امر به معروف و نهی از منکر اصل مهمی است که اجرای قوانین فردی و اجتماعی و سلامتی جامعه را ضمانت می کند. در دیدگاه اسلام، هر فرد، همان گونه که مسؤول اعمال خویش است، در برابر سلامت جامعه نیز مسؤول شناخته می شود. قرآن در توصیف جامعه ایمانی می فرماید: «زنان و مردان مؤمن، برخی از آنان ولیّ و سرپرست برخی هستند، به معروف و نیکی وامی دارند و از زشتی باز می دارند.» (توبه: 71)
پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله می فرماید: «همه شما (در برابر یکدیگر) همچون چوپانی هستید که نسبت به رعیت خود مسؤول است.»
(30) پیامد طبیعی نظارت و مسؤولیت همگانی آن است که چنین جامعه ای بهترین جامعه ها باشد. قرآن کریم جامعه برخوردار از اصل مقدس امر به معروف و نهی از منکر را چنین وصف می کند: «شما بهترین امتی هستید که برای مردم نمایان شدید؛ چرا که به نیکی وامی دارید و از زشتی باز می دارید...» (آل عمران: 110)
در پرتو امر به معروف و نهی از منکر، قوانین الهی اجرا می شود و اهداف شریعت تحقق می یابد. حضرت علی علیه السلام می فرماید: «قوام و استواری شریعت خدا، امر به معروف و نهی از منکر است.»
(31) مناسب است که دیدگاه فقهی و اصولی امام خمینی قدس سره در بیان مراتب، شرایط و آداب امر به معروف ذکر شود:
1. مراتب امر به معروف: امر به معروف و نهی از منکر دارای مراتبی است که اگر مقصود، با مرتبه پایین تر تأمین گردد، نمی توان به مرتبه بالاتر گام نهاد. آمر به معروف و ناهی از منکر، باید در مرتبه اول کاری انجام دهد که ناراحتی قلبی اش از منکر آشکار گردد. این مرتبه خود دارای مراحلی است:
1. برهم نهادن چشم، درهم کشیدن صورت؛ 2. برگردانیدن صورت یاپشت کردن به انجام دهنده کار زشت؛3.ترک معاشرت با وی.
مرتبه دوم، امر و نهی با زبان است. این مرتبه نیز خود دارای مراحلی است:
1. زبان نرم و بیان جذاب؛ 2. با زبان غلیظ و شدید.
مرتبه سوم، انکار با دست و اعمال قدرت است. در این مرتبه ابتدا باید شیوه های آسان تر را برگزید؛ مثلاً، در مرحله اول ابزار را از دست وی گرفت، اگر نمی شود وی را در جایی حبس کرد یا دست و پایش را بست و اگر دفع وی با ضرر مالی یا جسمی ممکن نیست؛ با این شیوه اقدام کرد. در مواردی که امر به معروف و نهی از منکر به جراحت یا کشتن می انجامد، جز با اجازه حکومت اسلامی جایز نیست.
2. شرایط وجوب امر به معروف: 1. امرکننده و نهی کننده بداند آنچه شخص مکلّف ترک کرده یا انجام داده معروف یا منکر است؛ 2. احتمال تأثیر امر یا نهی را بدهد؛ 3. شخص گناهکار اصرار بر استمرار گناه داشته باشد؛ 4. در امر یا نهی مفسده ای نباشد.
3. آداب امر به معروف: مناسب است امرکننده به معروف و نهی کننده از منکر از روی لطف و دلسوزی به شخص و جامعه اسلامی به این کار اقدام کند و هدفش رضایت خداوند بوده و از هوس و اظهار برتری پیراسته باشد.
(32) آیات و روایات فراوان درباره جایگاه و اهمیت امر به معروف و نهی از منکر نشان می دهد که تحقق جامعه مطلوب رابطه تنگاتنگ و مستقیم با این اصل دارد: «و از میان شما امتی باید باشند که به نیکی فرا می خوانند و به معروف امر می کنند و از منکر باز می دارند، اینان همان رستگارانند.» (آل عمران: 104)
امام باقر علیه السلام می فرماید: «به راستی امر به معروف و نهی از منکر سیره انبیا و راه صالحان و ضامن اجرای همه قوانین و واجبات است.»
(33) خودکفایی و عدالت اقتصادی: جامعه مطلوب اسلام، جامعه ای است که در آن هر فرد یا خانواده خودکفا بوده، از توان تأمین کریمانه نیازهای ضروری خویش برخوردار باشد. بدین سبب قرآن کریم تأمین نیاز تهی دستان و ناتوانان را یکی از مصارف زکات و خمس می داند: «منحصرا صدقه ها (خمس، زکات،...) برای نیازمندان، مسکینان،... است که از جانب خدا (بر شما) واجب گشته است.» (توبه: 60)
«و بدانید آنچه به دست می آورید (غنیمت ها)، پس خمس آن از آن خدا و رسول و خویشاوندان و یتیمان و درماندگان، و در راه مانده هاست اگر به خدا ایمان دارید.» (انفال: 41)
«برپایی قسط و عدل» در عرصه اقتصاد از بیش ترین و مؤکدترین سفارش های خدا و پیشوایان معصوم علیهم السلام است. در قرآن کریم چنین آمده است: «و وزن (پیمانه و سنجش) را از روی قسط و عدل برپا دارید و در ترازوی سنجش کاستی قرار ندهید.» (الرحمن: 9) و امام صادق علیه السلام اجرای عدالت را برای فقرزدایی و خودکفایی، کافی ندانسته است: «به راستی مردم آن گاه که عدالت میانشان برقرار باشد بی نیاز می شوند.»
(34) عبادت فردی و جمعی= شعائر الهی: پرستش چشمه جوشانی است که از جان انسان سرچشمه می گیرد و بر همه شعبه ها و شاخه های وجود آدمی، آب زندگانی نثار می کند؛ آبی که دل را به عشق و محبت و زبان را به ذکر و ستایش و بدن را به تعظیم و کرنش و عقل را به خاکساری و سجده در پیشگاه معبود می کشاند.
انسان با عبادت و نیایش خویشتن را در بستر عنایت الهی قرار می دهد و از هدایت و رحمت و لطف او بهره می گیرد و قرب حق را با تمام وجود احساس می کند.
جامعه بریده از نیایش و پرستش همچون ذره ای پرتاپ شده در جهان بی انتهاست که در محاصره موج های بنیان کن پوچی و آشفتگی قرار می گیرد و فرارش با خواری سرانجامی جز دوزخ ندارند: «به راستی کسانی که از عبادت و پرستش من متکبرانه استنکاف می ورزند با خواری و پستی به جهنم وارد خواهند شد.» (غافر: 60)
اسلام به منظور نظم دهی به زندگی و عبادت انسان مسلمان، نظم در عبادات واجب را الزامی کرده است؛ نظمی هماهنگ با جهان طبیعت، جهان شمول و جاودان که نه گذر زمان بر او گرد کهنگی و تغییر می پاشد و نه نشانی از اختصاص و منطقه ای بودن در آن دیده می شود، مانند اوقات نمازهای واجب و وقت روزه واجب، نماز جمعه و ... .
