راهنمای تفسیر نتایج آزمایش خون(۵)

عملکرد آهن
اساساً آهن به جهت شرکت در ساختمان گلبول های قرمز، از عناصر اصی مورد نیاز بدن است. گلبول های قرمز، اکسیژن را در بدن حمل می کنند. پروتئین اصلی گلبول قرمز که اکسیژن به آن متصل می شود، هموگلوبین نامیده می شود. در واقع هموگلوبین ماده شیمیایی غنی از آهن است. معمولاً در افراد سالم حدود 65 درصد آهن بدن به طور متصل با هموگلوبین می باشد. آهن همچنین برای بسیاری از سلول های دیگر مورد نیاز است، به خصوص سلول های ماهیچه ای که نوع دیگر پروتئین متصل به اکسیژن به نام میوگلوبین را دارا هستند. حدود 4 درصد آهن بدن به صورت متصل با میوگلوبین می باشد.
فرم ذخیره آهن، فریتین نام دارد که حدود 30 درصد کل آهن را تشکیل می دهد و آهن را در کبد، مغز استخوان و نخاع ذخیره می کند. درصد بسیار کمی از آهن بدن نیز به نام ترانسفرین وجود دارد که وظیفه انتقال آهن را در خون و ساختمان آنزیم های سلولی به عهده دارد. آهن آزاد بسیار فعال است و واکنش هایی که به وسیله رادیکال آزاد انجام می گیرد را سرعت می بخشد و بنابراین به صورت آزاد در مایعات بدن وجود ندارد.
کمبود آهن موجب کم خونی و ناتوانی در انتقال اکسیژن در بدن شده و نشانه هایی که ناشی از کمبود اکسیژن است( نظیر خستگی مزمن و پوست رنگ پریده) ظاهر می شود.
برای تعیین میزان آهن سرم و نهایتاً تشخیص کم خونی و نوع آن آزمایشات متعددی انجام می گیرد که به طور خلاصه در ذیل به آن اشاره شده است:
 

تست آهن سرم:
 

در این تست، آهن در گردش بدن که به صورت ترانسفرین موجود است، اندازه گیری می شود و در واقع منعکس کننده کل آهن بدن است. این تست میزان سطح آهن را در همان مقطع زمانی خاص نشان می دهد و برای تعیین کمبود آهن مزمن یا سایر مشکلات مرتبط خیلی مفید نیست، چون متأثر از زمان، رژیم غذایی، بیماری هایی نظیر هپاتیت و سیکل ماهانه می شود، اما به هر حال هنگامی که این تست به همراه سایر آزمایشات به طور موازی انجام شود، اطلاعات مفیدی به دست می دهد.

تست فریتین:
 

فریتین نشان دهنده ذخایر آهن بدن است. فریتین پروتئین کلیدی است که آهن را در مناطق خاص نظیر کبد و مغز استخوان( محل گلبول سازی) ذخیره می کند. اگر آهن رژیم غذایی کم شود یا مشکلات سوء جذب حاصل شود یا اینکه فردی سیکل ماهانه سنگین داشته باشد اولین محل تخلیه آهن، در فریتین رخ می دهد. به این معنی که افت سطح آهن فریتین قبل از تخلیه آهن سرم مشاهده می شود و متأسفانه این کاهش هیچ نشانه واضح و آشکاری به همراه ندارد. برای دریافت مکمل آهن بهتر است میزان ذخیره فریتین در آزمایشات تعیین شود، زیرا بعضی اوقات با دریافت مکمل احساس بدی به فرد دست می دهد و این نشان دهنده زیاد بودن میزان مکمل است. دریافت یا جذب زیاد آهن نیز که به هموکروماتوز معروف است، با اندازه گیری ذخیره فریتین مشخص می شود، چون در اثر دریافت آهن اضافی نیز اولین محل تجمع آن به صورت فریتین است.
نشانه های کم خونی فقر آهن به ندرت قبل از کاهش هموگلوبین به زیر 10 ظاهر می شوند، اما همزمان با تخلیه ذخایر آهن( فریتین) علاوه بر نشانه های معمول( خستگی مزمن، بی حالی، ضعف، سردرد، سرگیجه)، سایر نشانه ها نظیر کوتاهی تنفس، وزوز گوش ها، تحریک پذیری و به دنبال شدت آن، درد قفسه سینه، درد پا، شوک و حتی اختلال در کار قلب رخ می دهد. در بچه ها اختلال یادگیری ممکن است مشاهده شود.

TIBC:
 

این تست میزان ترانسفرین موجود در خون را اندازه گیری می کند. ترانسفرین یک پروتئین موجود در خون است که آهن را از محلی که از غذا جذب می شود( یعنی روده) دریافت کرده و در خون حمل نموده و به جایی که سلول ها آن را مصرف می کنند، منتقل می کند. هنگامی که ذخایر آهن پایین است، بدن ترانسفرین بیشتری می سازد، چون سعی دارد آهن بیشتری را تا حد امکان از روده جذب نماید. به طور متوسط یک سوم ترانسفرین بدن، برای حمل و نقل آهن به کار می رود. این بدان معنی است که سرم خون افراد سالم دارای یک ظرفیت اضافی برای باند شدن با آهن می باشد که UIBC( ظرفیت باند شده آهن غیراشباع) نامیده می شود. در واقع میزان TIBC مساوی است با : آهن سرم+ TIBC=UIBC
هرکدام از این سه مورد به تنهایی ارزش تشخیصی کمتری دارند، اما اگر در آزمایشات به طور موازی انجام گیرند، اطلاعات تشخیصی مفیدی را در خصوص کم خونی به دست می دهند.

هموگلوبین:
 

در واقع هموگلوبین، پروتئین حامل اکسیژن در خون است. در تست هموگلوبین سرم، سطح هموگلوبین کل خون اندازه گیری می شود که نشانه خوبی از توانایی خون برای تحویل اکسیژن به بافت ها و ارگان ها و انتقال مواد دفعی( CO2) به شش ها است. هنگامی که مشکوک به آنمی هستیم این تست انجام می شود. اگر هموگلوبین شما پایین باشد، شما ممکن است دچار کم خونی باشید، شرایطی که بدن شما اکسیژن کافی نمی گیرد و خستگی و ضعف بر شما غالب می شود. هموگلوبین وقتی به کمتر از نرمال می رسد که یا تخریب گلبول قرمز زیاد شود یا خونریزی رخ داده باشد یا اینکه تولید گلبول قرمز به کمتر از نرمال برسد. اگر یک فرد سالم باشد، نشانه های کم خونی معمولاً وقتی هموگلوبین به زیر 10mg/dl برسد ظاهر می شوند.

هماتو کریت:
 

درصد گلبول های قرمز را در کل حجم خون اندازه گیری می کند. در واقع هماتو کریت سهم خونی است که از گلبول قرمز ساخته شده است و میزان آن به صورت درصد بیان می شود.
به عنوان مثال هماتو کریت 40 درصد به این معنی است که در 100 میلی لیتر خون، 40 میلی لیتر گلبول قرمز وجود دارد. هنگامی که حجم پلاسما کاهش یابد( در کم آبی) یا تعداد گلبول قرمز افزایش پیدا کند، هماتو کریت افزایش می یابد، اما وقتی هماتو کریت به زیر نرمال برسد نشانه کم خونی است. هماتو کریت نشان دهنده هم تعداد گلبول قرمز و هم حجم آن است. یعنی اگر حجم گلبول قرمز کم شود، هماتو کریت نیز کاهش می یابد.

متوسط حجم پلاکت( MPV):
 

در واقع سایز پلاکت ها را نشان می دهد. پلاکت های جدید همیشه بزرگ تر هستند و افزایش حجم پلاکت هنگامی رخ می دهد که تعداد پلاکت های تولید شده رو به افزایش باشد. MPV اطلاعاتی راجع به تولید پلاکت در مغز استخوان به پزشک می دهد.
جزء آزمایشات CBC است. در واقع CBC تعیین می کند که آیا گلبول های قرمز کافی هستند و یا شکل نرمال دارند یا خیر؟ از نظر ظاهرشناسی، کمبود آهن، ویتامین B12 و فولات تغییر شکل متفاوتی را در شکل گلبول قرمز حاصل می کنند. اگر تعداد گلبول های قرمز ناکافی باشد گفته می شود فرد آنمیک است، اما برای تعیین نوع کم خونی حتماً شکل گلبول قرمز باید مورد بررسی قرار گیرد. سایر آزمایشات مربوط به CBC که در تعیین حجم گلبول قرمز به کار می روند، عبارتند از:

MCV( متوسط حجم گلبولی):
 

در این بررسی سایز متوسط گلبول قرمز تعیین می شود. وقتی گلبول قرمز بزرگ تر از نرمال است MVC بیشتر است و به آن کم خونی ماکروسیتیک گفته می شود که به عنوان مثال در کم خونی ناشی از کمبود B12 مشاهده می شود، اما هنگامی که گلبول های قرمز کوچک تر از نرمال باشند ( میکروسیتیک)، کم خونی فقر آهن یا تالاسمی ممکن است وجود داشته باشد.

MCH( متوسط هموگلوبین گلبولی):
 

MCH، محاسبه مقدار متوسط هموگلوبین درون گلبول قرمز است. در کم خونی ماکروسیتیک گلبول ها بزرگ تر بوده و MCH افزایش می یابد، در حالی که در کم خونی آهن MCH کاهش می یابد.

MCHC:
 

محاسبه غلظت متوسط هموگلوبین داخل گلبول قرمز است. وقتی هموگلوبین به صورت غیرطبیعی در گلبول قرمز رقیق شود، گلبول قرمز کم رنگ تر( هیپوکرومیک) از حد نرمال است که در کم خونی فقر آهن و تالاسمی مشاهده می شود. افزایش MCHC هنگامی رخ می دهد که هموگلوبین به صورت غیرطبیعی داخل گلبول قرمز تغلیظ شود، مثلاً در سوختگی ها.
منبع:دنیای تغذیه، شماره 101.