امروز 23 ربیع الاول و برابر با سالروز ورود حضرت معصومه(س) به ایران و قم است. راستی اگر دل را از معرفت سرشار کنی، این جا در گشوده بهشت است. اگر با بال ایمان و عشق وارد شوی، این جا دریچه کمال و پرواز است و اگر چشم دل بگشایی، این جا جاده سعادت است. سالها از آمدن کریمه اهل بیت(ع) به ایران می گذرد و امروز حرم مطهر فاطمه معصومه(س) خانه نور و ایمان و معرفت است. همزمان با فرا رسیدن سالروز ورود حضرت معصومه(س) به قم، فرازهای این سفر پر برکت را در گفت و گو با حجت الاسلام والمسلمین محمدرضا رنجبر، نویسنده و پژوهشگر تاریخ اسلام و کارشناس معارف اسلامی مورد بررسی قرار داده ایم که در ادامه می خوانید.
جناب رنجبر! یکی از پرسشهای مهم تاریخی به علت سفر حضرت معصومه(س) به ایران اختصاص دارد، از دیدگاه جنابعالی در این زمینه چه نکاتی قابل طرح است؟
- همانطور که در تاریخ به ثبت رسیده است، امام رضا(ع) در سال 200 هجری به اجبار از طرف مأمون راهی مرو یا همان خراسان امروز شدند. پس از شهادت امام کاظم(ع)، فرزندشان حضرت رضا(ع) عهده دار سرپرستی خاندان ایشان شدند و حضرت معصومه(س) در آن زمان 10 ساله بودند. امام هشتم(ع) خواهران دیگری هم داشتند، اما از میان آنها انس بیشتری با حضرت معصومه(س) داشتند و در مدت یک سالی که از اقامت غمبار ایشان در ایران می گذشت، بارها خواهر مکرمه امام هشتم در نامه های خود از دوری و فراق برادر شکوه و شکایت کردند تا اینکه ثامن الحجج(ع) که بیشتر از آن نمی توانستند دوری خواهر را تحمل کنند، نامه ای نوشتند و خواهرشان را به خراسان دعوت کردند. با دعوتنامه امام هشتم (ع)، حضرت معصومه (س) به شوق دیدار برادر، مدینه را به قصد مرو ترک کردند که در این سفر پنج تن از برادران حضرت معصومه (س) به نامهای فضل، جعفر، هادی، قاسم و زید و تعدادی از برادرزادگان و تنی چند از غلامان و کنیزان، آن بانوی کریمه را همراهی می کردند.
و چه شد که ایشان در قم رحل اقامت افکندند؟
- به نکته خوبی اشاره داشتید، چرا که برخی تصور می کنند قرار بوده محل اقامت حضرت معصومه(س) قم باشد و این در حالی است که این بانوی مکرمه در مسیر سفر به خراسان بودند و زمانی که ایشان و همراهانشان به ساوه رسیدند، اهالی ساوه که در آن زمان از دشمنان سرسخت اهل بیت (ع) بودند، به آنها حمله ور شدند و جنگ سختی درگرفت و همه برادران و برادرزادگان حضرت معصومه به شهادت رسیدند. به عقیده برخی از مورخان، امامزادگانی چون سیداسحاق، سید ابوالرضا و سیدعلی اصغر در ساوه و هارون بن موسی الکاظم (ع) در اطراف ساوه، جزو همراهان حضرت معصومه (س) بودند که به دستور مأمون به شهادت رسیدند. حضرت در شهر ساوه بیمار شدند و از آن جایی که قم از دیرباز مرکز شیعیان و دوستداران اهل بیت(ع) بود، ایشان را به قم آوردند و «موسی بن خزرج» که از شیعیان به شمار می رفت، حضرت معصومه(س) را در سرای خویش در محله «میدان میر» وسط شهر قم در یکی از محله های قدیمی شهر، منزل داد و در نهایت اینکه کریمه اهل بیت(ع) پس از اقامت 17 روزه در قم به دیدار حق شتافتند و در همین شهر نیز به خاک سپرده شدند و امروز بارگاه مطهرشان زیارتگاه همه عاشقان اهل بیت عصمت و طهارت(ع) است.
یکی از مهمترین ویژگی های سفر حضرت معصومه(س) به ایران تبلیغ و نشر دین است، این سفر چه کارکردهایی به همراه داشت؟
- سفر حضرت فاطمه معصومه(س) به ایران مبتنی بر دیدار صرف برادرشان حضرت رضا(ع) نبود، بلکه آن بانوی بی مثال می خواستند در این مسیر به نشر و تبیین معارف اسلامی بپردازند. ایشان می دانستند موقعیت عالی امام رضا (ع) در دستگاه خلافت مأمون، فرصت خوبی برای تبیین ارزشهای دینی است، بنابراین در مسیر سفر به ایران از هیچ فرصتی برای تبلیغ امامت و مذهب تشیع فرو گذار نکردند و بر این اساس می توان سفر حضرت معصومه (س) به ایران را سفری زینب گونه تلقی کرد که ضمن برملا کردن ظلم و ستم عباسیان، نقاب از چهره نفاق مأمون برداشت. در زمانی که تبلیغات حکومتی مأمون می خواست از طریق ولایتعهدی، چهره پلید خلافت را تطهیر کند، سفر شخصیتهای درجه اول خاندان عصمت و طهارت به ایران همچون حضرت معصومه(س) و احمد بن موسی و دیگر فرزندان امام موسی کاظم(ع)، این تبلیغات را خنثی کرد و شاید به همین دلیل بود که سفر حضرت معصومه(س) برای دیدار برادر ناتمام ماند و در نهایت با رحلت شهادت گونه خویش، مسیر احیای دین را در جاده ای دیگر طراحی کردند و قم به عنوان مهمترین پایگاه نشر دین تثبیت شد.
موضع مردم قم در استقبال از کریمه اهل بیت(ع) چگونه بود؟
- بزرگان شهر قم وقتی از ورود حضرت معصومه(س) مطلع شدند، به استقبال ایشان شتافتند و در حالی که موسی بن خزرج، بزرگ خاندان اشعری، زمام ناقه آن بانوی مکرمه را به دوش می کشید، عده فراوانی از مردم پیاده و سواره گرداگرد کجاوه حضرت در حرکت بودند، روز ٢٣ ربیع الاول سال ٢٠١ هجری قمری حضرت وارد شهر مقدس قم شدند. سپس در محلی که امروز «میدان میر» نامیده می شود شتر آن حضرت در جلوی در منزل «موسی بن خزرج» زانو زد و افتخار میزبانی حضرت نصیب او شد. آن بزرگوار به مدت ١٧ روز در این شهر زندگی کردند و در این مدت مشغول عبادت و راز و نیاز با پروردگار متعال بودند که محل عبادت آن حضرت در مدرسه ستیه به نام «بیت النور»، هم اکنون محل زیارت ارادتمندان آن حضرت است.
اما در وصف مقام و منزلت حضرت معصومه(س) گفته اند که زیارت ایشان فضیلت بسیار دارد، جنابعالی در این روزهایی که متعلق به کریمه اهل بیت(ع) است، با ذکر چه نکاتی ما را به شناخت بیشتر آن حضرت رهنمون می کنید؟
- در وصف مقام این بانوی ارجمند همین بس که امام جواد(ع) درباره منزلت عمه گرامی شان حضرت فاطمه معصومه(س) می فرمایند: «من زار عمتی بقم فله الجنه، هر کس عمه مرا در شهر قم زیارت کند، بهشت برای اوست» حضرت معصومه(س) بانویی آگاه از حوادث روز و محدثه ای سخنور و معلمه ای توانا بوده اند که شاگردان بسیاری در مکتب علمی ایشان پرورش یافتند. امام صادق(ع) هم در این باره می فرمایند: «ای مردم! شهر قم حرم من است، بانویی از فرزندان من در این شهر در می گذرد که نامش فاطمه دختر موسی است و شیعیان در روز قیامت با شفاعت او به بهشت می روند.» و باز برادر بزرگوارشان حضرت رضا(ع) در روایتی دیگر با اشاره به مقام بلند حضرت معصومه(س) می فرمایند: «من زارها عارفاً بحقها فله الجنه، کسی که قبر فاطمه دختر موسی بن جعفر را آن گونه که شایسته اوست، زیارت کند، بهشت از آن اوست.»
و چرا زیارت آن حضرت برابر با زیارت حضرت فاطمه زهرا(س) است؟
- به نکته مهمی اشاره کردید و این مسأله نشان از اوج عظمت معنوی حضرت معصومه(س) دارد و زیارت این بانو برابر با زیارت حضرت زهرا(س) است چنانکه مرحوم آیت ا... سید محمود مرعشی نجفی، پدر آیت ا... العظمی سید شهاب الدین مرعشی نجفی (ره) بسیار علاقه مند بود که محل قبر شریف حضرت فاطمه زهرا (س) را به دست آورد. ختم مجربی انتخاب کرد و چهل شب به آن پرداخت. شب چهلم پس از به پایان رساندن ختم و توسل بسیار، استراحت کرد. در عالم رؤیا به محضر مقدّس حضرت امام صادق (ع) مشرّف شد. امام به ایشان فرمودند:«عَلَیْکَ بِکَرِیمَه اَهْل الْبَیت، یعنی به دامان کریمه اهل بیت چنگ بزن.» ایشان به گمان اینکه منظور امام، حضرت فاطمه زهرا (س) است، عرض کرد: قربانت گردم، من این ختم قرآن را برای دانستن محل دقیق قبر شریف آن حضرت گرفتم تا بهتر به زیارتش مشرّف شوم. امام فرمود: منظور من، قبر شریف حضرت معصومه (س) در قم است. سپس افزود: به دلیل مصالحی خداوند می خواهد محل قبر شریف حضرت فاطمه زهرا(س) پنهان بماند؛ از این رو قبر حضرت معصومه را تجلی گاه قبر شریف حضرت فاطمه زهرا(س) قرار داده است. اگر قرار بود قبر آن حضرت ظاهر باشد و جلال و جبروتی برای آن مقدّر بود، خداوند همان جلال و جبروت را به قبر مطهر حضرت معصومه(س)داده است. مرحوم آیت ا... مرعشی نجفی هنگامی که از خواب برخاست، تصمیم گرفت به قصد زیارت حضرت معصومه (س) رهسپار ایران شود و بی درنگ همراه خانواده اش نجف اشرف را به قصد زیارت کریمه اهل بیت (س) ترک کرد.
