اصول و شاخص های قرآنی نرمش قهرمانانه

انقلاب اسلامی ظرفیتی را برای حوزه های علمیه شیعی پدیدآورده تا مجامع علمی شیعی از گرفتاری ساختار «حوزه برای حوزه» و «روش زدگی» و «اصول فقه  زدگی» و حتی «فلسفه زدگی اصول فقه» بیرون آید و به جای آن «حوزه برای جامعه و حکومت» جایگزین شود و ترکیبی از فقه محوری و اصول محوری و فلسفه اسلامی روزنگر در حوزه رشد یافته و «فقه جهان محور» و «فلسفه روزنگر» امکان رشد و بالندگی بیابد. موضوعات مستحدثه و لزوم پاسخگویی به آن ها از سوی مجامع علمی و حوزوی موجب شد تا «فقه زندگی» در حوزه رشد کند و امکان نظریه پردازی در مسائل و موضوعات گوناگون فراهم آید. تبیین فقهی مسائل روز در دستگاه فلسفی، اصولی و فقهی می طلبد که همواره فروعات به اصول دینی ارجاع داده شده و افعال مکلفین براساس آن تبیین، تعریف و توصیه شود.

این امکان در فقه سیاسی نیز فراهم آمده است، چرا که مسایل و موضوعات مستحدثه فراوانی به فقه شیعی عرضه شده که پیش از این فقه شیعی به دلایل گوناگون و عوامل درونی و بیرونی امکان حضور نداشته است،ولی اکنون شرایط می طلبد که حکم فقهی و دینی آنها استنباط و بیان شود. از جمله موضوعاتی که در این فقه سیاسی مطرح است، تعاملات سیاسی با دیگران است. سیاست نرمش قهرمانانه یکی از این مصادیق است که نویسنده بر آن است تا نگرش اسلام را در این حوزه تبیین کند، هر چند که حوزه افتاء و فتوا به عهده مراجع و مجتهدین این ساحت است، ولی تبیین این دیدگاه، کمکی به موضوع شناسی از سویی و امکان فهم حکم فقهی از سوی دیگر خواهد کرد.

نرمش قهرمانانه، انعطاف در چارچوب اصول

واژه ای که رهبری معظم انقلاب اسلامی در تبیین سیاست اسلامی در تعامل با دیگران به ویژه دشمنان و مخالفان بیرونی مطرح کرده، «نرمش قهرمانانه» است. این اصطلاح به عنوان یک راهبرد در سیاست های اسلامی مطرح شده و ایشان در مقام ولایت فقیه و مرجعیت سیاسی و اجتماعی از یک سو و مرجعیت فقهی از سوی دیگر، در مقام اسلام شناس، نگرش اسلامی را در تعاملات و سیاست خارجی تبیین می کند. این راهبرد به شکل ترکیب دو واژه، اصطلاحی شاید جدید باشد و از نظر شکلی از مصادیق مفهوم سازی شمرده شود، ولی راهبردی است که دارای مبانی و اصول شناخته شده اسلامی و مبتنی بر وحی و سنت دینی است.

رهبری بر آن است تا با اصطلاح سازی، مفاهیم قرآنی و اسلامی را در قالب نظریه های امروزی تبیین کند و این امکان را به جامعه نخبگانی در شبکه جهانی توحید مداران می دهد تا فرصت یابند تا سیاست اسلامی را در قالب یک اصطلاح امروزی بشنوند و با آن، فقه سیاسی اسلامی را دریابند.

در ادبیات اسلامی اصطلاحاتی چون حقیقت وضعی و حقیقت شرعی و حقیقت متشرعه وجود دارد که به حوزه الفاظ باز می گردد. شارع مقدس برای این که مفاهیم بلندی را در قالب یک واژه و اصطلاح تبیین کند، گاه با کمی تغییر، همان موضوع له لفظ را به کار می  گیرد ولی گاه به مفهوم سازی می پردازد. این گونه است که مثلا اصطلاح حج، زکات، جهاد و مانند آن دارای بار مفهومی خاصی می شود. این اصطلاح سازی کمک می کند که یک تفکر و نظریه در قالب واژگانی عرضه شود و مخاطب به سادگی به مفهوم منتقل شود.

رهبری معظم بارها به مفهوم سازی و تولید نظریه پرداخته و با استنباط از آموزه های اسلامی به تولید علم و سپس ارائه آن در قالب اصطلاحات و واژگان تأکید کرده است. اصطلاحاتی چون جهاد اقتصادی، اقتصاد مقاومتی و مانند آن در همین چارچوب تبیین می شود.

اصطلاح «نرمش قهرمانانه» که از سوی ایشان برای تبیین سیاست های راهبردی نظام اسلامی مبتنی بر آموزه های اسلامی به کار رفته در همین چارچوب قرار می گیرد. این اصطلاح ترکیبی که برای تبیین سیاست خارجی به کار رفته، دارای دو واژه است که در ظاهر متناقض به نظر می رسد. واژه نرمش دلالت بر عنصر انعطاف پذیری دارد، در حالی که قهرمانانه دلالت بر سفتی و سختی می کند؛ زیرا واژه قهر به معنای غلبه و چیرگی است که وقتی با مبانی افزوده ای همراه می شود بر شدت مفهومی و دلالتی آن افزوده شده و معنای شدت غلبه و چیرگی سلطه گونه قوی را می دهد.وقتی پهلوان و قهرمانی که بر میدان، مسلط و چیره است، نرمش و انعطافی را در پیش می گیرد، این نرمش به رقیب این اجازه را نمی دهد تا او را به خاک افکند؛ زیرا وقتی میداندار است قهر و غلبه او همراه با هوشیاری باشد، رقیب تنها به جای فرار و اتخاذ رویه ای سخت تر در میدان می ماند و فرصت را برای قهرمان فراهم می آورد. هدف در نرمش قهرمانانه آن است که شخص قهرمان اولا سلطه خود را حفظ کرده و رقیب را خوار نکند که احساس شکست داشته باشد که او را بدخو نماید، بلکه نوعی بازی برد- برد را رقم می زند که احساس برد در طرف مقابل نیز برانگیخته می شود ولی در حقیقت این قهرمان است که در این میدان برد کرده است؛ چرا که بازی برد و باخت، رقیب را سرخورده می کند و به شیطنت او دامن می زند.

هر چند که به نظر می رسد نرمش قهرمانانه یک تاکتیک و سازوکار باشد، ولی یک راهبرد در سیاست خارجی با رقیبان است که باید همواره مدنظر قرار داد. در این راهبرد، همواره اصول مورد نظر است؛ چرا که قهرمان، حافظ عزت، کرامت و شرافت خود بوده و با حفظ قهرمانی و پهلوانی و موقعیت برتر خود برای اینکه اجازه بازی به بازیگران دیگر بدهد نوعی تسامح و نرمش همراه با چیرگی و برتری می دهد.

نرمش قهرمانانه در بیان رهبر انقلاب

رهبر معظم انقلاب اسلامی با اشاره به پیچیدگی های دنیای دیپلماسی در تبیین سیاست نرمش قهرمانانه می فرمایند: عرصه دیپلماسی، عرصه لبخند و درخواست مذاکره و مذاکره است اما همه این رفتارها باید در چارچوب چالش اصلی، فهم و درک شود. مقام معظم رهبری ضمن موافقت با حرکت های صحیح و منطقی در سیاست های خارجی و داخلی افزودند: با مسئله ای که سال های پیش، نرمش قهرمانانه خواندم موافقم؛ چرا که این حرکت در مواقعی، بسیار خوب و لازم است، اما با پایبندی به یک شرط اصلی.

«ما مخالف با حرکتهای صحیح و منطقی دیپلماسی هم نیستیم؛ چه در عالم دیپلماسی، چه در عالم سیاستهای داخلی. بنده معتقد به همان چیزی هستم که سالها پیش اسم گذاری شد «نرمش قهرمانانه»؛ نرمش در یک جاهایی بسیار لازم است، بسیار خوب است؛ عیبی ندارد»

ایشان درک ماهیت طرف مقابل و فهم صحیح هدف گذاری او را، شرط اصلی استفاده از سیاست نرمش قهرمانانه اعلام کردند و افزودند: یک کشتی گیر فنی نیز برخی مواقع به دلیل فنی نرمش نشان می دهد، اما فراموش نمی کند که حریفش کیست و هدف اصلی او چیست؟

حضرت آیت الله خامنه ای در این باره این گونه توضیح می دهد: «این کشتی گیری که دارد با حریف خودش کشتی می گیرد و یک جاهایی به دلیل فنی، نرمشی نشان می دهد، فراموش نکند که طرفش کیست؛ فراموش نکند که مشغول چه کاری است؛ این شرط اصلی است؛ بفهمند که دارند چه کار می کنند، بدانند که با چه کسی مواجهند، با چه کسی طرفند، آماج حمله طرف آنها کجای مسئله است؛ این را توجه داشته باشند.»[1]

رهبر معظم انقلاب در دیدار رئیس و اعضای مجلس خبرگان به کارگیری نرمش قهرمانانه در عرصه سیاست را مطلوب و مورد قبول دانستند. البته این نکته را نیز ذکر کردند که این حرکت نباید به معنای «عبور از خط قرمز یا برگشتن از راهبردهای اساسی و یا عدم توجه به آرمانها» باشد.

ایشان در این دیدار فرمودند: «در این سالها جبهه بندی های منطقه ای و جهانی هم آشکار شده. البته نرمش و انعطاف و مانور هنرمندانه و قهرمانانه در همه عرصه های سیاسی، یک کار مطلوب و مورد قبولی است، لکن این مانور هنرمندانه نبایستی به معنای عبور از خطوط قرمز، یا برگشتن از راهبردهای اساسی، یا عدم توجه به آرمانها باشد؛ اینها را باید رعایت کرد. البته هر دولتی، هر شخصی، هر شخصیتی، روشهایی دارند، ابتکاراتی دارند، این ابتکارات را انجام خواهند داد و [کار] پیش خواهد رفت.»[2]

ایشان می فرمایند: نمایندگان سیاسی جمهوری اسلامی ایران در جهان باید تیزتر از شمشیر، نرم تر از حریر و سخت تر از سنگ و پولاد باشند، عرصه سیاست خارجی میدان نرمشهای قهرمانانه است، اما نرمشی که در برابر دشمن تیز باشد. بنابراین دیپلماتهای ما باید در مواضع اصولی خود مستحکم بایستند واستقامت و پایمردی حضرت امام خمینی(رض) را الگوی خود قرار دهند.[3]

مبانی و اصول سیاست نرمش قهرمانانه

اسلام دین صلح ودوستی است. از نام های خداوند سلام است که به معنای صلح و سلامتی است. در واژه عربی «سلم» به معنای صلح است. خداوند با حکمت خویش بر آن است تا همه موجودات از جمله جن و انس را به کمال خودشان رهنمون سازد و در مقام ربوبیت و پروردگاری شرایط و علل و عوامل کمال یابی آنان را فراهم آورد.

در آیات قرآنی بارها بر این نکته تاکید شده که رحمت الهی بر غضب او پیشی گرفته است و اگر سنت الهی بر مجازات و کیفر ظالمان نبود، هرگز دوزخ و عذابی نبود.

همین ویژگی در مظهر کامل خداوندی یعنی حضرت محمد مصطفی(ص) وجود داشته است و پیامبر(ص) خود را به رنج می افکند تا همگان را از عذاب و آتش دوزخ برهاند و به بهشت رضوان الهی رهنمون سازد.[4] آن حضرت(ص) دارای خلق عظیم و بزرگواری شگفتی بود[5] و همگان را به دور خود گرد می آورد.[6] و حتی منافقان از این خوش خویی آن حضرت(ص) سوءاستفاده می کردند و برخی مشرکان بر همین اساس طمع داشتند که نسبت به بتان کوتاه بیاید.[7]

بنابراین، رویکرد هدایتی اسلام موجب می شود که تا آنجا که امکان هست نسبت به دیگران بویژه مخالفان و دشمنان، تسامح و تساهل روا داشت تا آنان به حق بازگردند و در صراط مستقیم عبودیت قرار گیرند. هرگز اسلام به جنگ ابتدایی آغاز نکرده و دستور نداده است، بلکه همواره دعوت به صلح نموده و شرایط را برای ابلاغ پیام الهی بهبود بخشیده است. از این رو حتی به دشمنان اجازه داده می شود تا با هزینه خود یا بیت المال برای تحقیق از اسلام وارد بلاد اسلامی شده و به تحقیق از حقیقت بپردازند.[8]

خداوند در آیاتی از جمله 88 تا 92 سوره نساء و 4 و 7و 12 سوره توبه بر حفظ روابط صلح آمیز با اقوام و ملتها تأکید داشته و آن را به عنوان یک ارزش و فضیلت بزرگ در حقوق بین الملل اسلامی مطرح می کند؛ زیرا ازنظر اسلام صلح نسبت به جنگ و تفرقه، امری برتر و بهتر است؛ لذا در آیه 128 سوره نساء صلح را به عنوان خیر مطرح می کند تا امت را به صلح تشویق و ترغیب نماید. ازنظر قرآن پایبندی به صلح و پیمان ها و عهدنامه های مربوط به آن عین تقوای الهی است و اصولا اگر بخواهیم درباره تقوای عقلانی و شرعی کسی قضاوت بکنیم و او را انسانی متعهد به قانون عقل و شرع بدانیم می بایست به صلح طلبی و پایبندی وی به عهدنامه ها و پیمان نامه ها توجه کنیم.[9]

اگر در برخی از آیات از شدت عمل نسبت به کافران سخن به میان آمده[10] زمانی است که آنان حرکت های ایذایی داشته و شرایط را برای مستضعفان از ملت خود و یا مؤمنان سخت و دشوار می کردند[11] و با تهدیدات دایمی، به مرزهای عقیدتی و جغرافیایی مسلمانان تجاوز می کردند. از این رو، برای ترساندن دشمن و ایجاد شرایط عدم تعرض لازم است تا قدرت و شوکت امت اسلام و جامعه اسلامی با تهیه ابزارهای دفاعی و جنگی و آموزش رزم آوران حفظ و شرایط امنیتی و صلح تأمین شود.[12]

پس اصولی چون صلح در راستای تعلیم و ابلاغ آموزه های الهی به دیگران از سویی و قهرمانگی از سوی دیگر در راستای دفع هرگونه تفکر و حرکت ایذایی دشمنان باید به عنوان راهبردهای سیاست خارجی دولت اسلامی و مسلمانان در دستور کار قرار گیرد؛ زیرا اگر سلطه قهرآمیز و چیرگی دفاعی و نظامی و مانند آن فراهم نیاید دشمن به تصور و یا توهم ضعف مسلمانان به آنان حمله کرده و امنیت جامعه اسلامی را با خطر مواجه می کند. پس ضمن صیانت از علل و عوامل قهر و غلبه جامعه اسلامی و ایجاد ترس در دل دشمنان، شرایط به گونه ای فراهم آید که دشمن به جای اندیشه حمله در اندیشه صلح باشد.

سنجش سیاست و برنامه های دشمن در اجرای سیاست نرمش قهرمانانه بسیار مؤثر است. از این رو، باید با دقت تمام و هوشیاری همه فعالیت ها و رفتارهای دشمن زیر ذره بین قرار گیرد و درصورت احراز صلح طلبی و نداشتن قصد فریبکاری از سوی کافران، می توان صلح کرد و با آنان به توافق رسید. این رویه ای است که خداوند درباره شرایط صلح با کافران در آیاتی چون 59 و 62 سوره انفال مطرح کرده است.

مرزها و خطوط قرمز سیاست نرمش قهرمانانه

چنان که گفته شد نرمش قهرمانانه به معنای انعطاف در چارچوب اصول و صیانت از آن است. پس هرگاه نرمش و انعطاف موجب شود که از اصول دست برداشته و یا تسامح و تساهل درباره آن روا داشته شود، باید از این نرمش دست برداشت و اصول را هرگز فدای مصلحت نکرد؛ زیرا نرمش در چارچوب مصلحت سامان می یابد و هیچ مصلحتی بالاتر از اصول نیست.

خداوند هرگز اجازه نمی دهد که امت اسلام و رهبرانی که مجاز به عهد و پیمان هستند، از اصول خود کوتاه آیند. از این رو هرگاه احراز شود که هدف دشمن از صلح طلبی تغییر موقعیت و یا دست یابی به شرایط برتر و یا فریبکاری است، نمی توان با دشمن صلح کرد.

هم چنین اگر صلح و پیمان موجب می شود که از برخی از اصول کوتاه بیاییم و عقب نشینی کنیم این عقب نشینی مجاز نیست و بلکه حتی اگر بدانیم که عقب نشینی در غیر اصول هم ممکن است دشمن را گستاخ کرده و به امتیازگیری سوق دهد نمی بایست در غیر اصول نیز نرمش نشان داد.

خداوند در آیه 120 سوره بقره با اشاره به روحیه یهودیان و مسیحیان می فرماید که اینان خواهان عقب نشینی گام به گام هستند تا شما را به رویه ملت خودشان درآورند؛ یعنی سیاست تهاجمی آنان محدود به حوزه سیاسی و اقتصادی و نظامی نیست، بلکه حوزه فرهنگی را در اصل مورد تهدید و هجوم قرار می دهند و خواهان یکسانی آیین و فرهنگ هستند و آنان می خواهند تا شما در حوزه فرهنگی تابع فرهنگ آنان و همانند آنان شوید. پس هدف اصلی آنها تغییر فرهنگی است و تا زمانی که به این هدف نرسیده اند کوتاه نمی آیند. از این رو شناخت سیاست های کلان دشمن و انگیزه های اصلی در نرمش قهرمانانه لازم و ضروری است؛ زیر اگر اهداف راهبردی و انگیزه های اصلی دشمن و مخالفان شناخته نشود نمی توان با بررسی تاکتیک ها و سازوکارهای آنان، حقیقت را به دست آورد؛ چرا که تغییر در رویه ها و روش ها تنها یک سازوکار برای تغییر شرایط و دست یابی به سلطه و قهری است که در نهایت به تغییر ملت و آیین و فرهنگ می انجامد.

البته نرمش قهرمانانه می تواند با تغییر تاکتیک و سازوکار همراه باشد که به ظاهر عقب نشینی است ولی در اصل و باطن، تقویت مواضع و تغییر شرایط است. از همین رو، در هنگام جنگ به جنگجو فرمان می دهد که می تواند برای تغییر موقعیت و تثبیت آن از تاکتیک و سازوکار عقب نشینی استفاده کند.[13]

نرمش قهرمانانه مبتنی بر عدالت و شفقت در سیاست داخلی

در سیاست داخلی نیز باید از اصول نرمش قهرمانانه بهره برد که در کلام امام زمان(عج) با عنوان عدالت همراه شفقت از آن یاد شده است؛ زیرا عدالت به معنای اصول و شفقت یعنی نرمش مناسب و در چارچوب اصلی. پس در سیاست داخلی نمی بایست تنها از عدالت نسبت به رعیت و ملت بهره برد یا تنها با شفقت جامعه را مدیریت کرد، بلکه باید عدالت و قانون را با شفقت و نرمی و مهر درآمیخت و جامعه را با چنین سیاستی مدیریت کرد.

پی نوشت: