ماهان شبکه ایرانیان

نقش جهانگردی در شکوفائی تمدن اسلامی

تمدن اسلامی که طولانی ترین تمدن بشری است، برخلاف تمدن‎های پیش از خود و تمدن معاصر غربی که پس از آن رواج یافت، معجزه ای بود نه محصور در یک منطقه و محدود به یک نژاد، بلکه به شکلی منحصر به فرد، تمدنی بود بر پایه اندیشه، اعتقاد و دین. مرکز این تمدن نه عراق بود و نه شام. مرکز آن قرآن بود و روح اسلامی، که در سراسر آن جوشش و جریان داشت. در دل این تمدن، مفهومی به نام “امت اسلامی” تا حد زیادی فرصت بروز و ظهور یافته بود. این مفهوم به این معنا بود که همه مسلمانانی که در این گستره جغرافیایی و زیر پرچم این دین مبین قرار می‎گرفتند، فارغ از نژاد و قبیله و رنگ و زبان، همه عضو یک خانواده به شمار می‎رفتند و با قدم نهادن در هر جایی از این سرزمین، خود را در وطن و دیار خویش می‎یافتند.
در این راه‎ها، نهادها و تعالیم درخشان اسلام تسهیلات بی‎شماری برای تحقق این مهم به وجود می‎آورد. درهای مساجد به عنوان مأمن و مرکز گردهمایی مسلمانان همه جا به روی مسافران گشوده بود و در راه ماندگان با برخورداری از عنوان “ابن سبیل” هیچ گاه در سفر احساس درماندگی نمی‎کردند. توسعه این منطق و تبدیل شدن آن به یکی از ارزش‎های فرهنگی حاکم، سبب تحرک شگرف مسلمانان در دل سرزمین‎های اسلامی شد تا آنجا که در پرتو این تمدن “در مصر یک خراسانی حکومت می‎کرد و در هند یک ترک. غزالی در بغداد در رد فلسفه کتاب می‎نوشت و ابن رشد در اندلس به آن جواب می‎داد...یک شیخ ترمذی یا بلخی در قونیه و دمشق مورد تکریم و احترام عامه می‎شد و یک سیاح اندلسی در دیار هند عنوان قاضی می‎یافت. همه جا، در مسجد، در مدرسه، در خانقاه، در بیمارستان از هر قوم مسلمان نشانی بود و یادگاری، اما بین مسلمانان نه اختلاف جنسیت مطرح بود، نه اختلاف تابعیت. همه جا دین بود و یک فرهنگ: فرهنگ اسلامی که فی المثل زبانش عربی بود، فکرش ایرانی، خیالش هندی بود و بازویش ترکی، اما دل و جانش اسلامی بود و انسانی.” (زرین کوب، 1362، صص31-30)
آنچه در آفرینش این حماسه بیش از همه نقش داشت، بی شک قرآن بود. این کتاب آسمانی به عنوان قانون اساسی این تمدن به شمار می‎رفت و روح این کتاب در همه ارکان آن ساری و جاری بود، و البته زبان این کتاب آسمانی یعنی عربی بر بیشتر مراودات و ارتباطات میان مسلمانان، به ویژه آنجا که سخن از دین، اندیشه، فرهنگ و دانش بود سایه می‎افکند. اگر ایرانیان را یکی از اقوامی بدانیم که در خلق این معجزه بیشترین سهم را داشته‎اند، با نگاهی گذرا برآنچه به دست ما رسیده، به سادگی می‎توان حاکمیت زبان عربی را بر ادبیات این تمدن به عنوان زبان دانش روز دریافت. بی‎شک همین کتاب واحد و زبان واحد بود که هویتی واحد را برای همه مسلمانان به ارمغان می آورد و این نشاط و تحرک بی‎نظیر را موجب شده بود.
البته مسلمانان برای سیر در زمین به این حد نیز بسنده نکردند و برای برآوردن نیازهای سیاسی، نظامی و تجاری خود در سطح جهان و مهم‎تر از همه تبلیغ دین که بر عهده یکایک آنان گذاشته شده بود، پا را از سرزمین‎های اسلامی نیز فراتر گذاشتند و همین امر سبب گسترش روزافزون و معجزه‎آسای اسلام در سراسر جهان آن روز شد. به طور کلی دلایل اشتیاق مسلمانان به جهانگردی و شناخت جهان در عصر کمبود امکانات ارتباطی و حمل و نقل که منشأ گسترش معجزه‎آسای علم جغرافیا نیز شد، در سه دسته کلی جای می‎گیرد:
وجود برخی اوامر قرآنی و دینی که مسلمانان را تشویق به سیر در زمین می‎کرد و معمولاً با عبارت “سیروا فی الارض فانظروا” آغاز می‎شود.
اشاره قرآن و برخی روایات به پدیده‎ها و اسرار مسائل جغرافیایی مانند:
مرج البحرین یلتقیان بینهما برزخ لایبقیان (الرحمن، 22و 21)
- حتی بلغ مجمع‎البحرین (الکهف، 60)
- و الجبال اوتادا (النبأ، 7)                                     
- وجعلنا فی الارض رواسی ان تمیدبهم (الانبیاء، 31)
- و جعلنا السماء سقفا محفوظا (الانبیاء، 32)
- ان السموات و الارض کانتا رتقا ففتقناهما (الانبیاء، 30)
- سبع سموات و من الارض مثلهن (الطلاق، 12)
- و تری الشمس اذا طلعت تزاور عن کهفهم ذات الیمین و اذا غربت تقرضهم ذات الشمال و هم فی فجوه منه (الکهف، 17)
اشاره قرآن به این مسائل همراه با تشویق به علم دوستی و کنجکاوی علمی سبب مسافرت مسلمانان به اقطار مختلف عالم برای کشف آن چه در قرآن و روایات آمده بود، شد. کنجکاوی علمی تا بدان حد پیش رفت که دولت‎های اسلامی سرمایه و نیروهای خاصی را به این گونه سفرهای اکتشافی اختصاص دادند. سفر هیأت هایی به سرپرستی ”محمد بن موسی خوارزمی“ به بیزانس برای یافتن غار اصحاب کهف و ”سلام ترجمان“ به منطقه خزر برای پیدا کردن سد ذوالقرنین به دستور ”الواثق بالله“ در سال‎های 222 تا 227 هجری نمونه‎هایی از این تلاش‎ها است.
نیاز مسمانان به شناخت عالم که برخی از دلایل این نیاز را می‎توان چنین برشمرد:
- انجام اوامر شرعی: با توجه به نیاز مردم به شناخت راه‎های منتهی به مکه برای انجام مناسک حج، بسیاری از کتاب‎های جغرافی مسلمین از باب تبرک از مکه شروع به تشریح اقالیم نموده‎اند. همچنین دستیابی به جهت قبله برای برگزاری نماز و سایر احکام که متوقف بر دانستن آن است، از دیگر نمونه‎های دلایل توجه مسلمانان به جهت یابی و شناخت جهان در اعمال روزمره خود بود.
- تبلیغ دین: گسترش محدوده اسلام و افزایش شمار مسلمانان، دسترسی به علوم دینی را کاهش داد و نیاز مبرم به مبلغان دینی را مطرح ساخت. لازمه اعزام این گروه‎ها شناخت درست جهان بود و به دنبال آن، این گروه‎ها نیز با دست پر از اطلاعات مربوط به سرزمین‎ها و فرهنگ‎های دیگر بازمی‎گشتند که خود تشویق دیگری بود به سیر و سفر مسلمین. سفر هیأت تبلیغی ”المقتدر بالله“ خلیفه عباسی، به تقاضای پادشاه اسلاوها به سرپرستی ”احمدبن فضلان“ در حدود سال 309 هجری قمری یکی از نمونه‎های مهم این امر است.
- نیازهای سیاسی و نظامی: به دنبال گسترش عالم اسلامی و بروز ضعف در قدرت مرکزی، دولت مرکزی از یک سو برای نظارت بیشتر بر مناطق تحت سلطه و از سوی دیگر قدرت‎های محلی برای کسب قدرت بیشتر و سلطه بر مناطق گسترده‎تر، نیازمند شناخت شهرها و راه‎ها شدند.
- نیازهای تجاری: با گسترش سرزمینهای اسلامی و افزایش سفرهای مسلمانان در پناه امنیت به وجود آمده، کار تجارت رونقی چشمگیر یافت و یکی از لوازم این گونه سفرهای تجاری، شناخت بازارهای مصرف و تولیدکنندگان و راه‎های منتهی به آن بود.
به هر حال این دین مبین گاه از طریق سیاحان، گاه به وسیله دانشمندان و مبلغان رسمی دین، گاه با حضور نظامیان مسلمان در میان دیگر مردم جهان و گاه حتی از راه بازرگانان و مهاجران برای جهانیان به سوغات برده شد و این گونه بود که مفهوم امت اسلامی در پهنه گسترده‎ای از گیتی به بار نشست.
قیمت بک لینک و رپورتاژ
نظرات خوانندگان نظر شما در مورد این مطلب؟
اولین فردی باشید که در مورد این مطلب نظر می دهید
ارسال نظر
پیشخوان