اخلاق و اقتصاد/ اولویت اخلاق در اقتصاد اسلامی

اسلام تحصیل مال و معیشت و یا به تعبیر جامع تر «اقتصاد» را در زندگی بشر دارای اهمیت می داند ولی نه بسان جوامع سرمایه داری که آن را اصیل دانسته و تمام فضائل اخلاقی و عواطف انسانی را فدای آن می نمایند. بلکه آن را یکی از امور مؤثر در زندگی قرار داده و نقش مهم اخلاق و فضیلت را هم نادیده نگرفته است و در هر شرائط اولویت را به اخلاق و فضیلت داده است.
و لذا در روایات زیادی مسلمانان را به اصلاح کار و معیشت یکدیگر موظف نموده و توانگران را به دستگیری از فقیران و درماندگان جامعه فرمان داده است و آنها که از این وظیفه مقدس اخلاقی و اجتماعی شانه خالی کنند و در اثر دست زدن به راههای زیانبار بازرگانی انحصاری و زیاده طلبی، توازن اقتصادی را به خطر می افکنند، به شدت تهدید و نکوهش کرده است.
مرحوم کلینی از هاشمی از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود:
«...من لم یهتمَّ بأمور المسلمین فلیس منهم»[1].
ترجمه: هرکس شب را روز کند بدون اینکه قصدش رسیدگی به امور مسلمانان و اصلاح کارهای آنان باشد، مسلمان نیست.
باز از آن حضرت منقول است که فرمود: «من أصبح و لم یهتمَّ بأمور المسلمین فلیس منهم و من سمع رجلاً ینادی یا لَلْمُسلمین فلم یجبه فلیس بمسلم»[2].
ترجمه: هرکس صبح کند بدون آنکه قصدش رسیدگی به امور مسلمانان باشد، از مسلمانان نیست و
(صفحه 30)
هرکس صدای مردی را بشنود که مسلمانان را به یاری می طلبد و به یاری او نشتابد، مسلمان نیست.
کلینی از «سماعة» روایت کرده که گفت: از امام صادق علیه السلام سئوال کردم: گروهی سیرند و اضافه بر لوازم و مخارج خود، ثروتی گردآورده اند، درحالی که برادران مسلمانشان شدیدا احتیاج دارند، و زکات هم برای آنها کفاف نمی دهد، آیا رواست آنها سیر باشند درحالی که برادرانشان در این روزگار سخت گرسنه هستند؟!
امام در پاسخ فرمودند: «المسلم اخو المسلم لا یظلمه ولا یخذله ولا یحرمه، فیحق علی المسلمین الإجتهاد فیه والتواصل والتعاون علیه والمؤاساة لأهل الحاجة والعطف منکم تکونون علی ما أمرالله فیهم رحماء بینکم متراحمین»[3] .
ترجمه: مسلمان برادر مسلمان است، نباید به او ستم کند و نباید او را تنها بگذارد و خوارش نماید (ونسبت به وضع او بی تفاوت باشد) و نباید او را محروم کند (وبا داشتن ثروت اضافی او را در فقر و فلاکت بگذارد) پس بر مسلمانان لازم است که در برادری و برابری باهم کوشا باشند و بر کمک و رسیدگی به هم و بپا خواستن به یاری حاجتمندان اهتمام بورزند و طبق فرمان خدا[4]  نسبت به هم مهربان و بخشاینده باشند.
کلینی از ابو بصیر از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود:
«اَیُّما رجل من شیعتنا أتی رجلاً من إخوانه فاستعان به فی حاجته فلم یعنه و هو یقدر الا ابتلاه الله بأن یقضی حوائج عدة من اعدائنا یعذّبه الله علیها یوم القیامة»[5] .
ترجمه: هرگاه یکی از شیعیان ما نزد برادر مسلمانش برود و از او در انجام حاجتش یاری بخواهد واو با اینکه تواناست، کمکش نکند، خدا او را به قضای حاجتهایی گروهی از دشمنان ما، مبتلا می کند تا بر این کار او را در روز قیامت عذابش کند.
کلینی و صدوق از «فرات بن احنف» از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود:
«ایما مؤمن منع مؤمنا شیئا مما یحتاج الیه وهو یقدر علیه من عنده او من عند غیره اقامه الله یوم القیامة مسودّا وَجْههُ مزرقة عیناه مغلولة یداه الی عنقه، فیقال: هذا الخائن الذی خان الله ورسوله، ثم یؤمر به الی النار»[6] .
ترجمه: هر مؤمنی برادر مؤمنش را از چیزی که به آن احتیاج دارد و از خود یا از دیگری بتواند آن چیز
 (صفحه 31)
را به او برساند، محروم کند، خداوند او را در روز قیامت با روی سیاه و چشمان برگشته و دستان به گردن آویخته، بازداشت می کند و اعلان می شود: این همان خائنی است که به خدا و رسولش خیانت کرده، سپس امر می شود او را به آتش افکنند.
کلینی از مفضّل بن قاسم روایت کرده که گفت: امام صادق علیه السلام فرمود:
«من کانت له دار فاحتاج مؤمن الی سُکناها فمنعه ایّاها قال الله عزوجل: ملائکتی اَبخل عبدی علی عبدی بسُکنی الدار الدنیا و عزتی و جلالی لا یسکن جنانی ابدا»[7] .
ترجمه: هرکس خانه ای داشته باشد و مؤمنی به سکنای آن محتاج باشد و او محرومش کند، خداوند می فرماید: فرشتگان من این بنده من در دنیا، از اسکان دادن بنده دیگرم در خانه اش، بخل نمود، به عزت خودم قسم هیچ گاه در بهشت من ساکن نمی شود.
قرآن مجید می فرماید:
«أَرأَیْتَ الَّذِی یُکَذِّبُ بِالدِّینِ فَذلِکَ الَّذِی یَدُعُّ الیَتِیمَ وَ لا یَحُضُّ عَلی طَعامِ المِسْکِینِ فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ وَالَّذِینَ هُمْ یُراءوُنَ وَ یَمْنَعُونَ الماعُونَ»[8]
ترجمه: آیا کسی که روز جزا را پیوسته انکار می کند، مشاهده کردی؟ او همان کسی است که یتیم را با خشونت می راند. و دیگران را به اطعام مسکین تشویق نمی کند. پس وای بر نمازگزارانی که نماز خود را به دست فراموشی می سپارند، آنها که ریا می کنند و دیگران را از ضروریات زندگی منع می نمایند.
«ماعون» از ماده «مَعْن» به معنی چیز کم است و بسیاری از مفسرین معتقدند که منظور از آن در این جا اشیاء جزئی است که مردم مخصوصا همسایه ها از یکدیگر به عنوان عاریه یا تملک می گیرند مانند مقداری نمک، آب، آتش(کبریت)، ظروف و مانند اینها.
بدیهی است کسی که از دادن چنین اشیائی به دیگران خودداری می کند، آدم بسیار پست و بی ایمانی است یعنی آنها به قدری بخیلند که حتی از دادن این اشیاء کوچک مضایفه دارند درحالی که همین اشیاء کوچک گاه نیازهای بزرگی را برطرف می کنند و منع آن، مشکلات بزرگی در زندگی مردم ایجاد می نماید.
جمعی گفته اند: منظور از «ماعون» زکات است.
 (صفحه 32)
در روایتی از امام صادق علیه السلام آمده است که در تفسیر ماعون فرمود:
هو القرض یقرضه والمتاع یعیره و المعروف یصنعه: ماعون وامی است که انسان به دیگری می دهد و وسائل زندگی است که به عنوان عاریه در اختیار دیگران می گذارد و کمکها و کارهای خیری که انسان انجام می دهد[9] .
در روایت دیگری از امام صادق علیه السلام این معنی نقل شده و در ذیل آن آمده است که راوی گفت: ما همسایگانی داریم که وقتی وسائلی را به آنها عاریه می دهیم آن را می شکنند و خراب می کنند، آیا گناه است به آنها ندهیم؟ فرمود: دراین صورت مانعی ندارد[10] .
مرحوم صدوق از امام صادق از پدران بزرگوارش در حدیث مناهی رسول اکرم صلی الله علیه و آله روایت کرده:
«نهی رسول الله صلی الله علیه و آله أن یمنع أحد الماعون جاره».: ترجمه: رسول خدا از ندادن لوازم خانگی (ازقبیل: دیگ، کاسه، سطل، آب، نمک، آتش و نظائر اینها) به همسایه نهی کرده.
و فرموده: «من منع الماعون جاره منعه الله خیره یوم القیامة و وکله الی نفسه و من وکله الی نفسه فما أسوء حاله... و من احتاج الیه اخوه المسلم فی قرض و هو یقدر علیه فلم یفعل حرّم الله علیه ریح الجنة ... و من أکرم اخاه المسلم فإنما یکرم الله عزوجل»[11] .
ترجمه: هرکس که آنها را از همسایه اش دریغ دارد، خدا در روز قیامت خیرش را از او دریغ می دارد واو را به خود وامی گذارد و چه بسیار بد است حال کسی که خدا او را به خود واگذارد و هرکس برادر مسلمانش به او محتاج باشد و از او قرض بخواهد و او با وجود اینکه می تواند قضای حاجتش برآورد، کوتاهی نماید و حاجتش را برنیاورد خداوند نسیم بهشت را بر او حرام می گرداند، تا آنجا که فرمود: وکسی که به برادر مسلمانش احسان کند به خدا احسان کرده است.
صدوق از مفضّل بن عمر از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود:
«ایّما مؤمن حبس مؤمنا عن ماله و هو محتاج الیه لم یذقه الله من طعام الجنة ولا یشرب من الرحیق المختوم»[12] .
ترجمه: هر مؤمنی که از مؤمن دیگر مالش را مخفی کند (باوجود اینکه او محتاج است)، خداوند از
(صفحه 33)
طعام بهشت به او نمی چشاند و از شراب طهور بهشت هم محروم می سازد.
این نوع رسیدگی به امور مسلمین و دستگیری از درماندگان آنها یک وظیفه عمومی مسلمانان است، ولی برخی از آنان که از لحاظ تقوی و انسانیت مراتب بالاتری دارند، دیگران را بر خویشتن مقدم می دارند و خود را برای آسایش دیگران به زحمت می اندازند به این معنی زندگی را بر خود تنگ می گیرند تا دیگران را به آسایش برسانند و آنچه دارند به نیازمندان می بخشند.
پس اقتصاد اسلامی هیچ گونه برخورد با اخلاق و فضیلت ندارد و در هر شرائط اولویت با اخلاق می باشد ولی در سایر مکتبهای اقتصادی دنیا، مسأله درست بر عکس است یعنی همه جا اولویت با اقتصاد است و تا زمانی فضائل و سجایای انسانی را بکار می بندند که سدّ راه منافعشان نشود واگر روزی مشاهده کردند که بین اخلاق و اقتصادشان ناسازگاری وجود دارد، به ارزشهای انسانی و مکارم اخلاق پشت پا می زنند، رهبران این مکتبها اخلاق را تنها از دیدگاه مادی می نگرند و چگونگی آن را منحصرا وابسته به کیفیت روابط تولید و تابع خصوصیات اقتصادی می دانند.
رعایت اعتدال در انفاق و بخشش
آئین مقدس اسلام مسلمانان را به رعایت اعتدال و میانه روی دعوت می کند و حتی در انفاق و بخشش هم توصیه اش این است که باید دور از هرگونه اسراف و سختگیری باشد.
چنانکه قرآن مجید به یکی از اوصاف ممتاز «عبادالرحمن» که اعتدال و دوری از هرگونه افراط و تفریظ در کارها مخصوصا در مسأله انفاق است، اشاره کرده می فرماید:
«وَالَّذِینَ إِذا أَنْفقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُروُا وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قواما»[13]
ترجمه: آنها کسانی هستند که هرگاه انفاق کنند نه اسراف می کنند و نه سخت گیری، بلکه درمیان این دو حد اعتدالی دارند).
یعنی آنان انفاق عادلانه و دور از هرگونه اسراف و سخت گیری دارند نه آنچنان بذل و بخششی کنند که زن و فرزندشان گرسنه بمانند و نه آنچنان سختگیر باشند که دیگران از مواهب آنها بهره مند نشوند.
در تفسیر «اسراف» و «اقتار» که نقطه مقابل یکدیگرند مفسران سخنان گوناگونی گفته اند که
 (صفحه 34)
روح همه آنها به یک موضوع برمی گردد و آن اینکه «اسراف» آن است که بیش از حد و در غیر حق و بیجا مصرف گردد و «اقتار» آن است که کمتر از حق و مقدار لازم بوده باشد.
امام صادق علیه السلام در روایتی تشبیه جالبی برای «اسراف» و «اقتار» و «حد اعتدال» به کار برده است، هنگامی که آن حضرت ا ین آیه را تلاوت فرمود: مشتی سنگ ریزه از زمین برداشت و محکم در دست گرفت و فرمود این همان «اقتار» و سخت گیری است، سپس مشت دیگری برداشت و چنان دست خود را گشود که همه آن را به روی زمین ریخت و فرمود: این «اسراف» است بار سوم مشت دیگری برداشت و کمی دست خود را گشود به طوری که مقداری فرو ریخت و مقداری در دستش باز ماند و فرمود این همان «قوام» و حد وسط است[14] .
از آنجا که رعایت اعتدال در همه چیز حتی در انفاق و کمک به دیگران، شرط است در آیه دیگر می فرماید:
«وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلی عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ البَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوما مَحْسُورا»[15]
ترجمه: هرگز دستت را بر گردنت زنجیر مکن (وترک انفاق و بخشش منما) و بیش از حد آن را مگشا تا مورد سرزنش قرار گیری واز کار فرومانی.
این تعبیر کنایه لطیفی است از این که دست دهنده داشته باش و همچون بخیلان که گوئی دستهایشان به گردنشان با غُل و زنجیر بسته اند و قادر به کمک وانفاق نیستند، مباش. واز سوی دیگر، دست خود را فوق العاده گشاده مدار و بذل و بخشش بی حساب مکن تا سبب شود از کار بمانی و مورد ملامت این و آن قرار گیری.
در شأن نزول این آیه آمده است که پیامبر صلی الله علیه و آله در خانه بود سائلی بر درِ خانه آمد چون چیزی برای بخشش آماده نبود، و او تقاضای پیراهن کرد، پیامبر صلی الله علیه و آله پیراهن خود را به او داد و همین سبب شد که پیامبر نتواند آن روز برای نماز به مسجد برود. این پیشامد زبان کفار را باز کرد گفتند: محمد خواب مانده و یا مشغول لهو و سرگرمی است و نمازش را به دست فراموشی سپرده است و به این ترتیب این کار هم ملامت و شماتت دشمن، و هم انقطاع از دوست را در پی داشت و مصداق «ملوم محسور» شد آیه فوق نازل گردید و به پیامبر صلی الله علیه و آله هشدار داد که این کار تکرار نشود[16] .
 (صفحه 35)
امام صادق علیه السلام فرمود: «ان السرف یورث الفقر و ان القصد یورث الغنی»[17] .
ترجمه: اسراف و ولخرجی موجب فقر و میانه روی باعث غنی می گردد.
امام صادق علیه السلام می فرماید: «الکمال کل الکمال فی ثلاثة فذکر فیالثلاثة التقدیر فی المعیشة»[18] . ترجمه: کمال در سه چیز است: از جمله حساب در زندگی.
امام باقر علیه السلام فرمود: «ما خیر فی رجل لا یقتصد فیمعیشته ما یصلح لا لدیناه ولا لآخرته»[19] . ترجمه: خیر و خوبی در کسی که در زندگی خود میانه رو نیست، وجود ندارد. زیرا این کار نه برای دنیای او فائده دارد و نه برای آخرتش.
علی علیه السلام فرمود: «من المروّة أن تقتصد فلا تسرف»[20] . ترجمه: از کرامت انسانی است که اسراف نکند و میانه رو باشد.
در روایتی آمده است که مردی وارد خدمت امام صادق علیه السلام شد و تقاضای وام کرد و چون قدرت پرداخت نداشت از امام خواست تا هنگام توانائی مهلت دهد.
امام صادق علیه السلام از او پرسید آیا به هنگام برداشت محصول آن را پرداخت خواهی نمود؟
گفت: نه به خدا قسم. فرمود: از سود کسب و تجارت ادا خواهی کرد؟ گفت: نه به خدا قسم. فرمود: تا زمانی که متاعی بفروشی؟ گفت: نه به خدا قسم. (یعنی متاع قابل فروش هم ندارم) امام همین که دید کاملاً نیازمند و مستحق است فرمود: «فأنت اذا ممّن جعل الله له فی أموالنا حقّا» دراین صورت تو از کسانی هستی که خداوند در اموال ما برای تو حقی قرار داده است.
امام مبلغی به او داد و توصیه فرمود که:
«اتّق الله ولا تُسرف ولا تقتر و کن بین ذلک قواما ان التبذیر من الإسراف قال الله : «وَلا تُبَذِّرْ تَبْذِیرا» و قال ان الله لا یعذّب علی القصد»[21] .ترجمه: از خدا بترس نه اسراف کن و نه سختیگری و روشی میان این دو برگزین زیرا «اسراف» از «تبذیر» است خداوند فرموده: هرگز اسراف و تبذیر مکن. سپس امام فرمود: خداوند به خاطر میانه روی کسی را عذاب نمی دهد.
پایان مقاله