حبه بن جوین عرنی

امیرمؤمنان(علیه السلام) پیش و پس از نیل به خلافت ظاهری، اصحاب و دوستان زیادی داشت که البته درجه یمان، اخلاص و بینش آنان درباره جایگاه بلند و بی بدیل آن حضرت، متفاوت و گوناگون است

امیرمؤمنان(علیه السلام) پیش و پس از نیل به خلافت ظاهری، اصحاب و دوستان زیادی داشت که البته درجه یمان، اخلاص و بینش آنان درباره جایگاه بلند و بی بدیل آن حضرت، متفاوت و گوناگون است. گروه اندکی از یاران آن حضرت مانند سلمان، مقداد، ابوذر، عمار، مالک اشتر، خلافت بلافصل و امامت و رهبری معصومانه و خطاناپذیر او را باور داشتند. یکی از یاران امام علی (علیه السلام) که در ین گروه قرار داشت، حبَّة بن جُوَین عُرنی است. او چهره ی گمنام است و کتاب هایی که در شرح زندگی اصحاب ائمه: نگارش یافته اند، کمتر نامی از او برده می شود.

نیاکان و تبار حبِّه فرزند جوین از سرزمین یمن اند و بدین سبب، به او «یمنی» و چون در کوفه زندگی می کرد، «کوفی» و از آنجا که منسوب به طیفه عُرَینه است، بدو «عُرَنی» گفته می شود و کنیه اش ابوقدامه است.[1] از عصر تولد و حیات فرهنگی و اجتماعی و سیاسی او اطلاعاتی بسیار اندک در دست است؛ ولی آنچه مُسَلّم است، او از تابعین به شمار می رود که پیامبر اکرم9 را درک نکرده بود.

حبه بنا بر صراحت تمام دانشوران رجال، یکی از اصحاب امیرالمؤمنین بود و بعد از به شهادت رسیدن آن حضرت از یاران امام حسن مجتبی7 به شمار می رفت.[2]

منزلت والا

تمام دانشوران شیعی تصویر زیبیی از علوّ مقام و جایگاه بلند او ارائه داده و به ارزش های معنوی او اشاره کرده و آن را پاس داشته اند.

حبة بن جوین شخصیتی بود که پیوند ناگسستنی و ژرف و محکمی با ولیت اهل بیت داشت و در تمام نبردهای حضرت امیرمؤمنان، با دشمنان حق و عدالت و آزادی از معاویه گرفته تا طلحه و زبیر و مقدس نمیان نادانی چون خوارج، حضور داشت.

او جهاد و مقاومت و شجاعت را با معرفت عمیق و بصیرت و بینش ژرف درآمیخته بود. ضمن ینکه سربازی شجاع بری پیشوی شیعه بود. نیز حبه محدثی والامقام و موجه نیز به شمار می رفت.[3]

همسو با عالمان شیعی، طیف گسترده ی از دانشمندان غیر شیعی نیز به تکریم و پاسداشت او پرداخته و از حبّه به عنوان یاور امام علی (علیه السلام) که در تمام جنگ های آن حضرت حضور داشت، یاد کرده و گفته اند که او انسانی، با صداقت، راستگو، و در نقل اخبار، محدثی معتبر و قابل اعتماد است.[4]

ولی سوگمندانه برخی از ینان حرمت قلم و انصاف در نگارش را پاس نداشته، به ین چهره معروف شیعی ناجوانمردانه اتهام زدند که او از جمله یاران علی بن ابی طالب است که درباره منقبت های مولیش باورهای غلوآمیز و اندیشه های افراطی و تندروانه داشته است.[5]

اما علت ین رویکرد چیست؟ شید بدین دلیل است که حبّه، علی (علیه السلام) را می شناخت، او را امام معصوم و وصی پیامبر اعظم9 می دانست و اخبار بسیار والیی از فضایل و مناقب آن حضرت بازگو کرده است.

جلوه های کمال

1. محدث بودن

ین صحابی ولیت مدار، افزون بر آنکه مجاهدی فی سبیل الله بود و در جبهه نبرد حق بر ضد باطل، از خود رشادت ها بروز می داد، بعد از شهادت مولی و سرور خویش امیرمؤمنان ـ که درود خدا بر او باد ـ با سلاح بیان و قلم به بازگو کردن اخبار پرداخت، چه خبرهایی که مستقیم از پیشوی خود آموخته و شنیده بود و چه اخباری که با واسطه فراگرفته بود و از ین منظر است که او را در شمار محدثان صدر اسلام نام برده اند.

حبة بن جوین افزون بر امام علی (علیه السلام)، از بزرگانی همچون حذیفة بن یمان و عبدالله بن مسعود نیز رویت می کند و کسانی که از حبه رویت اخذ و و نقل کرده اند، عبارت اند: از سلمة بن کهایل، حکم بن عتیبه، مسلم اعور، اجی المقدام.[6]

2. توجه به ذکر و نماز

سلمة بن کهایل از پدرش چنین بازگو می کند: من هر زمان که حبة بن جوین را می دیدم، به یکی از ین سه امر مشغول بود: یا ذکر خدا بر لب داشت، به ویژه ذکر: سبحان الله و الحمدلله ولا اله الا الله و الله اکبر، یا در حال خواندن نماز بود و یا به بازگویی اخبار می پرداخت.[7]

امام علی (علیه السلام) در یینه اخبار

از ین صحابی گران قدر رویات زیادی در بیان فضایلت های امیرمؤمنان در کتاب های دانشمندان شیعی و سنی به یادگار مانده است که به بازگو کردن آنها می پردازیم.

علی و راهب مسیحی

حبّه می گوید: هنگامی که علی (علیه السلام) وارد سرزمین «رقّه»[8] در عراق شد، در نقطه ی به نام بلیخ بر کناره رودخانه فرات، فرود آمد. در ین موقعیت راهبی از صومعه و عبادتگاه خود پیین و نزد امام علی (علیه السلام) آمد. به حضرتش گفت: نزد ما کتابی است که از نیاکان خود به میراث برده یم و آن را اصحاب و حواریون حضرت عیسی7 نوشته اند. من آن را بر تو عرضه دارم؟

امام فرمود: بله. راهب شروع کرد به خواندن کتاب:

به نام خداوند بخشنده مهربان؛ خدیی که مقدّر فرموده آنچه را مقدر کرده و مکتوب داشته آنچه را که باید نوشته شود. که: من در میان مردمی که بهره ی از خواندن و نوشتن ندارند، پیامبری را بر خواهم انگیخت که به آنان کتاب و حکمت را آموزش دهد و آنان را به راه حق راهنمیی کند، بد خلق و سخت گیر نیست، در میان کوچه و بازار راه می رود، او اهل عفو و گذشت و احسان است، امت و پیروان او خداوند تبارک و تعالی را در همه حال حمد و ثنا می گویند و زبان آنان به گفتن: الله اکبر، لا اله الا الله و سبحان الله رسا و بلند است، خداوند آن پیامبر را بر دشمنانش پیروز می کند. هنگامی که از دنیا می رود، امت او دچار اختلاف می شوند و ین پراکندگی استمرار دارد تا هنگامی که دگر بار وحدت و اتحاد (آغاز حکومت حضرت علی (علیه السلام)) می رسند؛ ولی بار دیگر اختلاف رخ می دهد. مردی از امّت او به کناره فرات می ید، امر به معروف و نهای از منکر می کند و به حق قضاوت و حکومت می کند، دنیا و زرق و برق آن نزد او از خاکستر در روز طوفان، بی ارزش تر، و مرگ و شهادت نزد از آب شیرین نزد تشنه، گواراتر است، خیرخواه مردم است، از سرزنش ملامت کنندگان هراسی ندارد. پس کسی که آن پیامبر را درک کند و به او یمام آورد، پاداش آن یمان، خشنودی من و بهشت خواهد بود. و کسی که آن عبد صالح و بنده شیسته خدا را درک کند (علی (علیه السلام))، لازم است که او را یاری کند؛ چه کشته شدن هنگام یاری او، پاداش «شهادت» دارد.

سپس راهب به امام عرض کرد: برابر ین کتاب، من از تو جدا نخواهم شد، مگر آنچه به تو برسد ـ شهادت ـ به من برسد. حضرت وقتی که سخنان راهب را شنید، گریست و فرمود: سپاس خدا را که من نزد او فراموش شده نیستم و در کتاب های نیکان و خوبان مرا یاد فرموده. ینجا بود که راهب اسلام را اختیار کرد و در شمار یاران حضرت قرار گرفت و در جنگ صفین به درجه شهادت نیل شد. چون مردم به جستجوی شهدی خود پرداختند، حضرت فرمود: آن راهب مسلمان را جستجو کنید. چون او را یافتند، حضرت بر بدن او نماز خواند و سپس او را به خاک سپردند. آن گاه امام افزود: «هذا منّا اهل البیت؛ ین از ما اهل بیت است». سپس برایش استغفار و طلب غفران و بخشش کرد.[9]

حبّ علی (علیه السلام)

باز می گوید: حضرت امیرمؤمنان7 فرمود: هر کس که مرا دوست بدارد، با من خواهد بود، سپس افزود: اگر تمام روزها را روزه بداری و شب ها را تا سحر با نماز و عبادت سپری کنی، آن گاه بین صفا و مروه و یا بین رکن خانه خدا و مقام ابرهایم ـ که از مقدس ترین مکان های جهان است ـ کشته شوی، خداوند تو را در قیامت مبعوث نخواهد کرد، مگر با آن کس که او را دوست داری. اگر او خوب و پاک باشد، جایگاهت بهشت و اگر خبیث و بد باشد، جایگاهت جهنم خواهد بود.[10]

نهایت ایثار

باز همین حبه است که ین قطعه تاریخی و مشعشع را از جلوه های عدالت و ایثار حضرت علی (علیه السلام) را باز می کند:

بعد از پایان یافتن جنگ جمل و فتح شهر بصره، امام علی (علیه السلام) در تقسیم بیت المال بصره بدین طریق رفتار کرد که آن را پانصد درهم، پانصد درهم، در میان مجاهدان و رزمندگان سپاه خویش تقسیم کرد و سهم خود آن حضرت نیز مانند دیگر مجاهدان یعنی پانصد درهم بود.

در ین میان، شخصی به حضور آن بزرگوار آمد که در جنگ با اصحاب جمل، حضور نداشت. به امام عرض کرد: ی امیرالمؤمنین! گر چه جسم و بدنم در جبهه جنگ غیب بود، ولی جانم با تو بود. دوست داشتم که تو را یاری کنم، ولی به سبب موانعی نتوانستم در جبهه حضور یابم. به من از بیت المال و ین اموال سهمی عطا کن. حضرت علی (علیه السلام) پیشوی ایثارگران، سهم خویش را به او بخشید و خود از آن همه اموال و غنیم بهره ی نبرد.[11]

منزلت عمار

می گوید: من با اتفاق و همراه ابومسعود، به مدائن نزد حذیفه بن یمان رفتیم و به او گفتیم: به دلیل بروز اختلاف و درگیری در دنیی اسلام، موقعیت بسیار خطیر و حساس است. در ین جنگ به کدام سمت برویم و کدام جبهه را یاری کنیم؟

حذیفه در پاسخ گفت: بر شماست که با آن سپاه و گروهای باشید که پسر سمیه ـ عمار ـ در آن حضور دارد؛ چون من از سرورم رسول خدا9 شنیدم که می فرمود: عمار را گروه متجاوز و ستمگر ـ معاویه و لشکر گمراه او ـ می کشند و آخرین روزی او از دنیا، مقداری شیر است.[12]

نشان مؤمن و منافق

باز از حضرت علی (علیه السلام) نقل می کند که فرمود: پروردگار جهان از هر مؤمن راستین عهد و پیمان گرفته بر دوست داشتن من، و از منافقان نیز پیمان گرفته بر بغض و کینه ورزیدن بر من. اگر من بر روی مؤمن شمشیر کشم، دوستی مرا رها نخواهد کرد و اگر تمام دنیا را در کاسه ی بر سر و روی منافق بریزم و به او ببخشم، مرا دوست نخواهد داشت.[13]

علی در وادی السلام

همو گوید: من به همراه حضرت امیرمؤمنان7 به وادی السلام رفتیم. امام در گوشه ی یستاد؛ گویی دارد با جمعی سخن می گوید. یستادن آن بزرگوار بسیار به درازا کشید؛ به گونه ی که من به شدت خسته شدم. یستاده بودم، نشستم، باز بلند شدم. همین گونه حضرت یستاده بود. من جلو رفتم و عرض کردم: من بر جان شما می ترسم از ین یستادن طولانی، لختی استراحت فرما. من عبی خویش را پهن کردم تا حضرت بر آن بنشیند. آن گاه فرمود: ین یستادن من نبود، مگر بری سخن گفتن با مؤمنان و یا انس و الفت گرفتن با آنان.[14]

حزب الله و حزب شیطان

حبة بن جوین می گوید: امیرمؤمنان7 فرمود: ما اهل بیت برگزیدگان خدا هستیم. پیشینیان ما، پیامبران اند، حزب ما حزب الله است و گروه متجاوز و ستم پیشه ـ معاویه و دار و دسته اش ـ حزب شیطان اند.[15]

موعظه علی (علیه السلام)

سید بن طاووس با واسطه از حبّة بن جوین نقل می کند که او گفت: شبی من به اتفاق نوف بکائی، از اصحاب ویژه امام علی (علیه السلام)، در دارالاماره ـ مرکز خلافت امیرالمؤمین7 در کوفه ـ خوبایده بودیم. متوجه شدیم که حضرت در اواخر شب از جی خود برخاسته و دست به دیوار نهاده و همانند انسان های متحیر و شیدا، مشغول تلاوت ین یه قرآن است: )اِنّ فی خلق السموات و الارض( تا آخر یات، آن حضرت با لحنی دل انگیز و عارفانه ین یات را زمزمه می کرد. به نزدیک من رسید، فرمود، ی حبه! خوابی یا بایدار؟ گفتم: بایدارم. به حضرت عرض کردم: با ین همه عبادت و پرستش و بندگی خدا، ین حالات بر شما غالب است و ین گونه به فکر قیامت و جهان آخرت هستید. پس ما چه کنیم؟ حضرت چشمان مبارک را فرو افکند و گویی غم و غصه تمام وجودش را گرفت. شروع به گریه کردن کرد و اشک هایش بر محاسن مبارک جاری شد. آن گاه افزود: بری خدی متعال بعد از مردن، موقف هایی است که ما انسان ها باید نزد پروردگار خود بیستیم و پاسخگوی اعمال و کردارهای خود باشیم؛ خدیی که هایچ یک از رفتارهای ما بر او پنهان نیست. ی حبة! بدان که خداوند تبارک و تعالی به تو و من نزدیک تر از رگ گردن به انسان است. ی حبة! ما همه در محضر خدا هستیم، چیزی از نیات و اعمال ما بر خدا محجوب و پنهان نیست.[16]