موسیقی عرفانی و اشعار عارفانه

موسیقی بخش جدایی ناپذیر از زندگی بشر گردیده و زندگی بدون موسیقی محال می نماید، علم موسیقی و موسیقی هایی که امروزه گاه با عناوین مختلفی چون موسیقی عارفانه متداول گشته است بستر برخی سئوالات را برای جوانان حق جو آماده کرده است از آن جمله سئوالات این است که آیا موسیقی های عرفانی و اشعار عارفانه می تواند ما را به خدا نزدیک کند؟ شما چه فکر می کنید؟ حضرت آیت الله جوادی آملی در پاسخ به این سئوال مطالب عرشی و زیبایی فرموده اند که نظر شما خواننده محترم را به پاسخ حضرت استاد جلب می کنیم.

بینش و گرایش صحیح دو بخش اساسی سعادت آدمی

انسان یک بخش بینش و علم دارد ویک بخش گرایش. از نظر بینش و علم، بسیاری از افراد امکان دارد ترقی کنند؛ یعنی این استعداد در ما هست که می توانیم خوب و بد را بفهمیم. این استعداد با درس و بحث بیش تر شکوفا می شود. این به بینش و دانش ما مربوط است. در فهمیدن بد و خوب، ما در یک مرز مشترک هستیم؛ یعنی هم بدها را به خوبی تشخیص می دهیم و هم خوب ها را.

اما در حوزه گرایش این طور نیست که ما در برابر بد و خوب گرایش یکسان داشته باشیم. ما به کارهای خوب گرایش کامل داریم و به بد اصلًا گرایش نداریم؛ یعنی در درون ما گرایش به بد و خوب یکسان نیست. پس بینش ما به بد و خوب یکسان است؛ اما گرایش ما این گونه نیست؛ برای مثال ما غذای خوب و بد و سودمند و زیانبار را یکسان تشخیص می دهیم. تشخیص ما درباره هر دو نوع غذا یکسان است؛ اما گرایش دستگاه گوارشی ما به هر دو نوع غذا یکسان نیست.

دستگاه گوارش غذای خوب را به راحتی هضم و جذب می کند و غذای مسموم را تحمل نکرده، با تهوع پس می زند؛ مگر آن که با بد آموزی و تربیت غیر صحیح کسی خود را به غذاهای بد معتاد کند.

این پدیده در روح هم وجود دارد. روح ما اخلاق خوب و بد، عدل و ظلم، امانت و خیانت و صدق و کذب رایکسان تشخیص می دهد؛ ولی به این ها یکسان گرایش ندارد.

گرایش روح به سوی عدل، امانت و صدق است. بدین سبب، وقتی کودکی می خواهد برای نخستین بار دروغ بگوید، بدنش می لرزد؛ ولی هنگام راست گفتن با شجاعت حرف می زند.

چگونه بینش و دانش صحیح داشته باشیم؟

برای آن که دستگاه بینش و دانش (عقل نظری) ما تنظیم شود، باید راه های برهانی نظیر فلسفه و ریاضی و حکمت و کلام و عرفان را بپیمائیم؛ و برای آن که بخش گرایش ما (عقل عملی) تنظیم شود، باید سراغ کارهای عملی برویم.

عقل عملی که کارش گرایش است، تمام تصمیم گیری ها را بر عهده دارد و کارهایی نظیر عزم، اراده، محبت، اخلاق، نیت و غیره را مدیریت می کند. اگر ما این مدیر عامل را نرم خو کردیم، دیگر گریزپا نیست و در برابر فتواهای عقل نظری خاضع می شود؛ یعنی هر کاری می خواهد انجام دهد، از عقل نظر فتوا می گیرد.

ولی اگر این مدیر عامل خودسر شد، از مرکز فرهنگی خود که عقل نظری و دانش است، استفتا نمی کند؛ از زیر مجموعه خود که شهوت و غضب است، نظر می خواهد و بر اساس میل آن ها عمل می کند. آن وقت دیگر عقل عملی مدیر عامل نیست، شیطنت است.

برای آن که این مدیر عامل را نرم کنیم، راه های فراوانی وجود دارد. یکی از این راه ها همان است که در دعای شریف کمیل آمده است: «وَ سِلاحُهُ الْبُکاء» اسلحه بیرونی مؤمن در برابر دشمن آهن است و اسلحه درونی اش آه و گریه و اشک.

بنابراین، اگر باطن مؤمن به سلاح اشک و ناله مسلح باشد، در مقابل خواست های غضب و شهوت می ایستد و از آن ها پیروی نمی کند؛ ولی اگر مسلح نباشد، تسلیم می شود و طبق میل خشم و شهوت تصمیم می گیرد. گروهی می گویند: من هر کار بخواهم انجام می دهم و به کسی کاری ندارم. این بدان معنا است که انسان از مرکز فرهنگی روح پیروی نمی کند و در پی ارضای خواسته های شهوت و غضب است.

تاثیر شعر در نرمی عقل عملی

موسیقی و خوانندگی می تواند بر عقل عملی(مدیر عامل روح) اثر بگذارد. آن که با دعا و مناجات و گریه و آه و ناله سرو کار دارد، عقل عملی اش نرمش صادق می یابد؛ از عقل نظر پیروی می کند و بر خلاف رضای خدا هیچ کاری انجام نمی دهد.

خواندن و گفتن شعر یا نثرهای دلپذیر در نرمی عقل عملی بسیار مؤثر است. ما باید بکوشیم از نواختن به خواندن اشعار منتقل شویم؛ چون در نواختن احیاناً نرمش و اشک کاذب پیدا می شود. همان گونه که خنده صادق و کاذب داریم، گریه صادق و کاذب نیز وجود دارد. گاه طنز ادبی ظریفی گفته می شود و انسان می خندد. این خنده صادق است. گاه قلقلک می دهند و شخصی می خندد. این خنده کاذب و بی ارزش است. گریه هم این گونه است. گاه انسان برای مظلومیت امام حسین علیه السلام گریه می کند و گاه مارش عزا می زنند و بی آن که متوفا را بشناسد، می گرید. این اشک کاذب است.

موسیقی و آهنگ اشک و نرمش کاذب به ارمغان می آورد

آهنگ ها ممکن است چنین خطری در پی داشته باشند؛ یعنی اشک و نرمش کاذب پدید می آورند و ما خیال کنیم در عقل عملی مانرمش ایجاد کرده، ولی در واقع چنین نیست. این مشکل موسیقی های به اصطلاح عرفانی است. سایر موسیقی ها که مسلماً اثر مخرب و مخدر دارند و موجب نافرمانی عقل عمل از عقل نظر شده و انسان را در دام گناه و سقوط می افکنند.

حکایت جالبی از مرحوم الهی قمشه ای

مرحوم الهی قمشه ای می فرمود: من شعری درباره نیازردن مور سرودم که برخی آن را از شعر جناب فردوسی ظریف تر می دانند. فردوسی فرموده است:

مرحوم الهی قمشه ای می فرماید:

بعد فرمودند: زمانی به خراسان رفته بودم و انجمن ادبی خراسان نزدم آمدند. من دو غزل از غزل های خود را به آنها تقدیم کردم تا داوری کنند کدام غزل به دوران جوانی من مربوط است و کدام به دوران پیری.

آن ها کاملًا وارونه داوری کردند. گفتم: شما کاملًا به عکس قضاوت کردید.

گفتند: پس چطور شور و عشق در سروده ایام پیری شما بیش تر است. گفتم: باید همین گونه باشد؛ شاعر هر چه پیرتر می شود، عاشق تر می گردد. در جوانی شور و عشق خام دارد؛ وقتی پیر شد می فهمد معشوق حقیقی اش دیگری بوده است.

هر چه انسان بالاتر می رود، حرف هایش عاشقانه تر و شورانگیزتر می شود. آنگاه همان طور که نواختن را در قدم اول رها کرد، خواندن را هم در قدم دوم رها می کند.

صوت زیبا از بهترین نعمت هاست اگر...

خواندن اگر غنا نباشد، از بهترین نعمت ها است. اگر می خواهید در بهشت از صوت خوش داوود(قاری بهشت) برخوردار شوید، باید از گوش خود مواظبت کنید تا هر چیزی را نشنود. در قدم سوم به جایی می رسید که وقتی اشعار یا مطالب اخلاقی - عرفانی را مطالعه می کنید، اشک از دیدگانتان جاری می شود. این مرحله، از نواختن و خواندن با صوت، بسیار بالاتر است.