ربا در لغت و شرع

«الربا الزیادة علی راس المال، لکن خص فی الشرع بالزیادة علی وجه دون وجه.» [1]
 
ربا زیاده بر سرمایه است، لیکن در شرع به زیاده های مخصوص گفته می شود.
 
صاحب جواهر، پس از بیان انگیزه های حرام شدن ربا، به تعریف آن می پردازد:
 
«لیس المراد من الربا المحرم مطلق الزیادة، کما هو معناه لغة، بل المراد به کما فی المسالک و غیرها، بیع احد المتماثلین... او اقتراض احدهما مع الزیادة....»[2]
 
مراد از ربای حرام، هر زیاده ای نیست، که معنای لغوی آن است، بلکه همان گونه که در مسالک و دیگر کتابهای فقهی آمده است، دوگونه ربا داریم:
 
1. فروختن جنسی که در عرف و شرع با کیل و وزن دادوستد می شود، به جنسی مثل آن با زیاده ای حقیقی یا حکمی در یکی از آن دو جنس.
 
2. قرض دادن یک جنس به دیگری مثل آن، به شرط زیاده ای حقیقی یا حکمی.
 
سپس صاحب جواهر از فقه راوندی نقل می کند:
 
«الربا هو الزیادة علی راس المال من جنسه او مماثله.»[3]
 
ربا زیاده بر سرمایه است، چه از همان جنس یا از مثل آن.
 
قرآن، در آن جا که به رباخواران هشدار می دهد می فرماید:
 
«رباخواری نکنید و زیاده را نگیرید، و اگر دست برندارید بدانید که به جنگ خدا و رسول او برخاسته اید.»
 
«وان تبتم فلکم رؤس اموالکم لا تظلمون و لا تظلمون.»[4]
 
واگر توبه کردید سرمایه از آن شماست، نه ظلم کنید و نه ظلم بشوید.
 
در تمامی این موارد، تکیه روی سرمایه (راس المال) است. اما سرمایه چیست؟ آیا همان چیز وام داده شده است؟ آیا چیزی مثل آن است؟ و یا بهای آن است؟ برای پاسخ به اینها، به زودی وارد بحث دیگری می شویم.
 
خلاصه: تاکنون روشن شد زیاده گرفتن بر سرمایه ربا و حرام است، ولی خود سرمایه را حق دارد که بگیرد. اما سرمایه چیست؟ نیاز به بحث دارد و از بحثهای گذشته چیزی در این باره روشن نشد، همان گونه که معنای زیاده گرفتن هم روشن نشد پس هم سرمایه نیاز به شرح دارد و هم زیادة و از همین جاست که بحث مثلی و قیمی پیش می آید که آیا باید مثل شیء قرض داده شده را به صاحب سرمایه برگرداند یا بهای آن را و چرا؟