«ابن‌فهد» روزی در باغ بود که شخصی یهودی وارد شد و گفت: پیغمبرتان گفته عالمان امت من از انبیای بنی‌اسرائیل برتر هستند؟ پاسخ داد: آری! یهودی گفت: نشانه این ادعا چیست؟ موسای کلیم عصا را اژدها می‌کرد. شما هم می‌توانید؟
احمد بن محمد بن فهد اسدی حلی معروف به «ابن فهد حلی»، فقیه، محدث و عارف کامل قرن نهم هجری در سال 757 هجری قمری به دنیا آمد.
او یکی از بزرگان علمای امامیه در قرن هشتم و نهم هجری به شمار می‌رفت و جامع کمالات ظاهری، باطنی، علم، عمل و دربردارنده معارف عقلی و نقلی بود.
ابن فهد حلی، غیر از علامه حلی (حسن بن یوسف حلی) و محقق حلی (جعفر بن حسن حلی) است و نباید با این دو عالم بزرگوار اشتباه گرفته شود.
بهترین معرف مقامات باطنی او، آثار و تألیفات باقی مانده از اوست که حکایت از مقامات باطنی و معنوی آن عالم ربانی می‌کند.
گر چه «ابن فهد» در علوم مختلف از جمله فقه و تاریخ و کلام و غیر اینها تألیفاتی دارد، اما نام او تداعی‌کننده عرفان و سیر و سلوک و زهد و تقواست و بیشتر به این صفات شهرت دارد.
کلام بزرگان درباره «ابن فهد حلی»
آیت‌الله سید محمدباقر خوانساری
آیت‌الله خوانساری صاحب روضات الجنات می‌نویسد: «عالم عارف پر از اسرار، کاشف اسرار فضائل، جمال الدین ابوالعباس احمد بن شمس الدین محمد بن فهد اسدی حلی، در اثر شهرت و اعتبار، بینیاز از توصیف و تعریف است. وی جامع معقول و منقول، فروع و اصول ظاهری و باطنی و علم و عمل است. او از شاگردان شهید اول و فخر المحققین است...».
علامه میرزا علی آقا قاضی
علامه میرزا علی آقا قاضی - استاد عرفان علامه طباطبائی و بسیاری دیگر از بزرگان – درباره‌اش چنین فرموده است: سه نفر در طول تاریخ عارفان به مقام «تمکن در توحید» رسیده‌اند: سید بن طاووس، احمد بن فهد حلی و سید مهدی بحرالعلوم.
علامه سید محمدحسین طباطبایی
علامه حسن‌زاده آملی می‌نویسد: مرحوم استاد ما علامه حاج سید محمد حسین طباطبائی، مرحوم سید بحر العلوم و ابن فهد صاحب عدّة الداعی و سید بن طاووس صاحب اقبال را از کمّل می‌دانست و میفرمود: اینها کامل بودند.
علامه حسن زاده آملی
همچنین علامه حسن زاده آملی درباره کتاب‌های دعا و اذکار اهل بیت علیهم‌السلام، ترتیب درسی و کلاسیک برای حوزه‌های علمیه ارائه داده است که یکی از آنها کتاب ابن فهد حلی است.
آیت‌الله حسن‌زاده آملی در این‌باره می‌نویسد: امید آنکه در حوزه‌های علمیه، صحف ادعیه و اذکار که از ائمه اطهار ما صادر شده است و بیانگر مقامات و مدارج و معارج انسان است از متون کتب درسی قرار گیرند، و در محضر کسانی که زبان فهم و اهل دعا و سیر و سلوکند و راهیافتهاند و راه نمایند، درس خوانده شوند. مثلا به ترتیب اول «مفتاح الفلاح شیخ بهائی»، و پس از آن «عدة الداعی ابن فهد»، و بعد از آن «قوت القلوب ابو طالب مکی»، و سپس «اقبال سید بن طاوس»؛ و در آخر انجیل اهل بیت و زبور آل محمد(ص) «صحیفه سجادیه»، در عداد کتب درسی درآیند که نقش خوبی در احیای معارف اصیل اسلامی است.
میرزا حسین نوری
میرزا حسین نوری درباره ابن فهد می‌نویسد: صاحب مقامات عالی در میدان علم و عمل و دارنده خصال روحی و باطنی‌ای که در کمتر انسانی یافت می‌شود، جمال الدین احمد بن فهد حلی ...
محقق تستری
محقق تستری درباره‌اش فرموده است: شیخ با افتخار جلیل، یگانه کامل، نیک بختی که روشنایی مسلمین و راهنمایی مومنین بود، عالمی که پیشوای به وحدت رسیدگان و دلیر عرصه‌های مناظره با مخالفین و دشمنان بود. الگوی عابدان و نادره عارفان و زاهدان، پدر فضایل و نیکی‌ها، جمال الدین احمد بن محمد بن فهد حلی قدس الله روحه ...
آیت الله جوادی آملی
آیت الله جوادی آملی می‌نویسد: بعد از ائمه(ع) وقتی علما را بررسی می‌کنند خیلی فاصله دارد تا نوبت به صاحب جواهر و شیخ مرتضی انـصـاری‌هـا برسد آنچه که در صف مقدم دیده می‌شود سید بحرالعلوم است، ابن طاوس است، ابن فهد حلی است. اینها کسانی هستند که مدعی‌اند ما شب قدر را شناخته‌ایم. اینها کسانی‌اند که بزرگان فقهای ما روی عظمت اینها صحه گذاشته‌اند. وقتی شیخ مرتضی انصاری اعلی الله مقامه الـشریف درباره عظمت‌های اینگونه از علما صحه می‌گذارند آنگاه نوبت به دیگران که می‌رسد یـقـیـنا باید با خضوع بیشتری سخن بگویند.
این چند نفر جزو ستاره‌های صدر اول آسمان فقاهتند: سـید بحرالعلوم، ابن طاووس، ابن فهد. اینها که ارتباط تنگاتنگی با ولی عصر ارواحنا فداه دارند، به حضور حضرت مشرف می‌شوند سخنان حضرت را می‌شنوند، پیام حضرت را برای مردم نقل می‌کنند آنها یک راه‌های خاص دارند ...
مناظره با اهل سنت
«ابن فهد» در مناظره و بحث، تبحر و توانایی ویژه داشت و با برخی از اهل سنت به ویژه درباره مسئله امامت و رهبری گفت‌وگوها و مناظراتی انجام داد و بر بسیاری از علمای مذاهب اهل سنت غلبه یافت.
«ابن فهد» در مناظرهای که با حضور حاکم عراق و دانشمندان هم مذهب او تشکیل شده بود تمامی ادله آنان را رد کرده و حقانیت تشیع را به اثبات رساند.
حاکم عراق هم که تحت تأثیر براهین محکم «ابن فهد» قرار گرفته بود مذهب خویش را تغییر داد و به جمع دوستداران اهل بیت پیامبر صلی الله علیهم اجمعین پیوست و خطبه خویش را به نام امیرالمؤمنین علی علیهالسلام و اولاد پاک و معصومش انشاء کرد و در زمره شیعیان مولا امیر المؤمنین علی علیهالسلام درآمد.
این واقعه را چنین گفته‌اند:
در سال 840 قمری در حالی که شیخ کامل حله 84 بهار را پشت سر گذاشته بود از طرف حکمران بغداد میرزا اسپند برای مناظره با علمای اهل سنت به بغداد دعوت شد.
اسپند میرزا پسر قرایوسف از امرای سلطان محمد جلایر بود. او و پدرش دوازده سال بر بغداد و اطراف آن حکومت کردند. اسپند میرزا در سال 836 به حکومت بغداد رسید و در زمان انجام این مناظره چهار سال از ایام زمامداری‌اش گذشته بود. مجلس مناظره بر پاشد و ابن فهد و عالمان شیعی در یک طرف و بزرگان اهل سنت در طرف دیگر به بحث نشستند. این مناظره‌ها به پایان رفت و ابن فهد حلی توانست حقانیت تشیع را به اثبات برساند. بدین ترتیب اسپند میرزا حاکم بغداد مذهب شیعه را اختیار کرده، سکه به نام دوازه امام زد و مذهب شیعه را مذهب رسمی حوزه حکمرانی‌اش قرار داد.
کراماتی از ابن فهد حلی
«ابن فهد» روزی در باغ بود که شخصی یهودی وارد شد و گفت: شما می‌گویید پیغمبرتان گفته عالمان امت من از انبیای بنی‌اسرائیل برترند؟ احمد بن فهد جواب داد. آری! یهودی گفت: نشانه این ادعا چیست؟ موسای کلیم، عصا را اژدها می‌کرد.
در این حال «ابن فهد» نیز بیلی که در دست داشت به زمین انداخت و بی‌درنگ ماری مهیب شد! سپس آن را گرفته دوباره به شکل بیل درآمد. یهودی گفت: شما از این نظر در رتبه آنان هستید (نه برتر از آنان)، ابن فهد گفت: برای موسی چنین خطاب آمد: «لاتخف» یعنی نترس! ولی ما نترسیده، آن را می‌گیریم.
نقل کرده‌اند که یکی از علما در خواب چنان دید که مجلسی با شکوه بر پاشده و همه عالمان شیعه در آن جمع‌اند ولی «ابن فهد» حضور ندارد. در عالم خواب می‌پرسد پس ابن فهد کجاست؟ می‌گویند او در مجلس انبیا مقام گزیده است!
آن عالم بزرگ مدتی بعد پس از دیدار با «ابن فهد» خوابش را برای وی تعریف می‌کند. آنگاه می‌پرسد: شما چه کرده‌اید که خلوت‌نشین محفل انس گشته و در مجلس پیامبران جای گرفته‌اید؟ «ابن فهد» می‌گوید: آنچه مرا بدان مقام رهنمون شد این بود که فقیر بودم و پولی نداشتم تا به آن صدقه داده، نیازمندی را دست گیرم. از همین رو مقام و آبرویم را صدقه دادم و از موقعیت خویش نیازمند را دستگیری کردم.
استادان «ابن فهد»
احمد بن فهد، سال‌ها در مکتب استادان خود علم و معرفت اندوخت و خود را به زیور صلاح و ادب آراست. استادان او در این مدت عبارت بودند از:
1. علی بن محمد بن خازن حایری
2. شیخ احمد بن متوج بحرانی که عالمی بزرگ و عارفی کامل و مفسر و شاعر بوده است.
3. ضیاء الدین ابوالحسن علی بن محمد بن مکی فرزند شهید اول
4. علی بن یوسف بن عبدالجلیل نیلی
5. بهاء الدین علی بن عبدالکریم بن عبدالحمید نسابه که از بزرگترین استادان ابن فهد شمرده‌اند. وی شاعر و عالمی عامل و صاحب مقامات معنوی و کرامات بوده است.
6. سید جمال الدین بن اعرج حسینی
7. فاضل مقداد که از متکلمان بزرگ شیعه است.
8. جلال الدین عبدالله بن شرف شاه
9. حسن بن ابی الحسن دیلمی که عارفی بلند مرتبه و از محدثان والا مقام امامیه بوده است و مشهورترین اثر او «ارشاد القلوب» است. گفته‌اند او در فقه و حدیث و عرفان و سیره نگاری نیز از مردان سرشناس شیعه بوده است.
10. نظام الدین علی بن عبدالحمید نیلی.
شاگردان «ابن فهد»
«ابن فهد» از بزرگان حوزه حله به شمار می‌آمد و در مدرسه «زعیه» حلقه تدریس داشته و شاگردانی تربیت کرده است. از جمله:
1. ابن طی مؤلف کتاب «مسائل ابن طی» که از شرح حال او چنین به دست می‌آید که وی بیشتر به موجب فزونی معرفت آن بزرگ، شیفته و در خدمت ابن فهد بوده است.
2. ابن عشره: فقیهی وارسته بوده که از حالات روحی او بسیار نوشته‌اند. او در پایان عمر برای خود قبری فراهم آورد و پس از فوت در همان قبر دفن شد.
3. احمد بن محمد بحرانی
4. ابن راشد قطیفی
5. شیخ شمس الدین محمد حولانی عاملی
6. ظهیر الدین بن علی عینائی عاملی
7. شیخ عبدالسمیع بن فیاض اسدی
8. علی بن هلال جزائری که از بزرگترین استادان محقق ثانی بوده است.
9. علی بن فضل بن هیکل
10. سید محمد بن فلاح موسوی حویزی
11. سید محمد نوربخش
12. شیخ مفلح بن حسن صیمری
13. عزالدین حسن بن احمد بن فضل مارونی عاملی
14. شمس الدین بن عزالدین بن ابی القاسم الحسینی.
تألیفات «ابن فهد»
1. آداب الداعی
2. استخراج الحوادث و بعض الوقایع المستقبلة من کلام أمیر المؤمنین علیهالسلام فیما أنشأه فی صفین بعد شهادة عمار بن یاسر.
«ابن فهد» در این کتاب، برخی از اسرار علوم غریبه مانند خروج چنگیز و پدید آمدن اسماعیل صفوی از کلمات معجزه آمیز امام علی علیهالسلام استنباط و استخراج شده است.
3. اسرار نماز
4. تاریخ ائمه علیهم‌السلام
5. التحریر؛ در فقه
6. التحصین فی صفات العارفین من العزلة و الخمول بالأسانید المتلقاة عن آل الرسول علیهم‌السلام
7. ترجمه الصلاة؛ در بیان معانی، اقوال، افعال و فوائد نماز
8 . تعیین ساعات اللیل و تشخیصها بمنازل القمر
9. عدة الداعی و نجاح الساعی؛ این کتاب، از کتاب‌های معروف است که درباره مباحث ان، سخن خواهیم گفت.
10. مصباح المبتدی و هدایة المهتدی
11. المقتصر فی شرح إرشاد الأذهان
12. الموجز الهادی
13. المهذب البارع فی شرح المختصر النافع
14. الموجز الحاوی ... و کتب و رسالههای دیگر.
کتاب معروف «عدة الداعی» از چه مطالبی بحث می‌کند
«ابن فهد» کتاب «عدة الداعی» خود را این چنین تقسیم کرده:
1. مقدمه: درباره تعریف دعا و ترغیب به آن است. مقدمه که مختصر است بیشتر عنایت به ذکر اخبار «من بلغ» دارد که هر کس حدیثی در استحباب چیزی بشنود و به آن عمل کند ثواب آن را میبرد، اگر چه پیامبر صلی الله علیه و آله آن را نگفته باشد.
2. باب اول، درباره ترغیب بر دعا است از راه عقل و نقل: در این باب ابتدا دلیلی عقلی بر لزوم دعا کردن بنده آورده، پس از آن روایات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه علیهم‌السلام را ذکر کرده است. همچنین آیات قرآن را آورده و بر آنها استدلال نموده است.
مؤلف در بین مطالب، اشکالات متعددی که ممکن است به ذهن انسان خطور کند را مطرح کرده و به آنها جوابهای کاملی داده است.
3. باب دوم، درباره اسباب اجابت دعاست: «ابن فهد» در این قسمت، هفت عامل اساسی را مطرح کرده از جمله خود دعا، وقت دعا و ... سپس پیرامون هر یک، روایات مربوطه را ذکر کرده است.
4. باب سوم، درباره دعا کننده است: این باب در دو بخش مرتب شده: اول، آنها که دعایشان مستجاب می‌شود. دوم، آنها که دعایشان مستجاب نمیشود.
5. باب چهارم، درباره کیفیت دعاست، شامل: مقدمات دعا، مانند طهارت و استقبال قبله و...و آداب مقارن دعا مانند تکرار و مخفی کردن دعا و گروهی دعا کردن و ... و آداب بعد از دعا، مانند همیشگی بودن دعا و کشیدن دست به صورت و صلوات فرستادن و ترک گناهان بعد از دعا و ...
همچنین به عنوان خاتمه، بحثی در ریا و عجب با استفاده از روایات معصومین علیهم‌السلام در پایان این باب آمده که بسیار سودمند است و شامل معنای آنها، خطرات، راه علاج و ... می‌شود.
6. باب پنجم، درباره ذکر است: ابن فهد میفرماید: حال که فضل و اهمیت دعا بیان شد، بحثی پیرامون ذکر میآوریم؛ زیرا ذکر، تمام فوائد دعا را دارد و قائم مقام آن می‌شود و همان طور که دعا رفع بلا و جلب نفع می‌کند، ذکر نیز همین خصوصیات را دارا است.
در این باب، «ابن فهد» شرایط و آداب ذکر و انواع آن را بیان کرده و ادعیه مخصوص به اوقات خاص را آورده است.
7. باب ششم، درباره تلاوت قرآن است: «ابن فهد» میفرماید: تلاوت قرآن قائم مقام دعا و ذکر است و تمام فواید آنها را دارد و علاوه بر آنها، چندین مطلب به عنوان برتری قرآن بر دعا و ذکر، بیان کرده است. در پایان این باب نیز، فوایدی از آیات و سور قرآن ذکر کرده است.
8. خاتمه، ابن فهد حلی، در خاتمه، اسماء الله الحسنی را با ذکر روایتی از پیامبر صلی الله علیه و آله بیان کرده، پس از آن هر یک از 99 اسم الهی را توضیح مختصری داده و در پایان نکته ظریفی در مورد تکثّر اسماء الهی و یگانه بودن خداوند و وجه جمع این دو بیان نموده است.
این کتاب شریف، بارها به فارسی هم ترجمه شده است. یکی از ترجمه‌ها به نام «آیین بندگی» است.
وفات ابن فهد حلی
ابن فهد حلی - قدسسره - پس از یک عمر پر برکت و سرشار از تلاش خستگی ناپذیر در راه معشوق و معبود و سیر و سیاحت روحی، در سال 841 هجری قمری، در حدود سن 84 سالگی در کربلای معلی، به دیدار معشوق شتافت. قبر شریفش کنار خیمهگاه واقع شده و کراماتی هم از او نقل شده است.
آرامگاه آن مرد نامی از همان ابتدا مورد توجه مؤمنان و عالمان بود. نقل کرده‌اند آقا سید علی طباطبایی از بزرگان علمای شیعه - مؤلف کتاب ریاض المسائل - بر زیارت قبر او مداومت داشته است. اکنون نیز، عام و خاص به زیارت آن مرقد شریف می‌روند.
