سخنی پیرامون ارزش و اهمیت احیای شبهای قدر

... و تو چه دانی شب قدر چیست؟!

یکی از سنت های ماه رمضان احیای شب قدر است. در روایات معتبر بسیاری بر این آیین تأکید و برای آن فضایل و برکات فراوان بیان شده است. بسیاری از مؤمنان در طول سال به انتظار آن هستند تا این شب را درک کنند. درک این شب همانند درک هر امر معنوی دیگر ارتباط تنگاتنگی با وضعیت معرفتی و روحی و روانی و نیز مراتب تقوایی و ایمانی اشخاص دارد، ولی شکی نیست که درک هر مرتبه ای از این مراتب، خود گامی بلند در جهت وصول به حقیقت است.

نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های قرآنی و روایی بر آن است تا اهمیت و ارزش احیای شب قدر را تبیین کند.

شب قدر، شب تقدیرها

طبیعت دنیا اقتضائاتی دارد که نمی توان از آن گریخت، بلکه باید در چارچوب همان عمل کرد؛ زیرا اینها سنت های الهی هستند که تحویل و تبدیلی در آن راه نمی یابد.[1]

از جمله سنت های حاکم بر جهان مادی دنیا، سنت زمان است که هر چیزی را در خود فرو گرفته است و اجازه نمی دهد تا در بیرون آن چیزی تحقق یابد. این مسئله موجب می شود تا در دنیا هر چیزی زمان مند باشد. پس امور مادی در زمان خاصی تحقق می یابد که یکی از مقتضیات تحقق آن است؛ به این معنا که برای تحقق هر چیزی اموری به عنوان مقتضی لازم است که از جمله آنها مقتضی زمان است. بنابراین، زمان به عنوان یکی از شاخص های مهم در تحقق وجودی چیزها در دنیاست.

اگر فرض کنیم که هر چیزی در جهان در یک چارچوب مشخصی ایجاد می شود که مقدرات آن چیز است، زمان نیز یکی از مقدرات آن چیز خواهد بود. قرآن در آیه 2 سوره فرقان می فرماید که خداوند همه چیز را آفریده و به تناسب حال، آن را اندازه گیری و مقدر ساخته است. این اندازه گیری و تقدیر هر چیز به این معناست که از نظر زمانی نیز محدوده ای که چیزی باید در آن تحقق یابد و به کمال رسد نیز مشخص است. چنانکه مسیری که یک چیز از آغاز تا انجام در کمیت و کیفیت می پیماید تا به کمال برسد، مشخص شده است.[2] از این رو خداوند در آیه 67 سوره زمر می فرماید که خداوند میزان استعداد هر چیز را می سنجد و براساس آن سنجش به او تفضل می کند. پس همان گونه که در کلیات به تقدیر می پردازد و اندازه کلی چیزی را از آغاز تا انجام مشخص و معین می کند، در جزئیات ریز نیز به تقدیر و اندازه گیری می پردازد. پس مثلا اگر بارانی ببارد خداوند حتی اندازه و میزان آبی که در رودها می باید جریان یابد نیز مشخص می نماید.[3] همان گونه که منازلی را که خورشید و ماه و دیگر ستارگان و سیارات می باید از آغاز تا انجام و نیز در طول یک مدت زمانی مشخص بپیمایند، تعیین کرده است.[4]

از این مطالب و نیز مطالب دیگری که در قرآن بیان شده می توان این معنا را به دست آورد که برای هر چیزی دو نوع تقدیر کلی و جزیی است. البته تقدیرات جزیی در چارچوب همان تقدیرکلی صورت می گیرد، اما با همه این نباید فراموش کرد که هر تقدیر جزئی می تواند در تحقق تقدیر کلی نقش اساسی داشته باشد.

از جمله تقدیراتی که برای انسان در چارچوب زندگی دنیایی و مادی در سنت الهی وجود دارد، سنت تقدیر یک ساله است. به این معنا که هر انسانی افزون بر تقدیر کلی و ثابتی که برای او رقم خورده است و از آن به سعادت و شقاوت ابدی مکتوب در ام الکتاب و کتاب مکنون یاد می شود، همچنین تقدیرات جزیی و متغیر سالانه ای است که در شب قدر رقم می خورد.

از آیات و روایات این معنا به دست می آید که می توان امیدوار بود که تقدیر ازلی و ابدی آدمی تغییر یابد. در ادعیه طلوع و غروب آفتاب آمده که هر صبح و شام سه مرتبه دعایی را بخواند که از جمله فقرات آن این است: ان کنت عندک فی ام الکتاب شقیا فاجعلنی سعیدا فانک تمحو ماتشاء و تثبت و عندک ام الکتاب؛ اگر من در علم تو در لوح ام الکتاب و قضای حتم، شقی بوده ام تو مرا به کرامت خودت سعادتمند گردان که تنها تو می توانی هر چیزی را محو کنی و به جایش چیز دیگری را اثبات نمایی و لوح ام الکتاب قضا و قدر به دست توست.

بنابراین، امکان تغییر در تقدیرات کلی نیز وجود دارد و این تغییر می تواند هر زمانی بویژه در شب قدر انجام می گیرد که مقدرات یک ساله نوشته می شود. خداوند به صراحت در آیات سوره قدر و آیات نخست سوره دخان می فرماید که شب قدر که معادل هزار ماه و بیش از هشتاد و اندی سال است، شب تقدیر است.

ماه رمضان، ماه نزول قرآن

خداوند در آیات سوره قدر بیان می کند که قرآن به شکل دفعی در شب قدر نازل شده و در آیه 185 سوره بقره نیز می فرماید که این انزال دفعی در ماه رمضان اتفاق افتاده است. از ترکیب این آیات به دست می آید که شب قدر نمی تواند بیرون از ماه رمضان باشد. همچنین به اعتبار آیات 3 و 4 سوره فرقان شب قدر که شب تقدیر است، شب مبارکی است که در آن امور براساس حکمت جدا و مشخص می شود. تفسیر برهان از امام باقر (ع) روایت می کند که: «در شب قدر، هر امری از امور بندگان تا شب قدر سال آینده معین می گردد، از خیر و شر، طاعت و معصیت، ولادت و مرگ و روزی موجودات و هر آنچه در آن سال مقدر گشته حتمی است و خداوند را در آن مشیت است».

در وجه نامگذاری این شب به شب قدر نیز گفته اند که شب قدر، به این جهت قدر نامیده شده که جمیع مقدرات بندگان در تمام سال، در آن شب تعیین می شود در آن شب، مقدرات یک سال انسانها تعیین می گردد و ارزاق و سرآمد عمرها و امور دیگر در آن شب مبارکه تفریق و تبیین می شود.[5]

مرحوم علامه طباطبایی می فرماید: ظاهر آن است که مراد از قدر، تقدیر و اندازه گیری است. خداوند در آن شب حوادث یک سال را مقدر می کند از قبیل حیات، مرگ، رزق، سعادت، شقاوت.[6]

حال اگر انسانی شب قدر را درک کند به همان میزان معرفت و شناخت خود نسبت به معارف الهی می تواند وضعیت خود را بهبود بخشد. اصولا انسان ها وقتی نسبت به چیزی شناخت کامل تری داشته باشند، نوع رفتار و تعامل با آن چیز متفاوت خواهد شد. کسی که شخصیت علمی علامه طباطبایی را نشناسد از او پرسش های بسیار ساده و بدیهی می پرسد، اما وقتی از جایگاه علمی ایشان آگاه شد، پرسش های سنگین تری را مطرح می کند و متوقع است تا پاسخ های کامل تری نیز دریافت کند. وقتی انسان جایگاه شب قدر را نسبت به تغییر در تقدیرات و مقدرات الهی بداند، توقع دارد که در این شب آنچه را که سعادت او را رقم می زند به دست آورد. احترام و تکریم و تعظیم نسبت به اشخاص و اشیاء نیز ارتباط تنگاتنگی با معرفت و شناخت انسان نسبت به آنها دارد. پس کسی که شب قدر و جایگاه و منزلت آن را در تقدیر امور زندگی انسان و غیرانسان بداند، سیر و سلوکی دیگر خواهد داشت و خود را برای امری عظیم و بزرگ آماده می کند. این گونه است که آیین ها و اعمال خاصی را برای درک واقعی و حقیقی چنین شبی انجام می دهد تا همانند یک منتظر واقعی با آمادگی تمام و کمال به استقبال این مهمان مبارک برود و در خور او از وی پذیرایی کند و از برکات درک حضور شب قدر بهره مند شود.

احیای شب قدر، تلاش برای درک منزلت قدر

چنان که گذشت شب قدر در ماه رمضان است و نمی تواند در شبی غیر از ماه رمضان باشد.

اما اینکه در چه شبی شب قدر است روایات نخواسته است تا آن را به طور مشخص معلوم دارد تا همگان همه شب های ماه رمضان را احیا داشته و به تهجد و شب زنده داری و عبادت بپردازند.

البته از آنجایی که پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) مصداق رحمت بر جهانیان هستند، از باب فضل و محبت خاص، شب هایی را مشخص داشته اند تا همگان به فیض این شب و برکات آن دست یابند. از این رو شب های خاص به ویژه در دهه سوم ماه رمضان را به عنوان شب های قدر مشخص کرده اند[7] که البته تنها یک شب آن همان شب قدر است و احیای همه آن شب ها و یا حتی تمامی شب های ماه رمضان تنها از جهت دست یابی به شب قدر حقیقی و نیل به برکات و آثار آن است.

مشهور و معروف در روایات این است که این شب در دهه آخر ماه رمضان و شب بیست و یکم و یا بیست و سوم قرار دارد. در روایتی از رسول خدا (ص) پرسیدند که شب قدر کدام یک از این شب هاست؟ حضرت فرمودند: «التمسوها فی العشر الاواخر من شهر رمضان)، آن را در دهه آخر ماه رمضان جست وجو کنید.[8] در روایتی از امام صادق (ع) آمده است که شب قدر بیست و یکم یا بیست و سوم است. حتی هنگامی که راوی اصرار کرد کدام یک از این دو شب؟ حضرت فرمود: اگر من نتوانم هر دو شب را عبادت کنم کدام یک را انتخاب نمایم؟ امام (ع) تعیین فرمود: «ما ایسر لیلتین فیما نطلب»، چه آسان است دو شب برای آنچه می خواهی.[9] همچنین از امام باقر (ع) درباره (انا انزلناه فی لیله مبارکه) سوال کردند. حضرت فرمودند: «نعم لیله القدر و هی فی کل سنه فی شهر رمضان فی العشر الاواخر» بله، این شب، شب قدر است و آن در هر سال در ماه رمضان و در دهه آخر آن است.[10]

 هر کسی اگر بخواهد شب قدر را درک کند می بایست به افزایش شناخت خود نسبت به سنت های الهی در جهان و انسان بپردازد و مطالعاتی را داشته باشد و از آیات و روایات بهره گیرد تا بداند که این شب چرا عزیز و عظیم است و چگونه باید گرامی داشته شود؟

بنابراین، یکی از مقدمات اصلی درک شب قدر آن است که نسبت به آن شناخت و معرفتی به دست آورد. دیگر آن که از نظر روحی و روانی خود را آماده کند و افزون بر جزم اندیشی نسبت به آن در مقام اراده دارای عزم باشد و استقامت و پایداری داشته باشد.

پس کسی که به استقبال درک شب قدر می رود باید خود را از نظر معرفتی و نیز در مقام عمل از نظر عزم جدی آماده کند. اگر از نظر جزم باید عقل و ذهن خود را درگیر کند از نظر عزم می بایست خود را از نظر قلبی آماده کند و قلب را با عقل پیوند زند تا آن جزم به عزم تبدیل شده و همت عالی را در وی برانگیزد و او را به اعمال سخت از جمله شب زنده داری و تهجد عبادی وادار کند.

فضیلت احیای شب قدر

احیای همه شب های ماه رمضان برای درک شب قدر خوب و پسندیده است و بهتر آن است که دست کم شب های دهه سوم و یا همان شب های معروف به شب های قدر را احیا دارد. در روایتی از پیامبر اسلام (ص) نقل شده است که فرمودند: هر کس شب قدر را احیاء دارد و مومن باشد و به روز جزا اعتقاد داشته باشد تمامی گناهانش آمرزیده می شود.[11]

همچنین از پیامبر اکرم (ص) روایت شده است که فرمود: من احیا لیله القدر حول عنه العذاب الی السنه القابله، کسی که شب قدر را احیا بدارد عذاب تا سال آینده از او دفع می شود.[12]

از امام باقر (ع) روایت شده: من احیا لیله القدر غفرت له ذنوبه عدد نجوم السما و مثاقیل الجبال و مکابیل البحار، کسی که شب قدر را احیا بدارد گناهانش آمرزیده شود، هر چند گناهانش به عدد ستارگان آسمان و وزن کوه ها و مقدار آب د ریاها باشد.[13]

مراد و منظور از احیای شب قدر آن است که در این شب بیدار باشد. در سیره امامان معصوم (ع) آمده که ایشان همواره به احیای شب های قدر اهتمام داشته اند هر چند که در بیماری به سر می بردند. امام صادق (ع) بیماری سختی گرفت، وقتی شب 23 شد به غلامانش دستور داد که او را به مسجد ببرند، غلامان حضرت چنین کردند و حضرت تا صبح در آن شب در مسجد ماند.[14]

هر چند که در روایات برای تعظیم شب قدر احیای شب به تنهایی می تواند مطلوب باشد ولی بهتر آن است که این شب زنده داری و احیاء همراه با اعمالی باشد که ارزش عمل را مضاعف و دو چندان کند. از جمله این اعمال تفکر است که خود به اندازه هفتاد سال عبادت است. این تفکر بویژه در مسائل مهمی چون حوزه معرفت شناسی، هستی شناسی، خداشناسی و معادشناسی و مانند آن می تواند مهمتر و ارزشمندتر باشد؛ زیرا این معرفت و معارف است که ارزش عمل را مشخص می کند.

غیر از اینها می توان به اعمال عبادی دیگر چون تلاوت قرآن، نماز، استغفار و توبه، خواندن ادعیه مشهور چون جوشن کبیر و صغیر، دعای مجیر، دعای عهد، دعای فرج، توسل و نیز قرآن بر سر گذاشتن و اعمال آن اشاره کرد.

امامان (ع) بر احیای شب قدر حتی در حال بیماری سفارش کرده اند. امام صادق (ع) به ابوبصیر درباره اعمال احیای شب قدر می فرماید: در هر یک از دو شب بیست و یکم و بیست و سوم صد رکعت نماز بخوان و تا می توانی آن دو شب را تا سپیده صبح شب زنده داری کن. در آن دو شب غسل کن. ابوبصیر عرض کرد: اگر نتوانستم ایستاده نماز بخوانم؟ فرمودند: نشسته بخوان. اگر باز هم نتوانستی خوابیده بخوان. پرسید: اگر باز هم نتوانستم؟ ایرادی ندارد که سر شب کمی بخوابی و باقی مانده شب را به هر نحوی که می توانی به عبادت بپردازی، چون در ماه رمضان، درهای آسمان گشوده است، شیطان ها در زنجیرند و اعمال مؤمنان پذیرفته می شود.

از حدیث فوق، می توان تأثیر فراوان کارهای انسان را بر سرنوشت او ارزیابی کرد. جمله پایانی امام (ع) به عنوان ریشه و علت تأکید و تشویق بر عمل صالح بیان شده است آنجا که فرمودند: و تقبل اعمال المؤمنین؛ اعمال مؤمنان در شب قدر پذیرفته می شود.[15]

عظمت شب قدر اقتضا می کند که از خدا بهترین چیز را طلب کنیم، پیامبر اکرم (ص) در جواب کسی که سؤال کرد: اگر شب قدر را درک کردم از خدا چه بخواهم؟ فرمود: تندرستی

آن حضرت فرمود: العافیه؛ عافیت و تندرستی.[16]

همچنین از حضرت موسی (ع) نقل شده که به خدا عرضه داشت: خدایا! نزدیکی به تو را می خواهم.

خدا فرمود: نزدیکی به من، برای کسی است که شب قدر را بیدار بماند.

حضرت موسی (ع) گفت: خدایا! رحمت تو را می خواهم.

خدا فرمود: رحمت من، برای کسی است که شب قدر را بر بینوایان ترحم کند.

حضرت موسی (ع) گفت: خدایا! عبور از صراط را می خواهم.

خدا فرمود: آن، برای کسی است که در شب قدر، صدقه ای بدهد.

حضرت موسی (ع) گفت: خدایا! درختان و میوه های بهشتی می خواهم.

خدا فرمود: آن، برای کسی است که در شب قدر، تسبیح گوید.

حضرت موسی (ع) گفت: خدایا! رهایی از آتش را می خواهم.

خدا فرمود: آن، برای کسی است که در شب قدر، آمرزش بخواهد و استغفار کند.

حضرت موسی (ع) گفت: خدایا! خرسندی تو را می خواهم.

خدا فرمود: خرسندی من، برای کسی است که در شب قدر، دو رکعت نماز بگذارد.[17]

پی نوشت