چگونگی مواجهه ایرانیان با واردات سیل آسای کالاهای خارجی از جمله موضوعات قابل بررسی در تاریخ معاصر است. در گفت وگو با موسی حقانی رئیس موسسه مطالعات تاریخ معاصر و دکتر محسن سلیم، حرکت علما را در دفاع از استقلال اقتصادی و حمایت از تولید داخلی بررسی و تأکید کردیم در این راستا علمای شیعه، نهضت تحریم کالاهای خارجی را به راه انداختند و اقداماتی نیز برای تقویت اقتصاد ملی انجام دادند.
وضعیت اقتصاد ایران در عصر قاجار پیش از آن که به واکنش تجار و صنعتگران ایرانی نسبت به هجوم کالاهای خارجی به ایران بپردازیم، لازم است وضعیت اقتصاد ایران را تا پیش از هجوم بی سابقه استعمارگران خارجی به بازار و منابع معدنی ایران بررسی کنیم و ببینیم آیا در این زمان تولیدات داخلی پاسخ گوی نیازهای جامعه بوده یا نه و ایران از نظر صنعتی در چه وضعیتی قرار داشته است؟ دکتر محسن سلیم رئیس گروه تاریخ دانشگاه آزاد شاهرود در پاسخ به این سوال خراسان می گوید: «در سال های آغازین فرمانروایی دودمان قاجار و در آستانه ورود به سده 19 میلادی، تولیدات اقتصادی داخلی، به طور عمده کفاف نیازهای داخلی را می داد، محصولات کشاورزی در داخل استفاده می شد و به علت نبود زیرساخت های مهم در این بخش از قبیل راه و فرآوری کالا و صادرات مکانیزه، نیازی به افزایش تولید هم احساس نمی شد. صنایع ایرانی هم شامل صنایع دستی و ابتدایی بود که کالاهایش را مردم ایران می پسندیدند، زیرا با شیوه معیشتی و ذوق و فرهنگ آن ها سازگاری تمام داشت. در حقیقت، تولیدات صنعتی مانند محصولات کشاورزی تقریبا تمام نیازمندی های زندگی ساده و بی آلایش اکثریت جامعه ایران را تأمین می کرد و جز در موارد معدودی به کالاهای غیربومی نیازی نبود.» وی می افزاید: «صنایع ایران به طور عمده دستی بود و ابزار آلات ساده و مختصر در صنعت به کار می رفت و نیروی اساسی مولد نیز عبارت بود از نیروی فکری هنرمندان با ذوق صنایع ظریفه و نیروی یدی کارگران کارگاه ها. به این ترتیب، بیشتر مردم احتیاجات زندگی خود را از محصولات وطنی تأمین می کردند، زیرا اصولا شیوه زندگی بیشتر مردم به گونه ای بود که جز در مورد نفت و بعضی از مواد غذایی مانند ادویه و شکر و قند و چای و برخی از انواع منسوجات نخی یا پشمی، همه لوازم زندگی خود را به سهولت و قیمتی مناسب از داخل کشور تأمین می کردند. فلذا استفاده از فاستونی انگلیسی و کفش چرمی ایتالیایی و سماور روسی و چینی فرانسوی و قماش پشمی لهستانی و آلات بلوری و فلزی اتریشی و روسی و خلاصه هر محصول ساخت خارج، خاص اقلیت متمکن یا افراد متجدد و طبقه درباری و امثال آن بود و بس.»
اعطای امتیاز به شرکت های غربی به بهای ورشکستگی تولید و تجارت داخلی هر چند تا پیش از مواجهه جدی ایران با اقتصاد جهانی که در حال ورود به مرحله صنعتی و توسعه مناسبات سرمایه داری بود، چرخه تولید و عرضه کالا از تعادلی قاعده مند برخوردار بود، اما با توجه به هجوم شرکت های غربی به ایران، بنیادهای فرسوده اقتصاد و عملکرد دولت مردان ناآگاه و بی تدبیر و حتی خائن، اقتصاد داخلی نتوانست از پس فشار نهادهای اقتصادی غرب برآید به ویژه آن که در این دوره امتیازات تجاری و اقتصادی که یکی پس از دیگری از سوی سران قاجار به شرکت های خارجی اعطا می شد، به راحتی بازار ایران را در اختیار آنان قرار می داد و تولید و تجارت داخلی را بیش از پیش رو به تحلیل و اضمحلال می برد. دکتر سلیم در پاسخ به این سوال که اعطای امتیازات و هجوم سیل آسای واردات چه پیامدهایی بر اقتصاد ایران داشت، اظهار می دارد: روند ورود سیل آسای کالاهای خارجی، باعث رشد واردات نسبت به تولید ملی یا صادرات شد. حتی بعضی کالاها که از نظر کیفیت توان رقابت با نوع خارجی را داشتند، به علت اعطای امتیازات به کشورهای خارجی مثل روسیه و انگلیس، عملا توان رقابت تجاری را از دست دادند. روندی که به ورشکستگی پیشه وران و صنعتگران کوچک و خرده پا انجامید. به ویژه آن که گمرکات شمال در دست روس ها و گمرکات جنوب در دست انگلیسی ها بود و آن ها عوارض گمرکی را برای کالاهای خود پایین نگه می داشتند و این امر، باعث ارزان تر شدن تولیدات آن ها در ایران می شد و در نتیجه تولید داخلی و ایرانی از رده خارج می شد. کار به جایی رسید که یک گردشگر ایرانی پیش بینی کرد که این تجارت به این ترتیب در اندک زمان صنایع ایران را نابود و اهل ایران را پریشان و گرسنه خواهد کرد. این هزاران خروار قند و شکر دندان ایرانیان بیچاره را کند خواهد کرد و این اشیای شکستنی شیشه و بلور بارفتن و غیرها سرایشان را خواهد شکست و بالاخره با کبریت تجارت، خرمن های کاغذ و البسه که به ایران می ریزد، آتش خواهد گرفت.
وی اضافه می کند: حجم واردات کالاهای خارجی چنان افزایش یافت که مشاهده کسادی بازار و تعطیلی صنوف و رکود تجارت داخلی به امری روزمره و عادی تبدیل شد.
امیرکبیر و نخستین واکنش به هجوم اقتصادی غرب آثار زیانبار هجوم اقتصادی شرکت های غربی بر اقتصاد فرسوده ایران، زنگ هشدار را برای ایرانی ها به صدا درآورد. به ویژه آن که شرکت های غربی با حمایت دولت هایشان چشم طمع به منابع و بازار ایران دوخته بودند و فراتر از تجارت، سلطه بر ایران را دنبال می کردند. این در حالی بود که اقتصاد آن دوره ایران صبغه ای کاملا خصوصی داشت و همچون شرکت های غربی از پشتیبانی دولتی ها هم چندان برخوردار نبود. در چنین اوضاع و احوالی، امیرکبیر ظهور کرد و با تکیه زدن بر مقام صدراعظمی بارقه امیدی در وانفسای تولید و تجارت داخلی پدید آمد. موسی حقانی با اشاره به نقش امیرکبیر در انجام اصلاحات اقتصادی می گوید: مسائل جدی که مدنظر امیرکبیر بود اما هیچ گاه از سوی حاکمیت این ایده ها حمایت نشد، ماجرای حمایت او از تولیدات داخلی بود. به ویژه که آن زمان کشور در معرض هجوم کالاهای بیگانه قرار داشت. در منابع عصر قاجار به ورود کالاهای بی کیفیت ژاپنی و غربی به ایران اشاره شده است. در چنین شرایطی امیرکبیر قصد داشت با تقویت اقتصاد داخلی و حمایت از تولید کنندگان ایرانی، زمینه برچیدن نفوذ سرمایه داران وابسته به بیگانه را در ایران فراهم کند که البته با شهادت امیرکبیر این تلاش ها ناتمام ماند. هرچند مرجعیت و روحانیت ایران هیچ گاه از مقاومت و مبارزه با کالاهای بیگانه دست برنداشت.
دکتر سلیم هم با اشاره به این که ایرانیان تلاش هایی را برای بهبود اوضاع اقتصادی و ترمیم روند تولید ملی آغاز کردند، از امیرکبیر به عنوان یک دولتمرد متعهد برای بازسازی اقتصاد ایران یاد می کند و اقدامات وی را چنین توضیح می دهد: میرزا تقی خان امیرکبیر، به عنوان یک دولتمرد مسئول و متعهد، کوشید تا با ایجاد صنایع جدید در قالب تأسیس کارخانه های بلور سازی، چینی سازی، نساجی، کاغذ سازی و... و همچنین استخدام استادان فنی و فرستادن صنعتگران به خارج و به ویژه حمایت از محصولات داخلی، گامی بلند در این راه بردارد. تأسیس مدرسه صنایع و یا اعطای امتیاز به سرمایه گذاران اروپایی برای زنده کردن تولیدات صنعتی در داخل نیز روش های دیگری بود که دولت ایران در این سال ها برگزید. در جبهه دیگر بخش خصوصی نیز فعال شد. اندک اندک از نیمه قرن، کارخانه های باروت سازی، میناسازی، قندسازی، نخریسی، شیشه گری و... توسط تنی چند از سرمایه گذاران ایرانی راه اندازی شد. در حقیقت، اجازه یافتن کمپانی های تجاری غرب برای تأسیس کارخانه، نگرانی شدیدی را در قشر سرمایه گذار داخلی ایجاد کرده بود اما آن ها با وجود همه نگرانی ها و مشکلات و موانع موجود، بر آن شده بودند تا پویش هایی را در این عرصه آغاز کنند.
گام دوم ایرانیان برای بازسازی اقتصاد
دومین گامی که ایرانیان برای بازسازی اقتصاد برداشتند، ایجاد صنایع و اقتباس از صنایع جدید و جلوگیری از سرمایه گذاری بی رویه خارجی ها در ایران بود. رئیس گروه تاریخ دانشگاه آزاد شاهرود در این باره می گوید: فکر احیای صنایع ملی و اقتباس از صنایع جدید با کمک نیروی کار و سرمایه ایرانی، به مثابه رکن و پشتوانه تحکیم مبانی اقتصادی کشور، عامل مهمی شد در سرمایه گذاری داخلی. تجددخواهان احیای صنعتی ایران را عامل بی نیازی از خارج و خودکفایی و سربلندی ایران دانستند و گروهی از پیروان آن ها، در سال 1301 قمری «مجلس وکلای تجار ایران» را تشکیل دادند و از ادامه روند سرمایه گذاری اروپایی ها در ایران به حکومت وقت هشدار دادند.
بازرگان و سرمایه دار کوشای تهران، حاج محمد حسن امین الضرب به شاه پیشنهادهایی درباره تاسیس بانک و کارخانه جدید ارائه کرد و خودبه تاسیس کارخانه تولید برق، ضرابخانه و ... مبادرت ورزید. در پی آن شماری از رجال و سرمایه داران داخلی به پی ریزی اساس کارخانه های بلورسازی، چینی سازی، ابریشم بافی و یا ایجاد شرکت های تجاری مبادرت کردند، از جمله صنیع الدوله کارخانه ذوب سرب، امین السلطان کارخانه قندسازی، حاج محمدتقی شاهرودی کارخانه ریسمان ریسی و ... برپا کردند. پیش از آن نیز، در اواخر سده 13، کارخانه ها ی ریسمان ریسی، تفنگ سازی و کاغذسازی تهران، شکرریزی مازندران، چلواربافی ری، بلورسازی تهران و ... تاسیس شده بود؛ ولی اغلب به دلیل کمبود مواداولیه و ورشکستگی سرمایه داران تعطیل شده بود از طرفی شرکت هایی به نام کمپانی امنیه، منصوریه، فارس، اسلامیه، شرکت عمومی ایران، محمودیه و ... - که رابط بین صنعت و تجارت بودند و سرمایه گذاری داخلی را ترویج می کردند - به وجود آمد.
گام سوم؛ حرکت در مسیر ایجاد ساختار حمایتی از اقتصاد داخلی
حرکت در راه احیای اقتصاد تنها به ایجاد صنایع و افزایش سرمایه گذاری های داخلی محدود نشد و در ادامه به ایجاد ساختارهای حمایتی در نظام سیاسی انجامید.
در این راستا وزارت خانه ای تحت عنوان وزارت خانه معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه تاسیس شد. دکتر سلیم در توضیح این روند می گوید: شوق احیای تولید ملی، فکرها را شکوفا کرده بود. مثلا صنیع الدوله در کتاب خود با نام «راه نجات»، به موضوع بازرگانی پرداخت و چنین بیان کرد که برای تجارت، داشتن راه های خوب و راه آهن ضرورت تام دارد و به علاوه ، راه آهن موجب ارتباط و اتحاد کشور می شود . دیگر روشنفکران نیز به جنبه های دیگری از بایسته های استقلال اقتصادی اشاره کردند. کار به جایی رسید که در تشکیلات جدید دولت مشروطه، بخشی از وزارتخانه تجارت و فواید عامه به اداره صنایع اختصاص یافت تا علاقه مندی و سرمایه گذاری تجار داخلی در زمینه ترویج صنایع را هماهنگ و سازماندهی کند.کوشش دولت برای اعطای فرصت و امتیاز تولید ملی به سرمایه گذاران داخلی و لغو امتیازات نابرابر و ناصواب خارجیان از سوی مجلس شورای ملی و سرانجام،تاسیس وزارتخانه معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه، باعث اهتمام جدی بازاریان به فعالیت های تولیدی صنعتی شد. وی می افزاید: در این اوضاع و احوال اگرچه بخش خصوصی با موانعی چون کمبود نیروی متخصص و ناآشنایی با قواعد مدیریت بازرگانی روبه رو بود اما به دلیل آشنایی با روحیات جامعه ایران، تجار زیرک و آینده نگر موسسات اقتصادی را بنا نهادند.
حرکت آقای نجفی در حمایت از تولید داخلی
در کنار تلاش های تجار و تولیدگران برای رونق بخشیدن به اقتصاد ایران علمای شیعه نیز با آنان همراه شدند و با بهره گیری از آموزه های دینی و پایگاه دین به مقابله با هجوم اقتصادی شرکت های غربی پرداختند. موسی حقانی با بیان این که علاوه بر راه اندازی نهضت تحریم کالاهای خارجی از سوی علما ، آقا نورا... نجفی از علمای برجسته اصفهان نیز حرکتی جدی درحمایت از تولید داخل آغاز کرد، اظهار می دارد: ما در اوایل سلطنت رضاخان شاهد قیام مرحوم آقانورا... نجفی اصفهانی در اصفهان هستیم که از جمله اولویت های او ترویج تولیدات داخلی و تقویت اقتصاد ملی و سد نفوذ اقتصادی بیگانگان بود.
ایشان جزو موسسان و حامیان جدی شرکت اسلامیه بود همان طور که میرزای شیرازی در جریان تحریم تنباکو، استعمال توتون و تنباکو را در حکم محاربه با امام زمان (عج) دانست در این مقطع هم مرحوم حاج آقا نورا... نجفی اصفهانی و علمای اصفهان تاکید کردند که از خواندن نماز بر میتی که کفن خارجی دارد، خودداری می کنند.
استمرار مبارزات در دوره پهلوی دوم
در کنار تلاش های تجار و تولیدگران برای رونق بخشیدن به اقتصاد ایران علمای شیعه نیز با آنان همراه شدند و با بهره گیری از آموزه های دینی و پایگاه دین به مقابله با هجوم اقتصادی شرکت های غربی پرداختند. موسی حقانی با بیان این که علاوه بر راه اندازی نهضت تحریم کالاهای خارجی از سوی علما ، آقا نورا... نجفی از علمای برجسته اصفهان نیز حرکتی جدی درحمایت از تولید داخل آغاز کرد، اظهار می دارد: ما در اوایل سلطنت رضاخان شاهد قیام مرحوم آقانورا... نجفی اصفهانی در اصفهان هستیم که از جمله اولویت های او ترویج تولیدات داخلی و تقویت اقتصاد ملی و سد نفوذ اقتصادی بیگانگان بود.
ایشان جزو موسسان و حامیان جدی شرکت اسلامیه بود همان طور که میرزای شیرازی در جریان تحریم تنباکو، استعمال توتون و تنباکو را در حکم محاربه با امام زمان (عج) دانست در این مقطع هم مرحوم حاج آقا نورا... نجفی اصفهانی و علمای اصفهان تاکید کردند که از خواندن نماز بر میتی که کفن خارجی دارد، خودداری می کنند.
این پژوهشگر تاریخ به مبارزات علما و روحانیون و مردم با کالاهای بیگانه در دوره پهلوی دوم اشاره می کند ومی گوید: پس از دوران خفقان آور و مستبدانه رضاخانی، این روند در دوره پهلوی دوم نیز ادامه داشت و ما در این دوره هم شاهد حرکت خودجوش مرجعیت و علما و به دنبال آن ها مردم علیه نفوذ اقتصادی استعمارگران هستیم.
اوج این مبارزات در ملی شدن صنعت نفت خود را نشان داد. در این مبارزه هم سعی بر آن بود که این منبع گران قیمت متعلق به ملت ایران که توسط بیگانگان غارت می شد، ملی شود و با ملی کردن و صرف درآمد حاصل از آن ، اقتصاد کشور تقویت شود و نفوذ بیگانگان از بین برود که این نهضت هم با حمایت علما و روحانیت شیعه توانست تا ملی شدن صنعت نفت پیش رود.
حضرت امام خمینی (ره) و تداوم مبارزه با نفوذ اقتصادی بیگانگان
حقانی به مبارزات حضرت امام خمینی (ره) با استعمارگران و نفوذ بیگانگان در ایران در ابعاد مختلف از جمله در عرصه اقتصاد اشاره می کند و انقلاب اسلامی را نهضتی بزرگ در راستای کسب استقلال ایران در همه زمینه ها می داند و می افزاید: حضرت امام خمینی (ره) یکی از علما و مراجع بزرگ شیعی در عصر حاضر بودند و در ادامه همان مبارزات ضد استعماری علمای گذشته، نهضت خود را بنیان نهادند. ایشان به نفوذ بیگانگان در زمینه های اقتصادی، سیاسی ، فرهنگی و ... سخت معترض بودند و رویه ایشان هم مثل علمای بزرگ گذشته این بود که مصرف کالاهای داخلی را ترویج کنند. پس از پیروزی انقلاب هم با توجه به این که حاکمیت مستقل و دینی شکل گرفت و باید از نفوذ بیگانگان جلوگیری می شد، ما شاهد اقدامات و تدابیر گسترده ای در این زمینه بوده ایم و در سال های اخیر هدایت کننده اصلی آن مقام معظم رهبری بوده اند و به طور مکرر این مسئله از سوی ایشان پیگیری شده است.
اعلامیه تاریخی دو تن از علما در دفاع از تولیدات ایرانی
حاج آقا نورا... و برادرش آقا نجفی دو تن از علمای برجسته اصفهان بودند که در عصر مشروطه و اوایل دوره رضا خان، مجاهدت های بسیاری برای مبارزه با استعمار و تهاجم بیگانه به ویژه در عرصه جهاد اقتصادی و حمایت از تولید ملی انجام دادند. اینان در اعلامیه ای با همکاری علما مردم را به تحریم کالای بیگانه و مصرف تولیدات داخلی فراخواندند. متن این اعلامیه که در کتاب اندیشه های سیاسی حاج آقا نورا... آمده به این شرح است: «این خدام شریعت مطهره با همراهی جناب رکن الملک متعهد و ملتزم شرعی شده ایم که مهما امکن بعد ذلک تخلف ننماییم. فعلا پنج فقره است: اولا: قبالجات و احکام شرعیه از شنبه به بعد باید روی کاغذ ایران بدون آهار نوشته شود. اگر بر کاغذهای دیگر نویسند،مهر ننموده و اعتراف نمی نویسیم، قباله و حکمی هم که روی کاغذ دیگر نوشته بیاورند و تاریخ آن بعد از این قرارداد باشد، امضا نمی نماییم. حرام نیست کاغذ غیرایرانی و کسی را مانع نمی شویم، ماها به این روش متعهدیم. ثانیا: کفن اموات اگر غیر از کرباس و پارچه اردستانی یا پارچه های دیگر ایرانی باشد متعهد شده ایم بر آن میت ماها نماز نخوانیم. دیگری را برای اقامه صلوه بر آن میت بخواهند ماها را معاف دارند. ثالثا: ملبوس مردانه جدید که از این تاریخ به بعد دوخته و پوشیده می شود، قرار دادیم مهما امکن هرچه بدلی آن در ایران یافت می شود، لباس خودمان را از آن منسوج نماییم و منسوج غیرایرانی را نپوشیم و احتیاط نمی کنیم و حرام نمی دانیم لباس های غیر ایران را، اما ماها ملتزم شده ایم حتی المقدور بعد از این تاریخ ملبوس خود را از نسج ایران بنماییم، تابعین ماها نیز کذلک و متخلف توقع احترام از ماها نداشته باشد. آن چه از سابق پوشیده داریم و دوخته، ممنوع نیست استعمال آن. رابعا: مهمانی ها، بعد ذلک ولو عیانی باشد چه عامه و چه خاصه، باید مختصر باشد، یک پلو و یک خورش و یک افشره. اگر زاید بر این کسی تکلف دهد، ماها را به محضر خود وعده نگیرد. خودمان نیز به همین روش میهمانی می نماییم. هرچه کمتر و مختصرتر از این تکلف کردند موجد مزید امتنان ماها خواهد بود. خامسا: وافوری و اهل وافور را احترام نمی کنیم و به منزل او نمی رویم؛ زیرا که «المسرفین » و «ولاتلقوا بایدیکم الی التهلکه» و حدیث «لاضرر و لاضرار» ضرر مالی و جانی و عمری و نسلی و دینی و عرضی و شغلی آن محسوس و مسری است و خانواده ها و ممالک را به باد داده.»
