر این به کار بردن حربه خشونت، قبل از مدارا و ملایمت و اسیر خشم، غضب و احساسات هوادارانه(تعصب آمیز) شدن، عملی شیطانی است.
3. چرا موسی(ع) این خشونت را ظلم بر نفس نامید؟
هر کس عمل ناشایسته ای مرتکب شود، بیش و پیش از آن که به دیگری صدمه بزند، به نفس، نهاد و شخصیت خودش صدمه زده و قلب و روح خود را مکدر نموده، پس به خودش ظلم کرده است.
4. چرا خداوند، کشتن یک انسان را بخشید؟
زیرا موسی (ع) تصمیمی قبلی برای کشتن آن مرد نداشت، بلکه ناخود آگاه و در حین زد و خورد، حرکتی از او سر زد که منجر به قتل قبطی گردید.
حضرت علی(ع) در منشور حکومتی خود برای پرهیز زمامداران از خشم و خشونت و دست و تازیانه بلند کردن روی دیگران به مالک اشتر می فرماید:
«بدان که در مشت زدن چه رسد به بالاتر از آن امکان قتل وجود دارد.»
این حادثه، درس و پیامی برای قدرتمندان است تا مواظب خشم و خروش و ابزار اعمال قدرت خود باشند.
5. حضرت موسی(ع) به خاطر تشکر از این بخشش، چه تعهدی در برابر خداوند کرد؟
تعهد کرد تا از آن به بعد پشتیبان مجرمان نباشد.
6. چرا موسی(ع) کسی را که در دو روز پی در پی با فرعونیان درگیر شده بود، آدمی صد در صد گمراه می شمارد؟ این سخن چه درس و پیامی دارد؟
توسل به خشونت و تعرض به دشمن تا دندان مسلح، بهانه دادن به دست نیروهای ضد مردمی برای سرکوب جنبش های حق طلبانه قبل از هدایت یافتن آن است. نباید مبارزه در میدانی واقع شود که دشمن در آن برتری مطلق دارد. کسی که نتواند بر احساسات خود مسلط باشد و دائماً با درگیری، ایجاد دردسر نماید، آشکارا از مسیراصلاح به بی راهه می رود.
گاندی رهبر بزرگ ملت هند نیز به خاطر اعتراض به هم وطنانش که توصیه مبارزه منفی او را فراموش کرده و با مقابله به مثل کردن در برابر خشونت سربازان انگلیسی، بهانه به دست استعمارگران برای سرکوب جنبش آزادی بخش می دادند بارها متوسل به اعتصاب غذاهای طولانی چند هفته ای می شد.
7. نقش تخریبی هواداران بی انضباط و ناتوان در کنترل نفس را در مورد یک مبارزه حق طلبانه شرح دهید.
این داستان نشان می دهد که چه گونه ضربه خوردن یک جریان حق طلب و عدالت خواه از خودی های تربیت نشده، بی انضباط و بی تقوا، به مراتب بیش از دشمن است.
درگیری های مکرر این هم کیش احساساتی و عنان گسیخته، آن چنان دردسری برای موسی(ع) و حرکتی که آغاز کرده بود، ایجاد نمود که موجب لو رفتن تشکیلات و فرار موسی(ع) از شهر گردید.
8. در این داستان نقش دعا را در تزکیه نفس، تصحیح مسیر و توکل به خدا شرح دهید.
در این بخش از داستان، سه بار به دعای موسی(ع) در موارد مختلف اشاره شده است و هر بار دیدیم که چگونه دعای او به نیکوترین وجه اجابت گردید.
دعا؛ خواسته، نیاز درونی، امید و انتظار شخص را نشان می دهد. کسی که خدا را می خواند، با سرچشمه صفات لایزال قدرت، عزت، مالکیت و علم ارتباط پیدا می کند. خود را دائماً تقویت می نماید و نقاط ضعف و خطاهای خود را با عنایت به مغفرت و رحمت او می پوشاند، گمراهی ها را در نور هدایت او تشخیص می دهد و تصحیح مسیر می کند و با ایمان به علم و قدرت فراگیرش و احاطه او بر هستی، به او توکل می نماید.
9. چه زمانی می توان علیه دوست و در حمایت از دشمن، وارد یک درگیری شد؟ به چه چیزی باید متعهد بود؟
از مهم ترین پیام های این داستان همین است که برای یک مؤمن، ارزش ها و اصول اعتقادی اولویت دارد، نه ارتباطات خویشاوندی، قومی، نژادی و حتی هم فکری و هم مسلکی! همواره ممکن است رفتار درست و بر حقی از جبهه دشمن و کردار نادرست و باطلی از جبهه خودی بروز کند. مؤمن واقعی کسی است که در مقابل موازین حق، متعهّد و مسئول باشد و نه در برابر محاسبات تعصب آمیز خودی.
