بر اساس آیات و روایات، شرایط شمول شفاعت نسبت به بنده گنه کار، عبارتند از:
1.رضایت خداوند
شفیعان، واسطه فیض خدا هستند و به همین جهت، شرط اصلی و اساسی شفاعت، این است که مورد رضایت و پسند خداوند باشد. شفیعان، کسانی هستند که خداوند، آنان را برای این کار پسندیده و به آنان اجازه شفاعت داده است. قرآن کریم می فرماید: «در آن روز، شفاعت کسی سودمند نیست؛ مگر آن کسی که خدای رحمان به او اجازه دهد»1.
شفاعت شوندگان نیز باید مورد رضایت و پسند خداوند باشند؛ یعنی شفاعت در حق کسانی موءثر خواهد شد که در دنیا در مسیر اطاعت، بندگی و رضایت خداوند قرار داشته باشند. قرآن کریم می فرماید: «و [شفیعان] شفاعت نمی کنند، مگر برای کسی که مورد رضایت و پسند خداوند باشد».2.
در حقیقت، شفاعت، تجلّی اراده و خواست خداوند، مبنی بر بخشش و آمرزش بندگانی است که در دنیا عقیده و عملشان مورد رضایت خداوند بوده است؛ هرچند دچار خطا و لغزش نیز شده اند و شفاعت، پاداشی در حق آنان است.
2. حفظ اصل ایمان
کسانی مورد شفاعت قرار می گیرند که به سبب گناهان، اصل ایمانشان به خطر نیفتاده باشد. به همین جهت، در منابع دینی، چنین آمده است که کافر، مشرک و منافق، در روز قیامت، مورد شفاعت قرار نمی گیرند.
رسول اکرم صلی الله علیه وآله فرموده است: «شفاعت، برای تردیدکنندگان، مشرکان و کافران نیست؛ بلکه برای موءمنان یکتاپرست است».3.
3.عمل به دستورات دینی
گنه کارانی مورد شفاعت قرار می گیرند که مطیع دستورات خدا، پیامبر صلی الله علیه وآله و اولیای دین باشند؛ یعنی درست بر خلاف آن چه که برخی گمان می کنند که وعده به شفاعت، موجب تشویق افراد به ارتکاب گناه و سر باز زدن از مسئولیت می شود، شرط شفاعت، عمل به دستورات دین و اطاعت از خدا و رسول و امامان معصوم علیهم السلام ذکر شده است. کسی که روش عملی او اطاعت از خدا و عمل به وظایف و مسئولیت های دینی بوده، اما گاهی هم دچار لغزش و خطا شده است، شایستگی دریافت رحمت الهی را در آخرت خواهد داشت.
امام صادق علیه السلام می فرماید: «هرکس دوست دارد شفاعت در مورد او سودمند واقع شود، باید درصدد جلب رضایت خداوند برآید. بدانید که هیچ کس، رضایت خداوند را جلب نخواهد کرد، مگر با اطاعت از خدا و پیامبر و اولیای الهی از آل محمدعلیهم السلام».(4) این روایت ضمن بیان شرط اساسی شفاعت (رضایت خداوند)، راه جلب خشنودی او را عمل به دستورات دین دانسته است.
از دیدگاه قرآن کریم، علت این که شفاعت به حال برخی از اهل دوزخ سودی نمی بخشد، عدم پای بندی آنان به احکام و وظایف دینی است: «از اهل دوزخ سوءال می کنند که: چه چیزی شما را جهنمی کرد؟ می گویند: ما از نمازگزاران نبودیم و بینوا را اطعام نمی کردیم و با اهل باطل، همراه و هم صدا بودیم و روز پاداش را دروغ می انگاشتیم تا این که مرگ ما فرا رسید؛ پس شفاعت شافعان، به حال آنان، سودی نمی بخشد».5.
اهمیت عمل به احکام و وظایف دینی، به حدی است که در مواردی، حتی سبک شمردن و اهمیت ندادن به آن، موجب محرومیت از شفاعت می شود. رسول اکرم صلی الله علیه وآله فرموده است: «شفاعت من به کسی که نمازش را سبک بشمارد، نمی رسد6.
4.رابطه معنوی شفاعت شونده و شفیعان
کسانی مورد شفاعت قرار می گیرند که در دنیا، ارتباط روحی و معنوی خاصی بین آنان و شافعان برقرار شده باشد؛ کسانی که نسبت به اولیای الهی، محبت و مودّت دارند و در دنیا، تحت جذبه هدایت گری آنان قرار گرفته، هم فکر، هم عقیده و همراه ایشان بوده اند، در آخرت نیز مورد شفاعت آنان قرار می گیرند.
در حقیقت، یکی از حکمت هایی که سبب شد تا خداوند، اولیای الهی را در روز رستاخیز، واسطه و شفیع مغفرت و بخشش خود، به این افراد قرار دهد، همین رابطه معنوی و سنخیتی است که در دنیا میان آنان برقرار بوده است. زیرا این محبت، موجب تقویت رابطه معنوی با آنان می شود. محبت حقیقی، محب را شیفته محبوب کرده، موجب همسانی در عقاید، اخلاق و سلیقه ها می شود. محبت و مودّت حقیقی نسبت به پیامبر اکرم و امامان علیهم السلام، مانع ارتکاب گناه و دل بستگی ها و وابستگی های کاذب می شود. بر این اساس، محبت اولیای الهی، یکی از شرایط شفاعت آنان است تا انسان در پرتو آن محبت، از مغفرت، رحمت و لطف الهی بهره مند گردد.7.
در منابع دینی، چنین آمده است:
عالم برای کسانی که با هدایت او ره یافته اند، شفاعت می کند».8
امامان معصوم علیهم السلام برای شیعیان و پیروان خود شفاعت می کنند».9
کسانی که حلقه ارتباط و اتصال به اولیای الهی را گسسته و ولایت امامان را نپذیرفته اند، مورد شفاعت آنان قرار نمی گیرند10
به همین جهت در روایات آمده است که کسی که ذریه و فرزندان رسول اکرم را آزار دهد، مورد شفاعت آن حضرت نخواهد بود. پیامبر می فرماید: «به خدا سوگند! برای کسانی که فرزندان و ذریه ام را آزار کرده باشند، شفاعت نمی کنم»11.
در مورد دانشمندان و کسانی که به بشریت خدمت کرده اند - مانند ماری کوری، لوئی پاستور، انیشتین و... - به نکات زیر دقت کنید:
الف) بیشتر آنان، ملحد و کافر نیستند؛ بلکه به خداوند معتقدند.
ب) هر چند که آخرین و کامل ترین دین، دین اسلام است و تمام انسان ها باید در برابر این پیام، سر تسلیم فرود آورند، اما باید توجه داشت که آنان انسان هایی نیستند که با خداوند، سر جنگ و عناد داشته باشند؛ بلکه چون جاهل و بی خبر از اسلامند، بدان نگرویده اند.
باید گفت که افراد جاهل نیز خود دو گونه اند: جاهلان قاصر و جاهلان مقصر. در زمان های گذشته با نبود امکانات ارتباطی و اطلاع رسانی و امروزه نیز با وجود تبلیغات دروغین ضد اسلامی، رسیدن به حقیقت برای برخی افراد ممکن نیست. از این رو، نمی توان کسانی را که به بشریت خدمت کرده اند، جزء جاهلان مقصر دانست و آنان را گناهکار و محروم از شفاعت شمرد. آن چه گفته شد، از منظر بشری و انسانی است؛ اما خداوند، بر اساس علم و آگاهی مطلق، حکمت و رحمت خویش، حکم می کند و به بندگانش نظر می افکند15.
1. طه، آیه 109.
2.انبیاء، آیه 28.
3.ری شهری، میزان الحکمه، ج 4، ص 1472.
4.مجلسی، بحار الانوار، ج 75، ص 220.
5.مدثر (74)، آیات 42 - 48.
6.میزان الحکمه، ج 4، ص 1472.
7.ر.ک: محمد شجاعی، تجسم عمل و شفاعت، ص 106
8. میزان الحکمه، ج 4، ص 1475.
9. همان
10. بحارالانوار، ج 8، ص 736.
11.صدوق، امالی، ص 370.
12.میزان الحکمه، ج 4، ص 1472
13.همان.
14.همان
15.ر.ک: محمد لگنهاوزن، اسلام و کثرت گرایی دینی، ترجمه نرجس جواندل.
