جهاد اقتصاد و قدرت نرم: نقش جهاد اقتصادی در افزایش قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران

 روزهای نخستین پس از انتخابات ریاست جمهوری سال 1388، زمانی بود که غرب به رهبری آمریکا ثمرة بیش از دو دهه تهاجم فرهنگی به جمهوری اسلامی ایران را به نظاره نشست و وزن قدرت نرم خود را سنجید. هر چند آمریکا از جریان فتنه سبز ناامید شد اما فتنه اخیر وجود نوعی جنگ نرم بسیار پیچیده، راهبردی و سرنوشت ساز بین ایران و جهان غرب را آشکار ساخت. در چنین شرایطی تصمیم سازان نظام جمهوری اسلامی بیش از پیش بر اهمیت قدرت نرم و نقش آن در مقابله با جبهه  استعماری جهان غرب به رهبری آمریکا پی بردند. در سال های اخیر تلاش های فراوانی در جهت شناخت قدرت نرم، منابع این قدرت و راهکارهای پیروزی در جنگ نرم بر دشمنان اسلام و انقلاب صورت گرفته است. با این وجود اشتباهات و نواقصی در میان برخی از پژوهش ها وجود دارد. متاسفانه برخی صرفا لایه های روبنایی جنگ نرم آمریکا را آن هم به شکلی ناقص مشاهده نموده اند و به همین دلیل جنگ نرم را در عملیات روانی، جنگ رسانه ای و تلاش در جهت براندازی بدون استفاده از قدرت نظامی محدود کرده اند. این دسته آشکارا از ابعاد بسیار مهم تر و لایه های زیربنایی جنگ نرم غفلت کرده اند. در این میان حوزه اقتصاد به عنوان یکی از مغفول ترین ابعاد جنگ نرم بشمار می رود. شاید وجود ابهامات اساسی در زمینه رابطه اقتصاد با قدرت نرم و نقش آن در افزایش منابع قدرت نرم عامل اصلی این غفلت در کشورمان باشد. با توجه به این که مقام معظم رهبری سال 90را سال «جهاد اقتصادی» نامیده اند، مناسب دیدیم تا در این نوشتار به بررسی ارتباط اقتصاد با افزایش قدرت نرم بپردازیم.
الف) قدرت نرم چیست؟
تعاریف فراوانی برای مفهوم «قدرت» از سوی اندیشمندان بزرگ ارائه شده است. جوزف نای قدرت نرم را بدین شکل تعریف می کند: «توانایی شکل دادن به رفتار دیگران به آن صورت که ما می خواهیم.⁽¹⁾»
از منظر جوزف نای در واقع به سه شکل می توان به رفتار دیگران شکل داد:
1-    تحمیل (فشار)
2-    تطمیع
3-    جذابیت
راه حل سوم همان قدرت نرم است.⁽²⁾ وی معتقد است که « قدرت نرم بر قابلیت شکل دادن به علائق دیگران تکیه دارد.⁽³⁾ »
اقناع و جذابیت را باید دو رکن مهم قدرت نرم در شمار آورد و ما با استفاده از این دو رکن اولویت ها و ترجیحات و علائق افراد را تغییر می دهیم.⁽⁴⁾
همچنین به اعتقاد جوزف نای سه منبع اصلی قدرت نرم عبارتند از:

فرهنگ یک کشور (آن بخش هایی از فرهنگ که برای دیگران جذابیت دارد) ارزش های سیاسی (در مواردی که در داخل و خارج از کشور مورد توجه باشند) سیاست خارجی (در صورتی که قانونی و مسئولانه به نظر برسد)⁽⁵⁾

البته به نظر می رسد که منابع قدرت نرم نسبت به آن چه که جوزف نای برشمرده از تنوع و گسترة بسیار بیشتری برخوردار باشد. نقد و بررسی آراء نای در باب قدرت نرم و منابع آن مجال دیگری می طلبد. در این نوشتار می کوشیم تا نشان دهیم که اقتصاد چگونه بر شکل گیری ترجیحات و اولویت های مخاطبان هدف ما در قالب قدرت نرم تاثیر می گذارد.
ب) اشکال ارتباط اقتصاد و قدرت نرم:
1) اقتصاد به عنوان یکی از منابع قدرت نرم
در این حالت، اقتصاد می تواند در صورتی که تصاویر مطلوبی از یک کشور در اذهان دیگران ایجاد کند در زمره منابع قدرت نرم قرار خواهد گرفت.
آیا اقتصاد در زمره منابع قدرت نرم است؟
در این زمینه اختلافاتی وجود دارد. به عنوان نمونه «اتان چورین» و «حیم ملکا» دو تن از تحلیل گران مرکز مطالعات راهبردی و بین المللی (CSIS) در تحلیلی تحت عنوان «قدرت نرم جمهوری اسلامی به واقعیت های منطقه شکل می دهد» به تجارت هیدروکربونی ایران با چین و روسیه، موافقت نامه های تجاری با کشورهای آسیای میانه، صادرات خودرو به کشورهای دوست و تجارت فعال ایران در منطقه به عنوان نشانه هایی از قدرت نرم جمهوری اسلامی می نگرند.⁽⁶⁾
با این وجود اگر ما تعریف «جوزف نای» از قدرت نرم را پذیرفته باشیم در آن صورت اقتصاد به خودی خود در ردیف منابع قدرت نرم قرار نمی گیرد. در واقع اقتصاد و موفقیت اقتصادی هنگامی که نظر مثبت دیگران را به خود جلب کرده و جنبه جذابیت پیدا کند، می تواند در دایره قدرت نرم قرار بگیرد. برخی از اشکال تبدیل اقتصاد به قدرت نرم عبارتند از:
ارائه تصویری از اقتصاد کشور به عنوان یک الگوی موفق
هنگامی که موفقیت های اقتصادی به عنوان الگو و منبع الهامی برای سایرین قرار می گیرد، اقتصاد می تواند به عنوان یکی از منابع افزایش قدرت نرم در شمار آید. برای مثال موفقیت های اقتصادی اتحادیه اروپا سبب شده تا دولت و مردم ترکیه جهت پیوستن به این اتحادیه ابراز تمایل کنند و فراتر از آن به قوانین و ملاک های اروپایی گردن نهند.⁽⁷⁾
از این منظر جهاد اقتصادی اگر در زمینه کاهش فقر، رفع بیکاری، افزایش درآمد ملی، کاهش تورم و شکوفایی تولید به موفقیت برسد به تنهایی قدرت نرم بشمار نمی رود؛ اما هنگامی که کامیابی های ناشی از جهاد اقتصادی تصویری موفق و جذاب از انقلاب اسلامی در داخل و خارج از کشور به نمایش گذارد، در آن صورت قدرت نرم جمهوری اسلامی به شکل غیر قابل تصوری افزایش خواهد یافت. موفقیت های اقتصادی ایران سبب می شود که انقلاب اسلامی ایران به عنوان یک حکومت دینی الگو در جهان اسلام و حتی در سایر نقاط جهان مورد توجه واقع گردد. در آن صورت ارزش های انقلاب اسلامی قدرت بیشتری جهت شکل دادن به ترجیحات و اولویت های سایر جنبش های اسلامی و ضد استکباری خواهد داشت. بنابر این توفیق ناشی از جهاد اقتصادی می تواند زمینه مهمی جهت تبدیل شدن ایران به یک کشور الهام بخش را فراهم سازد.
به این ترتیب نمایش دادن تصویرکامیابی اقتصادی کشور، یک شرط لازم و نه کافی جهت تصرف ذهن ها و قلوب مردم و یکی از منابع صدور انقلاب اسلامی بشمار می رود.
کمک های اقتصادی به فقرا
کمک های اقتصادی به مردم و کشورهای فقیر یکی از منابع افزایش قدرت نرم هر کشور به شمار می رود.⁽⁸⁾
شکی نیست که کمک های انسان دوستانه می تواند تصویر مثبتی از آن کشور در میان سایرین ترسیم کند. نباید نادیده گرفت که سیاست های دولت در زمینه حمایت از اقشار کم درآمد در روستاها و شهرهای بزرگ و جلب قلوب ایشان، عاملی سرنوشت ساز در پیروزی احمد نژاد در انتخابات دهم ریاست جمهوری بود.
2) اقتصاد به مثابه عامل پشتیبان قدرت نرم
اقتصاد هنگامی که به عنوان قدرت سخت به شمار می رود نیز نقش مهمی در زمینه تقویت قدرت نرم یک کشور ایفا می کند. همان گونه که می دانیم منابع قدرت نرم علاوه بر وابستگی به تحولات معرفتی، فرهنگی و نرم افزاری نیازمند پشتیبانی عوامل سخت افزاری نیز می باشند. به عبارت دیگر قدرت سخت و قدرت نرم می توانند یکدیگر را تقویت یا تضعیف کنند. به عنوان مثال صدام کوشید تا با استفاده از قدرت نظامی از یک سو روند صدور انقلاب اسلامی به عراق را (که قدرت نرم انقلاب اسلامی بشمار می رفت) متوقف کرده و از سوی دیگر با براندازی جمهوری اسلامی، قدرت نرم انقلاب اسلامی را به طور کامل ریشه کن کند. دفاع مقدس نیز هرچند به ظاهر در ردیف قدرت سخت قرار می گیرد اما سبب شد تا ارزش های فرهنگی انقلاب اسلامی از خطر آسیب دیدن مصون بماند. همچنین عدم بمباران گسترده شهر های عراق در زمان جنگ تحمیلی از سوی ایران منجر به تقویت قدرت نرم ایران در عراق شده است.
در یک نمونه دیگر می توان به ماجرای حمله آمریکا به عراق اشاره کرد. عملکرد بسیار نادرست اشغال گران و نیز آشکار شدن مسائلی همچون شکنجه زندانیان ابوغریب، نفرت عمومی از آمریکا را در سطح جهان افزایش داد.⁽⁹⁾
قدرت اقتصادی نیز به عنوان یکی از اجزاء قدرت سخت، می تواند در جهت رشد قدرت نرم عمل کند. به عنوان مثال رسانه ها به عنوان یکی از ارکان افزایش قدرت نرم، وابستگی زیادی به منابع مالی دارند و گسترش کمی و کیفی رسانه ها به حمایت های اقتصادی قابل توجهی نیاز دارد.
یکی از منابع مهم قدرت نرم تولید و انتشار محصولات فرهنگی است. زرقانی، ص 27 انتشار محصولاتی از قبیل کتاب، مجله، فیلم، موسیقی، اسباب بازی و نرم افزارهای رایانه ای نقش تعیین کننده ای در تصرف اذهان و قلوب و نیز ایجاد جذابیت و قدرت اقناع دارد. همان گونه که می دانید تولید و توزیع محصولات فرهنگی نیازمند سرمایه گذاری گسترده ای است. برای مثال تولید فیلم سینمایی «ملک سلیمان» بالغ بر 5 میلیارد تومان و تولید سریال فاخر «مختارنامه» بالغ بر 20 میلیارد تومان هزینه در بر داشته است. بنابر این رشد کمی و کیفی محصولات فرهنگی با رشد اقتصادی نسبت مستحکمی دارد.
ایدئولوژی جذاب را شاید بتوان مهم ترین منبع قدرت نرم قلمداد کرد. با این وجود ایدئولوژی جذاب به نظریه پردازان، نظام آموزشی توانمند و منابعی برای ترویج آن نیاز دارد. روشن است که شکل گرفتن این زنجیره بدون وجود منابع مالی و اقتصادی مطمئن کارساز نخواهد بود. نمونه مناسب این مسئله را می توان در زمینه سازمان تبلیغ اسلامی و بالاخص تشیع اثنی عشری جستجو کرد. امامان معصوم (علیهم السلام) جهت ترویج شیعه و ایجاد و نگهداری شبکه ای از وکلا و نیز تربیت طلاب از سازوکارهای مالی مشخصی بهره می بردند. خمس یکی از مهم ترین منابع تامین مالی نظام علمی- اعتقادی شیعه بوده است و معصوم (علیه السلام) از آن به عنوان یاور دین خدا (عونا لدیننا) تعبیر می کنند. تاسیس مدارس علمیه بسیار مهم نجف و قم و نیز تامین اساتید و طلاب این حوزه ها بر اساس سازوکارهای مالی اندیشیده ای صورت می گرفت و به همین دلیل نهاد روحانیت توانست استقلال خود را از حکام جائر حفظ کند و در نتیجه نقش بزرگی در تحقق بزرگترین انقلاب دینی چند قرن اخیر ایفا کند؛ در حالی که وابستگی الازهر به بودجه های دولتی این دانشگاه را کاملا به حکام جائری همچون «انور سادات» و «حسنی مبارک» وابسته ساخت.
در یک جمع بندی باید گفت که اقتصاد نقش مهمی در  زنجیره های ایجاد و تقویت قدرت نرم از آموزش، پژوهش، تولید و ترویج ایفا می کند. با این وجود قدرت اقتصادی الزاما به افزایش قدرت نرم منجر نمی شود و این مسئله ای است که بررسی آن مجال دیگری می طلبد.
 
3) اقتصاد به عنوان وسیله انتقال قدرت نرم
در برخی از مواقع فعالیت های تجاری و اقتصادی می تواند به عنوان وسیله ای جهت انتقال پیام های فرهنگی و سیاسی جهت جذب دیگران بکار رود. از دیرباز تجارت و فعالیت های اقتصادی یکی از عوامل اصلی انتقال فرهنگی و تبادلات فکری، علمی و سیاسی بوده است. به عنوان مثال ورود اسلام به اندونزی (پر جمعیت ترین کشور مسلمان)، مالزی و بخش های مهمی از شبه قاره هند، صرفا از طریق تجار و بازرگانان ایرانی و عرب صورت گرفته است.⁽¹⁰⁾
نقش تجارت در تبادلات فرهنگی و افزایش قدرت نرم یک کشور آن چنان است که می توان این پدیده را به عنوان یک رسانه بسیار نیرومند محسوب کرد. به هر صورت فعالیت های اقتصادی و تجاری کشورمان در سایر کشورها از جمله کشورهای اسلامی، کشورهای آفریقایی و آمریکای لاتین می تواند بسترهای لازم جهت صدور انقلاب و افزایش قدرت نرم جمهوری اسلامی را فراهم سازد. امید است در سال جهاد اقتصادی با نگرش و هدف افزایش قدرت نرم انقلاب اسلامی، فعالیت های تجاری و اقتصادی کشورمان با سایر نقاط جهان افزایش یابد. فراموش نکنیم که در خلال تبادلات اقتصادی و تجاری نوعی سرمایه اجتماعی ارزشمند که در زمره مهمترین منابع قدرت نرم بشمار می رود، در میان دو طرف شکل می گیرد.
4)     اقتصاد و قدرت هوشمند
به تعبیر نای، قدرت هوشمند عبارت است از ترکیب قدرت سخت و قدرت نرم در قالب یک راهبرد موثر.⁽¹¹⁾
در چنین حالتی اقتصاد به عنوان یکی از منابع قدرت سخت در تعامل با سایر منابع قدرت سخت و نرم و در قالب یک راهبرد کارساز بکار می رود.
به عنوان مثال راهبرد جدید دولت اوباما جهت مقابله با ایران را می توان نوعی تلاش در جهت اِعمال قدرت هوشمند قلمداد کرد. از یک سو اوباما از ابزار قدرت سخت یعنی تحریم اقتصادی، تلاش در جهت انزوای بین المللی ایران و تهدید به حمله نظامی استفاده می کند و از سوی دیگر می کوشد تا به اشکال مختلف فتنه گران سبز را تقویت کند. در این زمینه فتنه گران با استناد به تحریم های بین المللی، احتمال حمله نظامی و وجود تحریم های اقتصادی سعی می کنند تا دولت و سیاست های کلان جمهوری اسلامی در قبال مسائل داخلی و منطقه ای را عامل به وجود آمدن فشارهای غرب معرفی کنند و از این طریق در بین فعالان سیاسی، اجتماعی، دانشجویان و مردم به یارگیری بپردازند. در چنین راهبردی قدرت سخت (تهدید به حمله نظامی، تحریم اقتصادی و تلاش در جهت انزوای بین المللی ایران) در کنار قدرت نرم (جنگ روانی فتنه گران داخل و خارج ) مانند دو لبه قیچی عمل می کنند.

نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات:
در این نوشتار ملاحظه کردیم که قدرت اقتصادی از جهات مختلفی بر قدرت نرم تاثیرگذار است:
1)     قدرت اقتصادی به عنوان یکی از منابع قدرت نرم (عامل جاذبه یا دافعه)
2)     قدرت اقتصادی به عنوان یکی از منابع تقویت کننده قدرت نرم (منبع پشتیبانی و انتقال)
3)     قدرت اقتصادی در کنار سایر منابع قدرت سخت و نرم به عنوان یکی از اجزای یک استراتژی جامع و کارآمد (منبع قدرت هوشمند)
در سال جهاد اقتصادی باید در جهت رفع فقر و محرومیت، مبارزه با بیکاری و تورم، رفع موانع تولید و صادرات، بهبود وضعیت کسب و کار و کاهش فاصله طبقاتی و برقراری عدالت و در نهایت حرکت به سوی شکوفایی اقتصادی گام های مهمی برداریم. اما نباید فراموش کنیم که موفقیت های ناشی از جهاد هوشمندانه اقتصادی می تواند تصویری کارآمد و موفق از نظام مقدس جمهوری اسلامی در داخل و خارج از کشور به نمایش گذارد. این مسئله قطعا قدرت نرم نظام را افزایش می دهد و عرصه را بیش از پیش بر فتنه گران فرصت طلب و اربابان استعمارگرشان تنگ می کند. در جهت تحقق چنین هدفی دو مقدمه لازم است:

دستیابی به موفقیت های ناشی از جهاد اقتصادی توانایی در به نمایش گذاردن این موفقیت ها

مقدمه اول از جنس فعالیت های اقتصادی و مقدمه دوم امری فرهنگی است و در این جهت رسانه نقش مهمی ایفا می کند. چه بسا کشوری در حوزه های اقتصادی به موفقیت های شایانی دست یابد اما به سبب ضعف فرهنگی نتواند دستاوردهای خود را به شایستگی عرضه کند.
صنایع فرهنگی حوزه ای است که به شکل همزمان هم موفقیت های اقتصادی و هم موفقیت های فرهنگی به ارمغان می آورد. صنایع فرهنگی نقطه اشتراک دو حوزه صنعت و فرهنگ به شمار می روند و حوزه هایی همچون صنعت نشر (کتاب، مجله و…)، سینما و تاتر، گردشگری، صنایع دستی، بازی های رایانه ای و نرم افزارهای فرهنگی، رسانه، ورزش، طراحی لباس، اوقات فراغت و… را در بر می گیرد.⁽¹²⁾

صنایع فرهنگی ویژگی های منحصر به فردی دارند:

خلق ثروت فراوان (قدرت سخت) اشتغال زایی کم هزینه و بسیار بالا (قدرت سخت) ابلاغ پیام فرهنگی انقلاب اسلامی به جهان در قالب محصولات انبوه فرهنگی (قدرت نرم) ارائه تصویری مطلوب از جمهوری اسلامی در داخل و خارج (قدرت نرم) ارائه پاسخی فعال و تهاجمی به شبیخون فرهنگی دشمن (قدرت نرم)

بر اساس گزارش های منتشره، به زودی صنایع فرهنگی به عنوان صنعت اول آمریکا شناخته خواهد شد و کشورهای مهم و توسعه یافته دنیا گام های بلندی در جهت تدوین استراتژی های بلندمدت در عرصه صنایع فرهنگی برداشته اند. از جمله مزایای صنایع فرهنگی این است که به علاوه بر درآمدزایی بالا و توسعه اقتصادی کشور، با هزینه ای بسیار کمتر از صنایع بزرگ میزان بسیار بالاتری از اشتغال را ایجاد می کند. از همه مهم تر آن که محصولات فرهنگی می توانند حاوی پیام های سازنده فرهنگی باشند و البته در صورت غفلت در این عرصه، محصولات فرهنگی غربی از جمله بازی های رایانه ای غیر اخلاقی، فیلم های هالیوودی، عروسک های باربی و موسیقی های مخرب غربی به شکلی جدی کودکان و جوانان ما را تهدید می کنند.
با توسعه راهبردی، حساب شده و بر اساس الگوی ایرانی- اسلامی صنایع فرهنگی ایران نه تنها می تواند اقتصاد خود را توسعه دهد و از میزان بیکاری در کشور به میزان فزاینده ای بکاهد بلکه به شکلی فعال از تهاجم فرهنگی غرب جلوگیری نموده و حتی ایشان را به موضع انفعال خواهد افکند. در مقالات بعدی راهبردهای توسعه صنایع فرهنگی بیش از پیش مورد بررسی قرار خواهد گرفت پس با ما همراه باشید…
والسلام
 
منابع:
1- Nye, Joseph, Think  Again: Soft Power, FEBRUARY 23, 2006 , available at: http://www.foreignpolicy.com/articles/2006/02/22/think_again_soft_power
2-Ibid
3-نای، جوزف، قدرت نرم، ابزارهای موفقیت در سیاست بین الملل، سید محسن روحانی و مهدی ذوالفقاری، انتشارات دانشگاه امام صادق (علیه السلام)، تهران 1389، ص 43
4- همان 5-44
5-همان ص 51
6- Chorin, Ethan and Haim Malka, Iran’s Soft Power Create Hard Realities, Center for Strategic& International Studies (CSIS), Middle East Program, April 2008, available at: http://csis.org/files/media/csis/pubs/0408_menc.pdf
7-      Nye, Joseph, Think  Again: Soft Power, FEBRUARY 23, 2006 , available at: http://www.foreignpolicy.com/articles/2006/02/22/think_again_soft_power
8-      زرقانی، سیدهادی، مقدمه ای بر قدرت ملی: مبانی، کارکردها، محاسبه و سنجش، پژوهشکده مطالعات راهبردی، تهران 1388
9-    Nye, Joseph, Think  Again: Soft Power, FEBRUARY 23, 2006 , available at: http://www.foreignpolicy.com/articles/2006/02/22/think_again_soft_power
10- عبدالمجید، ناصری داوودی، اسلام درمالزی، این مقاله را در لینک زیر مطالعه فرمایید:http://www.tebyan.net/index.aspx?pid=19667&BookID=60852&Language=1
همچنین در باب ورود اسلام به اندونزی به مقاله «شیعیان اندونزی حافظان فرهنگ و تمدن اسلامی این کشور» در سایت مجمع جهانی اهل بیت بنگرید: http://www.shiastudies.com/farsi/modules.php?name=News&file=article&sid=1018
11- Nye, Joseph, Smart Power, available at: http://www.democracyjournal.org/2/6491.php
12- http://www.iranasef.org/pdf/reports/9.pd