1. سحرخیزی و قرائت قرآن
خداوند، در سوره مزمل، سنگینی وحی را بیان می کند18 و برای تقویت و ایجاد آمادگی این رسالت الهی، خطاب به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:
یا ایها المزمل قم اللیل الا قلیلا، نصفه او انقص منه قلیلا او زد علیه و رتل القرآن ترتیلا
با سحرخیزی و قرائت قرآن بود که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) دارای چنین ظرفیت وسیعی شد و توانست مخاطب فرمان سنگین «فاستقم کما امرت و من تاب معک» شوند.
2. دعا
دومین گام برای به دست آوردن استقامت و ثبات قدم، درخواست از درگاه حضرت حق می باشد. همان گونه که در شماری از دعاهای قرآنی می خوانیم: «ربنا افرغ علینا صبرا و ثبت اقدامنا وانصرنا علی القوم الکافرین19.
برای این که این موضوع در وجود انسان نهادینه شود، مستحب است در وضو هنگام مسح پا زمزمه کنیم : «اللهم ثبت قَدَمَی علی الصراط یوم تزل فیه الاقدام». ظهور این دعا درخواست ثبات قدم برای نجات از لغزش در روز قیامت است؛ ولی اطلاقش شامل دنیا نیز می شود20. در زیارت عاشورا نیز چنین ترنم می کنیم: «اللهم ... وثبت لی قدم صدق عندک مع الحسین و اصحاب الحسین».
3. دقت و تفکر در زندگی انبیا و اولیای الهی و مخالفان آن ها
قرآن کریم می فرماید :
و کُلاًّ نقص علیک من انباء الرسل ما نثبت به فؤادک و جاءک فی هذه الحق وموعظة و ذکری للمؤمنین21
خداوند متعال با بیان سرگذشت انبیا و مخالفان آن ها همت و اراده پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و پیروان آن حضرت را تقویت می کند22، تا بر اثر مخالفت ها و کارشکنی دشمنان، گرد و غبار ناامیدی بر قلب آن ها ننشیند و بدانند دشمنان آن ها به اندازه فرعون قوی نیستند و خود آن ها هم به اندازه موسای در گهواره ضعیف نیستند. همان خدایی که موسی را بر فرعون پیروز نمود، پیروزی شما را هم تضمین می کند. از طرفی در این اخبار، قوانین و حقایقی مربوط به شکست و پیروزی امت ها و افراد وجود دارد که برای ما درس آموز می باشد. از آن جا که داستان های انبیا سطح عالی عرفانی ایات قرآن را حامل است، برای مؤمنان مایه پند و اندرز می باشد ؛ برای مثال، وقتی می بینیم با ثبات قدم است که یوسفِ وجود انسان از قعر چاه به اوج جاه می رسد روح استقامت و ثبات قدم در وجود انسان دمیده می شود.
4. انفاق در راه خدا
قرآن کریم، در ایه شریف « ... الذین ینفقون اموالهم ابتغاء مرضات الله و تثبیتا من انفسهم»23 انفاق در راه خدا را باعث تثبیت دل و تقویت روح ایمان در وجود انسان می داند.
5. ذکر
برای حیات دل و استقامت در راه حق گفتن ذکر «یاحی یاقیوم» مؤثر است24.
یادآوری
از آیات متعدد، از جمله آیه شریف «واستقم کما اُمرت و من تاب معک ولاتطغوا انه بما تعملون بصیر» به دست می آید که پایمردی و استقامت در مسیر مذکور، باید همراه تعبد باشد. خدا، به پیامبر صلی الله علیه و آله و پیروانش می فرماید: همان گونه که به شما دستور داده شده (کما امرت) استقامت کنید، نه آن طور که خودتان می خواهید. این استقامت باید بدون «افراط» و «تفریط» باشد و بدانید خداوند به آنچه عمل می کنید، آگاه است.
این مجموعه دستورات بود که این آیه را از سنگین ترین آیات نازل شده بر پیامبر صلی الله علیه و آله قرار داد که در پی آن آثار پیری در آن حضرت پدیدار شد.25
نتیجه
از آنچه گذشت، به دست می اید: برای این که در تهذیب اخلاق به توفیقاتی دست یابیم، به ثبات قدم و استقامت نیازمندیم. اگر در این مسیر، ثبات قدم و استقامت را از دست بدهیم، نه تنها آنچه را که تحصیل کرده ایم از دست می دهیم، بلکه باید منتظر عواقب کار خود نیز باشیم.26 و برای تحصیل این مواهب الهی، باید از طریق سحرخیزی و قرائت قرآن، ظرفیت خود را بالا ببریم؛ در دعاهای خود از خداوند طلب کنیم؛ با دقت در زندگی انبیا و اولیای الهی، سرمشقی برای خود ترسیم نماییم؛ با بذل و بخشش مال، ریشه های درخت «ثبات» را در دل خود محکم کنیم و با نور «ذکر»، آن را بارور نماییم که اگر ثابت قدم شویم، دیگر چیزی ما را نمی لرزاند ؛ سرد و گرم روزگار، ما را از پای درنمی آورد، نه آمدن نعمتی، ما را چنان مسرور می کند که از انجام وظیفه غافل شویم، و نه از دست دادن نعمتی ما را چنان محزون می کند که در انجام وظیفه کوتاهی کنیم27. قرآن کریم می فرماید:
لکیلا تأسوا علی مافاتکم ولا تفرحوا بما اتاکم28
پی نوشت ها:
18 . «انا سَنُلقی علیک قولا ثقیلا»
19. سوره بقره: 250. ثبات قدم، از لوازم یک رزمنده است؛ خواه در جهاد اصغر و خواه در جهاد اکبر، و در جهاد اکبر، ضروری تر است؛ چرا که در جهاد اصغر، ممکن است پیکار به صلح انجامد، ولی در جهاد اکبر، راه صلح، همیشه بسته است (ر. ک: تفسیر موضوعی قرآن، ج 11، ص 240).
20. تفسیر موضوعی قرآن، ج11، ص240.
21. سوره هود :120.
22. ر. ک: تفسیرالمیزان، ج11، ص 71.
23 . سوره بقره: 265.
24. ر. ک: بهشت اخلاق، ج 1، ص 352.
25 . ر.ک: تفاسیر گوناگون، ذیل آیه.
26 . ر.ک: رساله لب اللباب، ص112 ؛ المیزان، ج20، ص46.
27. تفسیر موضوعی، آیت اللهجوادی آملی، ج 11، ص 241.
28 . سوره حدید: 23.