اخلاص در نیت به معنای خالص نمودن قصد و انگیزه برای خداست . نیت، زمانی برای خداوند خالص می گردد که انسان برای عبادت یا کار و تلاش خود، هیچ انگیزه ای جز خداوند نداشته باشد و هیچ عاملی جز تقرب و رضای خداوند او را به انجام عبادت و عمل وادار نکرده باشد . با توجه به این که هواهای نفسانی، به شکل بسیار وسیع و قوی، انسان را در محاصره قرار داده اند، داشتن نیت خالص در عمل و عبادت و حضور چهره الهی آن در ذهن، کاری بسیار دشوار و مشکل است .
اخلاص در نیت، با آگاهی و توجه کامل به خداوند تحقق می یابد . در هر کجا توجه به خداوند نباشد، غفلت است . هر جا که فلت باشد، شرک و ریا تحقق یافته است . کسی که توجه به مقصد ندارد، غافل است و کسی که از هدف غفلت دارد، از حرکت باز ایستاده است .
اخلاص در نیت، به این معنی است که صاحبش در نظام هستی جز به خداوند دل نبسته است و جز برای او تلاش نمی کند . امام صادق ( علیه السلام) می فرمایند: «صاحب نیت راست، قلب سالم دارد; زیرا سالم بودن قلب از وسوسه های ممنوعه شیطانی به خالص بودن نیت در تمام امور برای خداست » . خداوند فرمود: «روزی که مال و فرزندان هیچ سودی نمی رساند، جز آن که خدا را با قلب سالم یابد» . پیامبر فرمود: «نیت مؤمن بهتر از عمل اوست » و نیز فرمود: «اعمال، بستگی به نیت دارد . برای هر کسی آن چیزی است که قصد کرده است » ، و هر بنده ای باید در تمام حرکت و سکون خود نیت خالص داشته باشد; زیرا اگر چنین نباشد، در غفلت است . خداوند غافلان را چنین وصف کرده است: «آنها نیستند، جز همانند چهارپایان، بلکه گمراه تر از آنها هستند» و فرمود: «آنها غافلان هستند .»(1)
تنها با اخلاص می توان نجات یافت
دام ها و خطرهایی که در مسیر انسان به سوی خداوند قرار دارند، بسیار گسترده و گوناگون هستند . سپاه شیطان با تمام فریب ها و نیرنگ هایشان در کمین انسان رونده به سوی خدا نشسته اند . جز کسی که برای خدا خالص شده، هیچ کس از این مهلکه نجات نمی یابد و هیچ رهگذری از این گذرها سالم نمی رهد .
آن کس که جان خود را در جاری اخلاص تطهیر کرده و اندیشه و همت و آرزو و تلاشهای خود را برای خداوند اختصاص داده، می تواند با عزت این راه را طی کند و به اوج کمال انسانی نائل گردد و خداوند هم او را یاری می کند . اخلاص، انسان را از خطرهای شیطان حفظ می کند .
اخلاص شرط پذیرش اعمال
عبادتی پذیرفته می شود که برای خداوند باشد . تلاشی که به قصد تقرب به خداوند صورت نگیرد، نفعی نداشته و هیچ ارزشی را ایجاد نمی کند; زیرا در نظام هستی تنها اراده خداوند حاکم است و غیر او همه نیازمند و عاجز هستند . باید به یگانگی او ایمان داشت و غیر او را در آفرینش و نظام جهان مؤثر ندانست، جز به او عشق نورزید و غیر او را نپرستید .
اخلاص، زمانی ارزش واقعی خود را می یابد و کمال و سعادت انسان را تضمین می کند، که در قلب تثبیت گردد . اگر در قلب ثبیت شد، تداوم می یابد و بر تمام تلاشها و عبادتهای انسان پرتو می افکند . اخلاص باید مستمر و همیشگی باشد و در تمام امور زندگی جاری گردد .
عبادتی که با اخلاص انجام شود و خلوصش تا لحظه مرگ حفظ گردد، این عبادت خالصانه، نتیجه بخش است . انسان همان گونه که با نیت به عمل ارزش می دهد، بعد از عمل نیز می تواند در عمل تصرف کند، ارزشش را والاتر سازد و یا باز ستاند .
اگر کسی کار یا عبادت خود را برای دیگران بازگو کند تا از آن لذت برد، یا آن را وسیله ای برای کسب آبرو و اعتبار، یا برتری خود بر دیگران قرار دهد، آن عمل را به ریا تبدیل کرده است .
اعمال خالصانه انجام شده همیشه در معرض خطر قرار دارد، از این رو، حفظ اخلاص بعد از عمل مشکل تر از انجام عمل با اخلاص است . اگر اعمال انسان برای خدا باشد و این انگیزه تا روز قیامت باقی بماند، استحقاق پاداش را دارد .
امام صادق ( علیه السلام) می فرمایند: «هرگاه کسی، عمل نیکی را انجام دهد، آن عمل برای او ثبت می شود که حسنه ای را در پنهانی انجام داده است . اگر آن را بازگو کرد، آن چه نوشته شده است، پاک می شود و ثبت می گردد که حسنه ای را آشکارا انجام داده است . اگر دو مرتبه آن را بازگو کرد، پاک می شود و ثبت می گردد که مرتکب ریا شده است .» (2)
کاری که بالاترین ارزش را داراست، با بازگو کردنش به گناه تبدیل می شود . وسوسه ها و انگیزه های شیطانی بعد از انجام عبادت برای خداوند، قوی تر از قبل از عمل است .
دین، اطاعت و بندگی است و حنیف متمایل به حق است . حنفاء کسانی هستند که در اعمال و طاعات خود، از دیگران رویگردان شده و به سوی خدا روی می آورند .
پنهان کردن عبادت و عمل نیک مؤمن، مطلوب خداوند و مورد ترغیب اوست; زیرا این کار نفس انسان را از گرفتار شدن به بعضی از رذائل اخلاقی مانند عجب، ریا، تکبر، حب مقام و . . . حفظ می کند و عمل او را از اختلاط با هدف های نادرست، خالص می کند و او را به اعمالی که سزاوار است که مخفیانه انجام شوند، هدایت می کند .
