آزادی عقیده و مذهب یعنی حق انتخاب و پای بندی انسان به هر عقیده و مذهبی, حق اندیشیدن, اعتقاد و ایمان داشتن, ابراز دین و عقیده, بیان اعتقادات, انجام مناسک و اعمال مذهبی, تعلیم امور دینی به کودکان و متدینان, تبلیغ و ترویج تعالیم دینی در جامعه, تإسیس معبد, ترک ایمان و خروج از دین (ارتداد), ترک اعمال دینی و نقد تعالیم دینی, مادامی که عمل دینی او باعث سلب حقوق و آزادیهای دیگران و اخلال در نظم و اخلاق عمومی نباشد. آزادی مذهب و عقیده بزمانی تحقق می یابد که دین و عقیده فرد هر چه باشد جرم محسوب نشود و منجر به سلب حقوق فردی و اجتماعی او در دنیا نگردد.
در تلقی رایج اسلامی, مردم به سه طبقه مسلمانان, اهل کتاب و دیگران تقسیم می شوند. هر یک از این سه طبقه در برخی یا در همه محورهای فوق با محدودیت ها و ممنوعیت هایی مواجه اند که نتیجه آن نفی آزادی عقیده و مذهب در اسلام است. این تلقی مستند به برخی آیات و روایات است.
از دیدگاه نگارنده, آزادی عقیده و مذهب دارای حسن و مطلوبیت عقلی و نزد عقلا ممدوح است. قرآن کریم در ضمن هفت دسته از غرر آیات خود, ضمن معرفی دین حق و عقیده صحیح, کثرت عقاید و مذاهب را در دنیا به رسمیت شناخته و مردم را در انتخاب حق آزاد گذاشته و اکراه و اجبار را در دین به شدت نهی کرده, هیچ مجازات دنیوی بر اختیار دین و عقیده باطل تعیین نکرده, اگر چه منکران حق را به عذاب اخروی وعده داده است.
ادله اعدام مرتد به دلایل سه گانه از اعتبار لازم برخوردار نیست. احکام ذمه همانند احکام بردگان باز احکام زمان مند قرآنی است و مراد از جهاد, رفع موانع تحمیلی بر جوامع غیر اسلامی است تا مردم آزادانه دین و عقیده مطلوب خود را انتخاب کنند.
بنابر این, با اجتهاد مجدد و بر مبنای ضوابط اصیل کتاب و سنت, آزادی عقیده و مذهب در اسلام قابل تإمین است.
13- ضو هیإت علمی دانشگاه تربیت مدرس.
