از نوروز سال 88 که از سوی رهبر معظم انقلاب، به نام سال اصلاح الگوی مصرف نامیده شد، تا امسال که به نام سال «جهاد اقتصادی» مزین گردید، فرصتی برای همراهی ملت و دولت در کوران برنامه های طرح تحول اقتصادی کشور و بویژه هدفمندسازی یارانه ها، در سایه رهنمودهای رهبری بود و این رهنمودها می توانست راهنما برای مردم و راهگشا برای مسئولان باشد. حال که دولت، نخستین تلاش عملی برای اصلاح الگوی مصرف در کشور را با ارائه طرح تحول و بویژه با اجرای هدفمند کردن رایانه ها برداشته، ما نیز می توانستیم برای نهادینه شدن این تلاش ها در سطح جامعه و در جهت فرهنگ سازی و نقد الگوهای فرهنگی موجود، قدمی برداشته و از همان آغاز به سراغ درد برویم. اما اکنون که دو سال از طرح شعار اصلاح الگوی مصرف گذشته و در سال «جهاد اقتصادی» هستیم، چه کرده ایم و چه باید کرد؟
آنچه که با گذشت دو سال طرح این شعار می توان گفت اینست که طبق معمول و همچون سالهای قبل، متولیان فرهنگی و اجرایی کشور - بویژه صدا و سیما - فرمایشات مقام معظم رهبری پیرامون سال جدید را نیم جویده و نیم فهمیده به یک شعار حداقلی بدل کرده و بی آنکه عمق مطلب را درک کرده باشند، با طراحی چند پوستر و همایش و تیزر تلویزیونی کوشیدند تا ولایت پذیری خود را به رخ بکشند و در این باب مسابقه هم بدهند. لذا همان طور که «جنبش نرم افزاری را با کپی رایت CD و «تولید علم» را با افزایش آمار مقالات منتشره در مجلات خارجی ISI اشتباه گرفته و سال امام علی (ع) و شعار «رفتار علوی» را با پخش مجدد سریال امام علی(ع) به اتمام رساندیم، سال «عزت و افتخار حسینی» را با انبوه کتابهای فیش برداری شده از کتب منتهی الامال و کتب روضه عهد صفوی به پایان بردیم و سال مزین به نام امام خمینی(ره) را هم با تولید سریال های آبکی گذراندیم و همانطور که حداکثر تلاش مسئولین در سالهای «پاسخگویی» و «خدمت گزاری»، نصب صندوق های پیشنهادات و انتقادت ارتباط با ارباب رجوع در هر اداره و نهاد و یا اختصاص یک اتاق جدید به مسئول تکریم ارباب رجوع بود، این بار هم در مقام اصلاح الگوی مصرف می خواستیم مردم را یک شبه فرهنگ دهی (و نه فرهنگ سازی) کنیم. بعید نبود که با همین سرعت پیشرفت، صادرات نفت و گاز را هم در راستای اصلاح الگوی مصرف، متوقف کرده و یا از هیئت دولت بخواهیم برای افزایش بهره وری، سازمان میراث فرهنگی را با سازمان حج و زیارت و تیم ملی را با کفش ملی و وزارت جهاد کشاورزی را با جهاد دانشگاهی ادغام کند!
مقام معظم رهبری خود درباره چرایی نامگذاری و چگونگی مواجهه مسئولین با آن می فرمایند: «در برخی مواقع نامگذاریها و شعارهای سال بصورت انبوه و با هزینه زیاد در تهران و شهرهای دیگر بر روی تابلوها در خیابانها نصب می شوند درحالیکه این کار بی فایده و دارای اشکال و خلاف هدف اصلی از نامگذاری هر سال است.... هدف ازنامگذاری برای هر سال انجام اقدامات عملی است و نه نصب آن شعار و یا عکس های مربوط به آن بر روی تابلوها.»[1]
و نیز می فرمایند: «این شعارها نه فقط یک امر نمایشی است، و نه هم اینجوری است که ما خیال کنیم در این سال، این شعار همه ی مشکلات کشور را حل خواهد کرد؛ نه، این تشریفاتی نیست، نمایشی نیست؛ این خط روشنی را به ما نشان می دهد.»[2]
ایشان همچنین در خطبه های نماز عید سعید فطر سال 88، انتقادات صریحی راجع به غفلت از محتوای پیام ها دارند: «امسال ما اعلام کردیم سال اصلاح الگوی مصرف؛ همه هم استقبال کردند؛ مسئولین استقبال کردند، مردم - هر کدام صدایشان به ما رسید - استقبال کردند، متخصصین و نخبگان و افراد مطلع در زمینه های اجتماعی و اقتصادی استقبال کردند، گفتند عجب شعار درستی است، شعار خوبی است؛ خوب، چه شد؟ سه چهار ماه متأسفانه کشور دنبال همین هیجانهای کاذب، در این زمینه وقت را از دست داد.»[3]
باید دانست که میان این تاکیدات و نامگذاری ها ارتباط دقیق معنایی وجود دارد که برخواسته از منظومه فکری رهبری است. کما اینکه ایشان حتی در گزینش کلمات هم وسواس خاصی به خرج می دهند، مثلا اگر دقت به خرج دهیم، خواهیم دید که ایشان مدتهاست که از واژه «مهندسی» استفاده نمی کنند و به جای این کلمه که کج فهمی هایی را در ذهن برخی ایجاد می کرد، واژه «هندسه» را برگزیده اند. یا در موضوع «پیشرفت » که ایشان دیدگاه های خود را متفاوت از «توسعه» به معنای غربی دانسته و واژه مذکور را به طور مبسوط تشریح فرموده اند.
اما چرا در سال 90 هم همچون سال 89 و 88 باید بر شعارهای اقتصادی سالهای گذشته و بویژه اصلاح الگوی مصرف تاکید کرد؟ مقام معظم رهبری در پیام نوروزی خود در سال جاری به این نکته اشاره می کنند: «ما بایستی متوجه کنیم به اساسی ترین مسائل کشور، و محور همه ی اینها به نظر من مسائل اقتصادی است. لذا من این سال را «سال جهاد اقتصادی» نامگذاری میکنم و از مسئولان کشور، چه در دولت، چه در مجلس، چه در بخشهای دیگری که مربوط به مسائل اقتصادی میشوند و همچنین از ملت عزیزمان انتظار دارم که در عرصه ی اقتصادی با حرکتِ جهادگونه کار کنند، مجاهدت کنند. حرکت طبیعی کافی نیست؛ باید در این میدان، حرکت جهشی و مجاهدانه داشته باشیم.»[4]
در واقع نامگذاری سال 89 نیز به نام «همت مضاعف و کار مضاعف» ، تاکیدی بود بر کم کاری مسئولین در سالهای گذشته. چرا که اگر منویات رهبری در سالهای قبل صورت عملی به خود نگرفته و تنها اندکی از ظرفیت های مورد نظر ایشان تحقق یافته است، دو دلیل عمده دارد:
1- عدم درک درست از دیدگاه های رهبری و دلایل نامگذاری و همچنین اهم مسائل و انتظارات ایشان در هر سال.
2- عدم موفقیت در نیل به آنچه که مورد نظر بوده است، بر اثر کم کاری و کژکارکردها.
کما اینکه ایشان در بخش نخست سخنان نوروزی خود در مشهدالرضا (ع) هم در جمع بندی از سال گذشته به این نکته اشاره کردند: «سال 89 به معنای واقعی کلمه، سال همت مضاعف و کار مضاعف بود که البته این موضوع فقط به سال 89 اختصاص ندارد و امسال و سالهای بعد نیز باید این موضوع ادامه یابد تا ملت ایران به جایگاه شایسته خود برسد.»[5]
همچنانکه درباره سال اصلاح الگوی مصرف فرموده بودند: «سال گذشته ما عرض کردیم: سال اصلاح الگوی مصرف. من همین جا در روز اول سال تصریح کردم: اصلاح الگوی مصرف چیزی نیست که در یک سال بتواند اتفاق بیفتد. سال گذشته را گفتیم سال شروع حرکت به سمت اصلاح الگوی مصرف است. خوب، حرکتی آغاز شد. من نمیتوانم این را بگویم که الگوی مصرف اصلاح شد؛ نه، ما هنوز خیلی فاصله داریم. تا وقتی الگوی مصرف را اصلاح نکنیم، تا وقتی ندانیم آب را چه جور باید مصرف کرد، برق را چه جور باید مصرف کرد، نان را چه جور باید مصرف کرد، پول را چه جور باید مصرف کرد، تا اینها را درست مصرف نکنیم، راه های مصرف را ندانیم، مشکلات ما به حال خود باقی خواهند ماند. باید ما اصلاح الگوی مصرف را دنبال کنیم. سال 88 مسئولین کارهائی کردند، برنامه ریزی هائی کردند، تحقیقاتی کردند، اما این کار نباید متوقف بماند. این، جهت را نشان داد؛ معلوم شد که در سال 88 مسئله ی اصلاح الگوی مصرف یک مسئله ی اساسی است و باید دنبال شود. امسال هم همین است. امسال ما عرض میکنیم همت بیشتر. این همتِ بیشتر مخصوص امسال نیست. همت برتر مخصوص سال 89 نیست. ما باید این را به عنوان یک انگشت نمایشگر راه در مقابل چشم خودمان قرار بدهیم؛ همتمان را نباید کم کنیم. کارهای بزرگی داریم، اهداف بلندی در مقابل ماست؛ باید همت را بلند داشت تا بتوانیم به آن هدفها برسیم. کار هم باید بیشتر بشود. کار باید متراکمتر بشود تا بتوانیم به آن اهداف برسیم.»[6]
و نیز: «اصلاح الگوی مصرف مخصوص یک سال نیست؛ سالها طول می کشد. من ایام عید هم این را گفتم؛ شاید ده سال طول بکشد که انسان بخواهد این کار را بکند؛ اما باید شروع کنیم. مسئولین باید در این زمینه تلاش کنند، کار کنند، همکاری کنند، دانشگاه ها، افراد مطلع، حوزه های علمیه، هر کدام نقشی دارند؛ ان شاءاللَّه این نقش را ایفاء کنند و بتوانیم به کمک الهی، با همت دولت محترم که در این زمینه باید پیشتاز باشد و پیشرو باشد و با کمک مردم، این کار را پیش ببریم.»[7]
ایشان همچنین ارتباط میان شعارهای هر سال را تشریح می نمایند، مثلا راجع به ارتباط سال همت مضاعف و سلال اصلاح الگوی مصرف، می فرمایند: «همت مضاعف و کار مضاعف در استفاده ی بهینه از منابع موجود کشور و امکاناتی که وجود دارد. از همه ی آن چیزهائی که میتواند برای سازندگی کشور در دورانهای آینده مورد استفاده قرار بگیرد، یا زندگی عمومی مردم را رفاه و رونق ببخشد، باید حداکثر استفاده بشود؛ یعنی همان چیزی که یکی از ارکانش اصلاح الگوی مصرف است. از آب در کشور استفاده ی بهینه بشود.»[8]
لذا می بینیم که موضوعات مطرح شده توسط ایشان در سالهای قبل هم مستلزم اراده و تلاش چند برابری بود، که نهایتا به شعار سال 89 بدل گردید. اگر قرار بود در سال 1378 با الگوگیری از امام خمینی، در سال 1379 از حضرت علی (ع) و بویژه با الگوی «رفتار علوی » ، در سال 1381 (عزت و افتخار حسینی) با لگوگیری از حضرت سیدالشهدا (ع) و در سال 1385 از پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله، تغییرات اساسی رخ دهد، لازمه آن همت مضاعف و کار مضاعفی در بررسی و عمل به سیره آن بزرگان بود. اساسا ایشان از همان آغاز اراده خود را برای ایرانی آباد و سربلند در میان کشورهای جهان - که نهایتا منجر به تدوین سند چشم انداز بیست ساله نظام گردید- نشان داده اند، نام گذاری سال 1380 به نام سال «اقتدارملی و اشتغال آفرینی» بر همین اساس بود، اما کم کاری ها سبب شد تا رهبر معظم انقلاب بار دیگر با نام گذاری سالهای 1384 به نام «همبستگی ملی و مشارکت عمومی» ، 1386 به سال «اتحاد ملی، انسجام اسلامی» و سال 1387 (سی امین بهار پیروزی انقلاب اسلامی) به «نوآوری و شکوفایی» اراده جدیدی به مردم و مسئولین برای ایجاد تحولات اساسی دهند.
این کم کاری ها و کژکارکردهای مسئولین به نحوی بود که ایشان دو سال پیاپی را به رفع نواقض اجرایی نظام اختصاص داده و با نامگذاری سالهای 1382 و 1383 به نام سال «خدمت گذاری» و سال «پاسخگویی» این مسئله را متذکر شدند، لکن نقاط ضعف به جای خود ماند و مسئولیت رفع آن بر عهده دولت نهم و دهم نهاده شد که نمونه عملیاتی آن با رهنمود رهبری در حوزه اصلاح الگوی مصرف در سال 88 کلید خورد.
اما در تمام سالهای دوران زعامت ایشان و تا قبل از شروع نامگذاری رسمی سالها با یک عنوان و شعار خاص، ایشان همواره بر یک موضوع اصلی و سیاست کلی در هر سال تاکید می فرمودند. در تمام این سالها نگاه ایشان متوجه پیشرفت و اعتلای ایران بود و همین نگاه به آینده بود که موجبات تدوین سند چشم انداز بیست ساله نظام را فراهم آورد. اگر به این سالها که از 1369 (اولین بهار نوی دوران رهبری معظم له) آغاز می شود، نگاه دوباره بیندازیم، می بینیم که ایشان در دو مورد دقیقا اشاراتی به ضرورت تحول و تغییر اساسی در کشور داشته اند؛ یک بار در سال 1369 با تاکید بر «تحول درونی و اصلاح امور» و یک بار در سال 1374 که بر «وجدان کاری، انضباط اجتماعی، انضباط اقتصادی» تاکید نموده اند.
در همین سالها که دولتهای سازندگی و سپس اصلاحات، تحت لوای سازندگی و نیز توسعه، عدالت اجتماعی را زیر پا گذاشته و فرهنگ «تجمل، مصرف گرایی و رفاه طلبی» را وارد نموده و به افزایش فاصله طبقات اجتماعی دامن می زدند، ایشان بیشترین تاکیدات را بر اصلاح الگوی مصرف و رعایت موازین در امر سازندگی داشتند، به نحوی که در سال 1372 بر «عدالت اجتماعی» ، در سال 1373 بر «صرفه جویی» ، در سال 1375 بر «ضرورت پرهیز از اسراف و حفظ ثروت و منابع عمومی کشور» و در سال 1377 هم بر «صرفه جویی و پرهیز از اسراف، قناعت و پایداری بر مواضع اسلامی و انقلابی» تاکید نموده اند.[9]
توصیه صرفه جویی و پرهیز از تجمل گرایی به مردم نمی توانست معنا داشته باشد، آنهم در شرایطی که دولت سازندگی سیرت و سیاستی غیر از آنچه که از مسئولان جمهوری اسامی انتظار می رفت را در پیش گرفته بود، لذا رهبر انقلاب پیش از توصیه به مردم، مسئولان را مورد نقدهای جدی قرار داده و فرهنگ مصرف را از فرهنگ کاخ نشینی جدا ندانسته و آنرا به عنوان مصداق افزایش فاصله طبقاتی در جامعه و فاصله مسئولین و مردم مورد توجه قرار دادند. ایشان بارها و بارها در سخنرانی های خود، مسئولان را از اسراف و تبذیر در بیت المال باز داشته و بویژه دولت سازندگی را مورد نقد قرار دادند. در یک نمونه از این نقدها در تیرماه سال 71 و در دیدار فرماندهان گردانهای عاشورای نیروهای مقاومت بسیج، یکی از صریح ترین این انتقادات توسط رهبر انقلاب متوجه دولت سازندگی شده بود:
«عبرت گیری از عاشورا این است که نگذاریم روح انقلاب در جامعه منزوی و فرزند انقلاب گوشه گیر شود. عده ای مسائل را اشتباه گرفته اند. عده ای، سازندگی را با مادیگرایی، اشتباه گرفته اند. سازندگی چیزی است، مادیگری چیز دیگری است. سازندگی یعنی کشور آباد شود، و طبقات محروم به نوایی برسند.... سازندگی همان کاری بود که علی بن ابی طالب(ع) می کرد... آن بزرگوار با دست خودش نخلستان آباد می کرد، زمین احیا می کرد، درخت می کاشت، چاه می کند و آبیاری می کرد. این سازندگی است. دنیا طلبی و ماده طلبی کاری است که عبیدالله بن زیاد و یزید می کردند. چه وقت آن ها چیزی را به وجود می آوردند و می ساختند؟ آن ها فانی می کردند، می خوردند و تجملات را زیاد می کردند. این دو تا را نباید با هم اشتباه کرد. امروز یک عده به نام سازندگی خودشان را غرق در پول و دنیا و ماده پرستی می کنند. آیا این سازندگی است؟»[10]
حتی رهبر انقلاب یک سال پیش از این سخنرانی نیز انتقاداتی را در دیدار مسؤولان و کارگزاران نظام بطور تلویحی متوجه دولتمردان کرده بود:«اشراف مگر چگونه بودند؟ چون آنها فقط ریششان تراشیده بود، ولی ما ریشمان را گذاشته ایم، همین کافی است؟! نه، ما هم مترفین می شویم. واللَه در جامعه ی اسلامی هم ممکن است مترف به وجود بیاید. از آیه ی شریفه ی «و اذا اردنا ان نهلک قریة امرنا مترفیها ففسقوا فیها » بترسیم. تُرف، فسق هم دنبال خودش می آورد. اندازه نگهدارید؛ دولت مخارجش زیاد و سنگین است.»[11]
با این حال ایشان لازم دیدند تا سال 88 را به نام سال «حرکت مردم و مسئولین به سوی اصلاح الگوی مصرف» نامیده و تلاش جدی مردم و مسئولان را در تغییر رویه اقتصادی کشور مطالبه نمایند. رهبر معظم انقلاب در نامگذاری سال 88 به این نام هم دو ضلع اجرایی این مفهوم را مردم و مسئولین دانسته و این نکته را مفصل شرح داده بودند: «ما بایستی به سمت اصلاح الگوی مصرف حرکت کنیم. مسئولین کشور در درجه ی اول - چه قوه ی مقننه، چه قوه ی مجریه، و چه سایر مسئولین کشور؛ قوه ی قضائیه و غیر آنها - و اشخاص و شخصیتها در رتبه های مختلف اجتماعی، و آحاد مردم ما از فقیر و غنی، بایستی به این اصل توجه کنند که باید الگوی مصرف را اصلاح کنند. اینجور مصرف کردن در همه ی زمینه ها - در امور ضروری زندگی، در زیادی های زندگی - مصرف کردن بی رویّه و بدون منطق و بدون تدبیر عقلانی، به ضرر کشور و به ضرر آحاد و اشخاص ماست. من از عموم مردم و بخصوص از مسئولین درخواست میکنم، خواهش میکنم که در این زمینه فعالیت خودشان را در این سال زیاد کنند، افزایش بدهند و برای اصلاح الگوی مصرف برنامه ریزی کنند.»[12]
ایشان همچنین در جایی دیگر می فرمایند: «مسئولان موظفند. اسراف فقط در زمینه ی فردی نیست؛ در سطح ملی هم اسراف میشود. همین برق و انرژی که گفتیم اسراف میشود، بخش مهمی از این اسراف در اختیار مردم نیست؛ در اختیار مسئولین کشور است. این شبکه های ارتباطاتی، شبکه های انتقال برق، سیمهای برق، اینها وقتی فرسوده بشود، برق هدر میرود. برق را تولید کنیم، بعد با این شبکه ی فرسوده آن را هدر بدهیم، که بخش مهمی هدر میرود. یا شبکه های انتقال آب اگر فرسوده باشد، آب هدر می رود. اینها اسرافهای ملی است؛ در سطح ملی است؛ مسئولین آن، مسئولین کشورند. اسراف در سطح سازمان هم اتفاق می افتد. رؤسای سازمانهای گوناگون مصرف شخصی نمیکنند، اما مصرف بی رویّه در مورد سازمان خودشان اتفاق می افتد؛ تجملات اداره، اتاق کار، تزئیناتش، سفرهای بیهوده، مبلمانهای گوناگون؛ باید با مراقبت و نظارت از این کارها جلوگیری کرد. هم در سطح دولت، هم در سطح آحاد مردم، هم در سطح سازمانها بایستی نگاه عیب جویانه ی به اسراف وجود داشته باشد. همان طور که عرض کردیم، با حرف هم تمام نمیشود؛ باید برنامه ریزی کنند. قوه ی مقننه و قوه ی مجریه موظفند به پیگیری. برنامه ریزی کنند، قانونگذاری کنند، قانون را با قاطعیتِ تمام اجراء کنند.»[13]
نکته دیگری که از آن غفلت می شود اینکه ما نه در یک مقطع یک ساله بلکه در یک برهه ده ساله به سر می بریم که رهبری آنرا «دهه پیشرفت و عدالت» نامیده اند، طبیعی است که در سراسر این دهه دو جهاد ویژه علمی و اقتصادی اصل بنیادین خواهد بود، و این پیشرفت ممکن نیست مگر با تغییر زیرساخت فرهنگی اقتصادی جامعه به مدد اصلاح الگوی مصرف، همچنانکه ایشان می فرمایند: «یک اقدام اساسی در زمینه ی همین پیشرفت و عدالت، آن مسئله ای است که من در پیام نوروزی خطاب به ملت عزیز ایران عرض کردم؛ و آن مسئله ی مبارزه ی با اسراف، حرکت در سمت اصلاح الگوی مصرف، جلوگیری از ولخرجی ها و تضییع اموال جامعه است؛ این بسیار مسئله ی مهمی است.»[14] لکن علیرغم هشدارها و شفاف سازی های ایشان، کوته نظری ها و کژاندیشی ها مانع از تحقق منویات ایشان شده است که جا دارد، در سال جهاد اقتصادی و در سومین سال از دهه پیشرفت و عدالت، همتی مضاعفی در جهت رفع مظلومیت از ابعاد فرهنگی این مسئله معطوف و مصروف گردد.
پی نوشت:
[1]. بیانات مقام معظم رهبری در جمع دهها هزار نفر از زائران و مجاوران بارگاه ملکوتی ثامن الحجج علی بن موسی الرضا علیه السلام 01/01/1390.
[2]. بیانات در اجتماع زائران و مجاوران حرم مطهر رضوی 01/01/1389.
[3]. خطبه های نماز عید سعید فطر 29/06/1388.
[4]. پیام نوروزی 1390 رهبر معظّم انقلاب اسلامی«مدظلّه العالی» 01/01/1390.
[5]. پیشین.
[6]. همان.
[7]. خطبه های نماز عید سعید فطر 29/06/1388.
[8]. بیانات در اجتماع زائران و مجاوران حرم مطهر رضوی 01/01/1389
[9]. در سه سال دیگر هم ایشان موضوعات معنوی و خودسازی انقلابی را تکلیف مردم و مسئولان دانستند، به نحوی که پس از سال 70 که «صبح روشنی » نوید داده شد، در سال 1371 تاکید بر «تحکیم معنویت » و در سال 1376 هم تاکید بر «توجه به معنویات و فضایل اخلاقی » نمودند.
[10]. سخنان رهبر انقلاب در دیدار فرماندهان گردانهای عاشورای نیروهای مقاومت بسیج در سالروز شهادت امام سجاد(ع) 22/4/1371.
[11]. سخنرانی در دیدار مسؤولان و کارگزاران نظام جمهوری اسلامی ایران، 23/5/1370.
[12]. پیام نوروزی رهبر انقلاب به مناسبت آغاز سال 30/12/1387.
[13]. بیانات در اجتماع بزرگ زائران ومجاوران حضرت علی بن موسی الرضا(ع) 01/01/1388.
[14]. همان.
