در این باره، روایات وارده از رسول اکرم صلی الله علیه وآله و سلم و ائمه هدی علیهم السلام، به صورت روشنتری به بیان ارکان و شرایط توبه می پردازد و به تفصیل آن را بیان می کند:
پیامر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم می فرماید: «توبه کننده باید اثر توبه را آشکار کند که در غیر این صورت، تائب نخواهد بود. این آثار، عبارتند از:
1 راضی ساختن کسانی که با آنها در حال نزاع و درگیری باشد؛
2 اعاده نمازهای فوت شده؛
3 تواضع بین مردم؛
4 دوری از شهوات؛
5 روزه گرفتن.»(15)
به نظر می رسد موارد ذکر شده در این حدیث شریف، مصادیق اصلاح عمل و عمل صالح باشد که بارها در آیات قرآن کریم از شرایط پذیرش توبه و صحت آن شمرده شده است. همچنین امام علی علیه السلام می فرماید: «التوبه علی اربعة دعائم: ندم بالقلب و استغفار باللسان و عمل بالجوارح و عزم علی ان لایعود.»(16)
در این روایت به صورت روشن، ارکان و ستونهای توبه مشخص شده که ارکان درونی و بیرونی را در برمی گیرد؛ چنان که قبلا به آنها اشاره شد.
فیض کاشانی رحمه الله در محجة البیضاء(17) درباره ارکان و شرایط توبه می نویسد: «توبه دارای چهار شرط است:
1 حقوق مردم را که به ناحق ضایع کرده است، (چه مالی و چه جانی) به آنان برگرداند؛ چنان که قرآن کریم در سوره بقره می فرماید: «وَ إِنْ تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُوءُسُ أَمْوالِکُمْ»(18) و نیز امام علی علیه السلام فرمود: «ان توءدی الی المخلوقین حقوقهم.»(19)
همچنین از امام باقر علیه السلام نقل شده است که یکی از بزرگان قبیله «نخع» نزد حضرت عرض کرد: از زمان حجّاج تا کنون والی بوده ام، آیا راه توبه ای برای من وجود دارد؟ حضرت ساکت شد. وی بار دیگر سوءالش را تکرار کرد. امام فرمود: خیر؛ مگر اینکه حق تمام صاحبان حق را به آنها برسانی».(20)
2 واجباتی را که ترک کرده است، قضا نماید. علی علیه السلام فرمود: «ان تعمد الی کل فریضة ضیعتها توءدی حقها».
3 با ریاضت و حزن و اندوه باید تمام گوشتهای بدنش را آب کند تا گوشت جدیدی در بدن وی پیدا شود. به فرموده آن حضرت: «ان تعمد الی اللحم الذی نبت علی السحت فتذیبه بالاحزان حتی تلصق الجلد بالعظم و ینشأ بینهما لحم جدید».(21)
4 با ریاضت، حزن و اندوه و چشانیدن درد و رنج طاعت، آثار لذت معصیت را از بین ببرد. چنان که امام علی علیه السلام فرمود: «ان تذیق الجسم، أَلَمَ الطّاعة کما اذقته حلاوة المعصیة».(22)
پی نوشت: 15 کتاب جامع الاخبار، به نقل از: علامه محمدباقر مجلسی، پیشین، ج6، ص35.
16 همان، ج78، ص81.
17 فیض کاشانی رحمه الله ، محجة البیضاء، به نقل از: مجله معرفت، ش7.
18 بقره/279.
19 نهج البلاغه، صبحی صالح، باب المختار من الحکم حکمت 417.
20 علامه محمدباقر مجلسی، پیشین، ج75، ص329.
21 نهج البلاغه، صبحی صالح، باب المختار من الحکم حکمت 417.
22 همان.
