مستقلات عقلیه و استلزامات، دو اصطلاح هستند که برحسب نوع تعقل و داوری عقل، به کار گرفته می شوند. هنگامی که عقل در درک و تصدیق قضیه یا گزاره ای، مستقل و بی نیاز از تعلیم در خارج باشد، مدرک عقل را مستقل عقلی گویند. چنانچه گفتیم، عقل عملی، حکم به دو گزاره «عدالت نیکوست» و «ظلم زشت است» می کند و در این حکم، عقل عملی مستقل است و نیازی به سایر قضایا یا گزاره ها از منابع دیگر ندارد.
توضیح این که: با تکمیل شناخت تصوری از عدالت و خوب بودن، عقل به طور مستقل و خود کفا، حکم به رابطه بین خوب بودن و عدالت می کند و در صدور این حکم، هیچ نیازی به شناخت تصدیقی دیگری از سایر منابع ندارد.
بنابراین، اگر عقل، در شناخت تصدیقی یک گزاره، بلافاصله پس از شناخت تصوری موضوع و محمول، داوری کند، آن مدرک را مستقل عقلی گویند؛ خواه این که در حوزه عمل، مربوط به عقل عملی باشد یا این که در حوزه علم، مربوط به عقل نظری باشد.
در مقابل مستقل عقلی، استلزام عقلی وجود دارد. در استلزامات عقلی، عقل بر طبق ملاکها و معیارهایی که از سایر منابع، مانند شرع و قانون گرفته است، به تحلیل و داوری می پردازد؛ یعنی عقل در ارزش گذاری و تعیین مصداق عدالت و ظلم، به منابع دیگری رجوع می کند؛ سپس، بر طبق آن منابع، گفتار یا رفتاری را در تعریف عدل یا ظلم قرار می دهد و آن گاه به داوری خوب یا بد بودن می پردازد.
بنابراین، ریشه اصلی تمام گزارهای اخلاقی و حقوقی، همین دو گزاره «عدل خوب است» و «ظلم بد است»، می شود. مصداق شناسی عدل و ظلم را عقل، با کمک مکاتب دینی و حقوقی انجام می دهد و براساس آنها، مصادیق ظلم و عدل معلوم می شود. آن گاه، عقل عملی، به ظلم و عدل بودن آن حکم می کند.
نتیجه این که: استلزام عقلی داوری عقل، به کمک معیارهای دیگری است که از مذاهب و مکاتب فکری اخذ می کند و در علم اصول فقه، مسائلی نظیر مبحث ضد، مقدمه واجب، اجزاء و... از مباحث استلزامات عقلی است که عقل، با داده های شرع، به استنتاج عقلی می رسد. اما در قضیه مستقل عقلی، داوری عقل بدون کمک منابع دیگر و تنها پس از شناخت تصوری توسط عقل، مستقلا صورت می پذیرد.
