وصیتنامه اخلاقی از علامه میرزا محمد باقر موسوی خوانساری

روح علم و دانش به تعهد است و وظیفه بانی. تعهد و انجام وظیفه جز با شناخت زمان و تکلیف عصری نشاید. شاخصه روشن عالمان شیعه که در تاریخ کم شمار هم نبودند همین مسؤولیت شناسی و تکلیف بانی بود. انجام وظیفه در هر شرایط و به هر قیمت پای وری نستوهی سوز وگداز و عمل به وظیفه در زندگی آنان موج می زد و خستگی ناپذیری آن فرزانگان بینندگان را به شگفت می آورد.

علامه بزرگوار میرزا محمد باقر موسوی خوانساری1 نه تنها خود از این دست دانشوران بود که پاس این عالمان بزرگ نیز بداشت و با نوشتن دائرةالمعارف گرانبهای: (روضات الجنات) بوستانهایی را برای تفرّج علمی درس آموزی فرا روی دانشیان و اسوه جویان گشود.

او در این کتاب با پژوهشی گسترده دامن و ژرف زندگی بیش از هفتصد تن از دانشوران و سادات مسلمان را آورده است آن هم با روشی تحلیلی و انتقادی.

شرح زندگی و برکتهای وجودی او در دیباچه وصیت نامه دیگرش در آینده به یاری خدا خواهد آمد. در این جا از سفارشهای معنوی و اخلاقی او به پسر ارشدش محمد مهدی بهره و توشه راه می گیریم و دستورالعمل های اخلاقی کسی را که اندیشه او گنجینه رازها و رمزهای توفیق عالمان بزرگ تشیع بوده است چراغ راه قرار می دهیم.

وصیت نامه او را سه بخش است:

مقدمه که پس از حمد پروردگار چنین آغاز می شود:

(امّا بعد پس این صورت وصیّت نامه کوچک ترین بنده پادشاه و صاحب اختیار جاودان و ناتوان ترین آفریده های اوست و ناچیزترین آنان ناچیز محض به همه فرزندان جگرگوشگان بازماندگان و نوادگانم. خدا آنان را از شر شیطان نگهدارد…)

پس به اصول دین و تشیّع شهادت می دهد به مقام و منزلت ائمه اثنی عشر(ع) و معارفِ دینی اقرار می کند. پس از آن با عنوان (وصیته) دستورات اخلاقی والایی را سفارش می کند که خود دستورالعملی مستقل برای رهنمودن سالکان به مقام والای بندگی حق و مقامات معنوی است و در پایان به فارسی توصیه هایی را نگاشته که در آینده ان شاء اللّه جداگانه همراه با پاورقیهای سودمند خواهد آمد.

اکنون ترجمه بخش عربی وصیت نامه را راهنمای سیر و سلوک خویش قرار می دهیم.

بسم اللّه الرّحمن الرحیم

الحمد لله وسلام علی عباده الذین اصطفی محمد واهل بیته الطاهرین المعصومین ولعنة اللّه علی اعدائهم اجمعین الی یوم الدّین.

… هان پسرم نور دیده ام! خدا تو را در هر دو سرا رحمت کناد. بر تو باد پاس پیرویها و بندگیهای الهی و دوری از گناهان و بدیها.2

از افراد بد دوری گُزین و با خوبان یار و همراه باش. از اندک عمر باقی مانده در به دست آوردن آنچه تو را در روز قیامت سود دهد بهره گیر3 روزی که بر ستمکاران بسیار دشوار است و بر غافلان و ناخوداندیشان ناخوشایند و سخت.

فرزندم دلبندم! خدا تو را بر انجام خوبی و پرهیزکاری موفّق بدارد. به پدر و مادرت چه در دار دنیا باشند یا در سرای آخرت نیکی کن4; زیرا آن که عاق پدر و مادر شود نه دنیا دارد و نه آخرت و پس از مردنش فرزندانش او را از یاد ببرند5. برای پدر و مادرت در همه عمر دعا کن; چه خدا در قرآن تو را به دعا برای آن دو فرا می خواند:

(وقل ربّ ارحمهما کما ربّیانی صغیرا.)6

نماز و روزه های قضای پدر و مادرت ر به اندازه توان به جای آور. اگر می توانی به نیابت از آنان حج بگزار و انفاق کن7 و به گاه پذیرش دعا به یادشان باش و برای آنان دعا کن تا خدا عمرت را دراز کند و کارهایت را سامان بخشد.

با خلق خد مهربان باش و به آنان مهر بورز.8 نیاز مردم را برآور و نیازهای آنان ر بر نیازها و خواسته های خود پیش بدار; زیرا کسی که به مردم مهر ورزد در دنیا و آخرت عزیز و گرامی باشد.

زیارت مشاهد مشرّفه و بقعه های مبارکه را ترک مکن.9

فراگیری دانش دین تهذیب و تکمیل نفس نشر و گسترش دین را سرلوحه کار خویش کن و برنامه ریزی برای به سازی معیشت خویش و اداره زندگی را نیز فراموش مکن.10

اگر خدا حاجت و نیاز برادر مؤمنت را به تو واگذارد مباد در برآوردن آن درنگ ورزی که خدا در دنیا و آخرت پست و رسوایت خواهد کرد.11

به کهن سالان احترام بگزار حقوق آنان را در این سرا و آن سرا پاس بدار بویژه عموهایت که بسان پدر بر تو مهر می ورزند.12

به اندازه توان صله رحم کن و به دوست و همسایه آزار مرسان.

شب هنگام که چشمها آرمیده اند تو بیدار شو و به درگاه خدا نیاز بر تا با خوشی وارد بهشت شوی.13

بهره ات را از دنیا فراموش مکن. به همه نیکی کن همان گونه که خدا به تو این همه نیکی می کند. زمین را با گناه میالود چه بی گمان خدا سرکشان را دوست ندارد:

(ولاتنس نصیبک من الدّنیا فأحسن کما احسن الله الیک ولاتبغ الفساد فی الارض انّه لایحبّ المفسدین.) قصص77/

سفارش می کنم سفارش می کنم باز هم سفارش می کنم تو را پس از تقو به نگهداشت حقوق خواهر و برادران خود که از یک پدر و مادرید تا مادر و پدرت از تو و آنان خوشنود شوند. ان شاء الله.

از آنان و غیر برادران و خواهران خود بخواه که برای پدر و مادرت دعا و طلب آمرزش کنند.

والسلام علیک وعلیهم بعد اهل بیت العصمة ورحمة الله وبرکاته.

این وصیتی است برخاسته از حق برابر بر واقع هیچ شبهه ای در آن نیست درود بر هر آن کس که بدان عمل کند.

پی نوشتها:

1. برای آگاهی از زندگی و خاندان او بنگرید به زندگی خود نوشت او: (روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات) ج105/2 قممکتبة اسماعلیان.

2 . پاس پیرویها و بندگیهای خداوند و دوری از گناهان حدّ نصاب ایمان است. آن که گناهی از او سر می زند و یا واجبی ترک می کند کاستی در ایمانش پدید می آید و گاه ضربه بر ایمان چنان است که تا چهل روز از دایره ایمان خارج می شود مانند شراب خوار و… که عبادات او تا چهل روز پذیرفته نشود گرچه موظّف به انجام آنهاست و یا ترک یک روز روزه از روی عمد شصت ویک روز روزه لازم است تا جبران آن کند….

3 . به گاه نوشتن این وصیت مخاطب آن محمد مهدی شانزده ساله بود ولی چون درهر سنّی مرگ و حیات به دست خود انسان نیست باید او همان اوقاتی را که دست پیدا می کند پاس بدارد و بهترین و سودمندترین بهایی که در برابر آنات زندگی می شود قرار داد سربلندی در روز قیامت و کشت و کار برای آخرت است.

4. نه تنها بر هر نفسی دو شکر باید که بر هر نعمتی دو شکر باید شکر نعمت و شکر نعمت بخش. ولی هر نعمت را شکری ویژه و مناسب خود است شکر تن با بهداشت تن و شکر روان با بهداشت روان. فرزند در برابر پدر و مادر دو شکر باید بورزد شکر به نعمت وجود پدر و مادر و شکر بر احسانها و نیکیهای آنان و شاید سرّ (ان اشکر لی ولوالدیّ) همین باشد.

و نیز روایت (رضا اللّه فی رضا الوالد و سخط اللّه فی سخط الوالد).

میزان الحکمه ج709/10.

5 . (عاق) اندوهگین کردن پدر و مادر است به کاری که آنان را خوش نیاید: (من احزن والدیه فقد عقّهما).

میزان الحکمه ج717/10

تعرضِ به پدر و مادر گناهی است کبیره و در ردیف شرک به خدا: (عقوق الوالدین من الکبائر لأنّ اللّه عزّوجلّ جعل العاق عصیّ شقیّا.)

بحارالانوار ج74/4

6 . سوره (اسراء) آیه 24.

7. روایات بسیاری از معصومان(ع) در دعا و نیکی به پدر و مادر پس از مرگ وارد شده و در برخی از آنه چگونگی و مصادیق نیکی برشمرده شده است.

(ما یمنع الرّجل منکم ان یبرّ والدیه حیَّین او میّیتن یصلّی عنهما ویتصدّق عنهما ویحجّ عنهما ویصوم عنهما.)

اصول کافی ج159/2

در روایت دیگر آمده است:

مردی از بنی سلمه خدمت پیامبر اکرم(ص) رسید عرض کرد: آیا کارنیکی باقی مانده است که پس از مرگ پدرم انجام دهم؟

پیامبر فرمود:

(نعم الصّلوة علیهما والإستغفار لهما وانفاذ عهدهما من بعدهما وصلة الرّحم الّتی لاتوصل الاّ بهما واکرام صدیقهما.)

میزان الحکمه ج711/10

8 . نوع دوستی حالتی است طبیعی و برخاسته از حبّ ذات. آنچه در این وصیت آمده مهرورزی است و آن در جایی است که همسو با حبّ ذات نباشد. از درد مردم دردمند شود گمراهی انسانها او را رنج دهد و رنج آنان رنجورش کند. خلق خد عیال خدایند هر چه انسان خدایی تر شود به آفریده های پروردگار بیش تر مهربان می گردد و خودبینی او در خدا بینی مستهلک می شود و به جایی می رسد که برای نجات مردم همه دارایی خود را نثار می کند:

(… و یؤثرون علی انفسهم ولو کان بهم خصاصة.)

سوره (حشر) آیه 9 .

9 .

(اِنّ لکل امام عهدا فی عنق اولیائه وشیعته واِنَّ من تمام وفاء بالعهد وحسن الاداء زیارة قبورهم فمن زارهم رغبة فی زیارتهم وتصدیقاً بما رغبوا فیه کان ائمّتهم شفعائهم یوم القیامة.)

بحارالانوار علامه مجلسی ج116/7

10 . تدبیر منزل . اداره درست زندگی رسیدگی به امور خانواده تلاش برای دست یابی به درآمد حلال مکانتی ویژه در فرهنگ شیعه دارد; چه در بینش قرآنی و شیعی بهشت را باید در همین دنیا ساخت.

11 . خدمت به مردم عبادتی است بزرگ آن که خدمت به مردم می کند در روز بزرگ قیامت سربلند است:

(إنّ لله عباداً یسعون فی حوائج النّاس هم الآمنون یوم القیامة.)

امامان شیعه سفارش کرده اند: اگر دشمن نیاز به شما پیدا کرد در بر آوردن نیاز وی شتاب ورزید:

(إنّی لاسارع الی حاجة عدوّی خوفا ان اردّه فیستغنی عنّی.)

میزان الحکمة ج543/2

و در روایات بسیاری سستی در بر آوردن حاجت مؤمنان موجب بدفرجامی رسوایی در قیامت و خشم خدا شمرده شده است:

(ایما مسلم اتی مسلماً زائراً او طالب حاجة وهو فی منزله فاستأذن فلم یأذن له ولم یخرج الیه لم یزل فی لعنة اللّه عزوجل حتی یلتقیا.)

بحارالانوار ج192/72

12 . در حوزه آداب شیعه احترام به کهن سالان از جایگاه ویژه برخورداراست. احترام به کهن سالان پاس انسان است. پاس تجربه ها و آموزه هاست. نگهداشت حال گروهی است که نیرو و توان خویش را در جامعه ما و ساختن آن به کار برده اند. پیامبر اسلام(ص) برزگ شمردن از کارافتادگان و کهن سالان را شعبه ای از حرمت نهادن به جلالت حق می داند:

(یجلّوا المشایخ فإنّ تبجیل المشایخ من اجلال الله عزّوجلّ و من لم یبجلهم فلیس منّا.)

مشکوة الانوار 168/

13 . شب خیزی و راز و نیاز با محبوب مطلق شیرین ترین کار برای خلق و خالق است. نماز شب سکوی عروج سالک است. نماز شب منبع انرژی مجاهدان است. نماز شب عامل پای ورزی شکیبایان است. نماز شب نعمتی است که خدا نصیب هرکس نمی کند جان پاک خواهد: