مراتب نماز

نماز صحیح، نمازی است که مقدمات و مقارنات آن مطابق دستورهای اسلام انجام شود، کلمات آن درست ادا شود و قیام، قعود، رکوع و سجود آن به درستی انجام شود. در مقابل این نماز، نماز باطل قرار دارد و آن نمازی است که نمازگزار عبارت های آن را به طور صحیح ادا نمی کند، حمد و سوره را اشتباه می خواند، رکوع و سجود را کامل انجام نمی دهد، نماز را تند می خواند و کلمات آن را شمرده و درست ادا نمی کند. چنین نمازی صاحب خود را نفرین می کند و شخصی که مورد نفرین نماز قرار گیرد، از رحمت خداوند دور می شود و رسول اکرم(ص) و امامان معصوم(ع) روز قیامت او را شفاعت نمی کنند. از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است که فرمودند: «شخصی که نماز را سریع می خواند و رکوع و سجود آن را ناقص انجام می دهد، مانند مرغی است که از زمین دانه برمی چینند.»

نماز صحیح سه قسم است:

1. نمازی که موجب رفع تکلیف می شود؛ یعنی نمازگزار آن را از نظر شرعی صحیح می خواند و کلیه شرایط صحت را دارا می باشد، اما آداب ظاهری و باطنی نماز رعایت نمی شود؛ به عبارت دیگر، نمازگزار هنگام خواندن نماز به کارهای خود فکر می کند یا با دست ها و موهای خود بازی می کند. چنین نمازی موجب رفع تکلیف می شود، اما دارای تأثیر تربیتی و معنوی نیست و نزد خداوند ارزشی ندارد و نمی تواند عامل صعود انسان و معراج شود، که «الصلوة معراج المؤمن»

2. نمازی است که خضوع ظاهری در آن رعایت می شود و نمازگزار علاوه بر آنکه نماز را صحیح می خواند، کلمات را شمرده ادا می کند و رکوع و سجود آن را به طور کامل انجام می دهد، آداب ظاهری نماز را نیز مراعات می کند؛ یعنی اذان و اقامه می گوید، نماز را با رعایت ترتیل می خواند و مستحبات آن را نیز انجام می دهد، اما در نماز حضور قلب و خشوع ندارد. با تمام وجود به خداوند توجه ندارد و افکارش متوجه امرو دنیاست. از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است که فرمودند: «من صلی رکعتین لم یحدث فیهما نفسه بشی ء من الدنیا غفر له ما تقدم من ذنبه؛ کسی که دو رکعت نماز بگزارد و در آن دو رکعت در اندیشه امری از امور دنیا نباشد، تمام گناهان گذشته او بخشیده می شود.»[1]

مرحوم شیخ حر عاملی(ره) روایتی را در وسائل الشیعه نقل می کند و می گوید: حماد که یکی از راویان جلیل القدر، مورد اعتماد و از اصحاب اجماع است؛ یعنی روایت هایش را تمام اصحاب قبول دارند، می گوید: روزی خدمت امام صادق(ع) شرفیاب شدم. امام(ع) فرمودند: حماد! آیا نماز خواندن می دانی؟ گفتم: بلی ای فرزند رسول خدا! حضرت فرمودند: برخیز و دو رکعت نماز بخوان. حماد می گوید: دو رکعت نماز معمولی خواندم. دیگر باقی روایت ذکر نشده است؛ اما معمول می شود که نماز او صحیح بوده، ولی خشوع را مراعات نکرده است. حماد می گوید: نماز راتمام کردم؛ چهره مبارک حضرت امام صادق(ع) درهم کشیده شد و فرمودند: حیف است یک مسلمان پس از شصت سال نماز خواندن، شیوه صحیح آن رانداند. حماد می گوید: در برابر امام صادق(ع) شرمنده شدم. امام(ع) فرمودند: من دو رکعت نماز می خوانم. امام(ع) ابتدا اذان و اقامه گفتند و سپس نماز را با حضور قلب و با رعایت آداب ظاهری و باطنی به جا آوردند. بعد فرمودند: حماد این گونه نماز بخوان!

3. نمازی است که دارای خشوع باشد؛ یعنی نمازگزار آداب ظاهری و باطنی نماز را رعایت کند، در نماز حضور قلب داشته باشد، هنگام نماز خود را در محضر خداوند احساس کند و به یقین بداند که پروردگار عالم او را می بیند. پیامبر اکرم (ص) می فرمایند: «اعبد اللّه کانک تراه و ان لم تکن تراه فانه یراک؛ خداوند را آن چنان پرستش کن که گویی او را می بینی و اگر تو او را نمی بینی، پس مسلما او تو را می بیند.»[2]

قرآن شریف می فرماید: «قد افلح المؤمنون. الذین هم فی صلاتهم خاشعون؛ همانا اهل ایمان رستگار می شوند. آنان که در نماز خشوع می ورزند.»[3]

از پیامبر اکرم (ص) سؤال شد، «خشوع چیست؟ حضرت فرمودند: خشوع عبارت است از تواضع و فروتنی در نماز و اینکه بنده قلب خود را به طور کامل متوجه خداوند سازد.»[4]

حضور قلب در عبادات، روح و روان آنها محسوب می شود و نورانیت و مراتب کمال عبادتها به خشوع و مراتب آن بستگی دارد. هیچ عبادتی بدون حضور قلب، مقبول درگاه احدیت واقع نمی شود و مورد لطف و رحمت ربوبی قرار نمی گیرد. خداوند در قرآن کریم می فرماید: «و استعینوا بالصبر و الصلوة و انها لکبیرة الا علی الخاشعین؛ از شکیبایی و نماز یاری جویید و ایندو جز برای اهل خشوع، امری بزرگ و دشوار است.»[5]

آنان که به مقام خشوع نرسیده باشند، نماز واقعی بر ایشان دشوار و سنگین است. چنین افرادی به خاطر ترس از جهنم و طمع بهشت نماز می خوانند. همه اشخاص می توانند در نماز خضوع و خشوع را مراعات کنند، به شرط آنکه تمرین کافی در این زمینه داشته باشند و نیز دارای اراده ای قوی باشند.

پی نوشت ها: