سال 1391 برای پنجمین سال متوالی بود که نام گذاری سال ها در ایران با موضوعات اقتصادی انجام شد. نقشه ی راه سال 1391 به عنوان «تولید ملی، حمایت از کار و سرمایه ی ایرانی» نیز موضوعی اقتصادی را در دل خود داشت. این نام گذاری ها را نمی توان بدون دلیل دانست. ریشه ی اهمیت موضوعات اقتصادی در این چند سال اخیر را می توان در «تحولات درون کشور» و «تحولات در عرصه ی بین المللی» عنوان کرد.
با نگاهی به عناوین این چند سال: «نوآوری و شکوفایی»، «اصلاح الگوی مصرف»، «همت مضاعف و کار مضاعف»، «جهاد اقتصادی» و «تولید داخلی، حمایت از کار و سرمایه ی ایرانی» به جنبه های مختلفی از اقتصاد مقاومتی می رسیم. به عبارت دیگر، شعار سال های اخیر هریک به نوبه ی خود جنبه های مختلف اقتصاد مقاومتی را به همراه دارند.
با توجه به شعار چند سال اخیر، 5 جنبه برای اقتصاد مقاومتی تعریف می شود:
1. نوآوری و شکوفایی
نوآوری و شکوفایی به عنوان محرک رشد پایدار شناخته می شود. همچنین کمبود نوآوری یکی از عوامل اصلی پایین بودن سطح رشد اقتصادی در کشورهای در حال توسعه شناخته می شود. ایده ی اصلی نوآوری مبتنی بر این نکته است که نوآوری سبب افزایش تولید از طریق افزایش توان تولید افراد و نهایتاً رشد اقتصادی می گردد.[1]
بر مبنای این ایده، سال 1387 به عنوان سال «نوآوری و شکوفایی» معرفی شد و انتظار رهبری از نام گذاری سال 1387 نیز این بود که در همه ی بخش ها نوآوری به وجود آید.[2] بر مبنای تعریف که در ابتدا از اقتصاد مقاومتی ارائه شد(اقتصادی که با وجود فشار خارجی زمینه ی رشد و شکوفایی را فراهم کند) و نیز با تأثیری که نوآوری و شکوفایی بر افزایش تولید ناخالص داخلی هر کشور دارد، یکی از مهم ترین مؤلفه ها برای اقتصاد مقاومتی، نوآوری و شکوفایی است. این مورد، به عنوان یک حلقه ی زنجیر از شعارهای چند سال اخیر، از شاخص های اصلی اقتصاد مقاومتی به شمار می رود. امید است که با توجه به حفظ حقوق مالکیت معنوی در کشور، توجه جدی تری به این شاخص گردد.
2. اصلاح الگوی مصرف
در سال 1388 اصلاح الگوی مصرف به عنوان شعار سال انتخاب شد و در راستای تعریف ذکرشده برای اقتصاد مقاومتی، می توان اصلاح الگوی مصرف را یکی دیگر از جنبه های مهم اقتصاد مقاومتی برشمرد، اما چرایی این موضوع را می توان به این صورت بیان کرد که یکی از ابتدایی ترین و اصولی ترین مبانی علم اقتصاد «کمبود منابع» است. به عبارت دیگر، علم اقتصاد علم استفاده ی بهینه از امکانات و منابع محدود در راستای ارضای نیازهای نامحدود بشری است. افزایش مصرف در جامعه باعث افزایش استفاده از منابع محدود می گردد و در نتیجه، سرمایه گذاری را کاهش می دهد.
حال عبارت فوق را به این صورت بیان می کنیم که اگر با منابع موجود الگوی مصرف جامعه اصلاح شود و در مصرف زیاده روی نشود، در نتیجه مقداری منبع که مورد استفاده قرار نگرفته اند باقی می مانند و می توان آن ها را سرمایه گذاری کرد. در نتیجه، سرمایه گذاری افزایش می یابد و افزایش سرمایه گذاری به افزایش تولید می انجامد. طبق تعریف اقتصاد مقاومتی، اصلاح الگوی مصرف از طریق افزایش سرمایه گذاری باعث رشد و شکوفایی اقتصاد می گردد.
مقام معظم رهبری در ابتدای سال 1388، در بیان اصلاح الگوی مصرف، چنین می فرمایند:
«مردم عزیزمان توجه داشته باشند که صرفه جویی به معنای مصرف نکردن نیست. صرفه جویی به معنای درست مصرف کردن، بجا مصرف کردن، ضایع نکردن مال، مصرف را کارآمد و ثمربخش کردن است.»[3]
نکته ی حائز اهمیت در ارتباط با اصلاح الگوی مصرف این است که در مصرف یک کشور 2 گروه عمده وجود دارند: دولت به عنوان یک مصرف کننده ی بزرگ و مردم. در راستای اصلاح الگوی مصرف در دولت نیاز به سازو کارهای قانونی و دستوری است، در حالی که این رویه در میان مردم جواب نمی دهد و در این قسمت نیاز به فرهنگ سازی برای اصلاح الگوی مصرف وجود دارد.
3. کار جهادگونه
شعار 2 سال متوالی 1389 و 1390 بیشتر در ارتباط با تشویق به کار و فعالیت است. شعار «همت مضاعف و کار مضاعف» در سال 1389 و «جهاد اقتصادی» در سال 1390 را نیز می توان در ارتباط با تعریف گفته شده از اقتصاد مقاومتی دانست. افزایش مهارت و بهره وری نیروی کار و استفاده ی بهینه از نیروی کار برای پیشبرد اهداف کشور به عنوان یک جنبه ی مؤثر از اقتصاد مقاومتی تعریف می گردد.
برای جبران عقب ماندگی های کشور و دستیابی به رشد شتابان، به عزم جدی تر و جهادگونه در میان عوامل تولیدی نیازمندیم. یکی از این عوامل تولید نیروی کار است. نیروی کار، به عنوان مهم ترین عامل تولیدی، نقش پررنگی را در رشد اقتصادی دارد. با استفاده از منابع موجود، اگر خواهان افزایش تولید باشیم، یکی از راه های ممکن، افزایش بهره وری نیروی کار یا افزایش ظرفیت تولیدی است.
برای مثال، برای افزایش ظرفیت تولیدی کارخانه ای که یک شیفت کاری تولید می کند، می توان به شیفت های کاری اضافه کرد یا در همان یک شیفت کاری، پرت کاری را کاهش داد یا بهره وری را افزایش داد. به صورت خلاصه، این امر را می توان به کار جهادگونه تشبیه کرد. در راستای تعریف اقتصاد مقاومتی، با توجه به شرایط تحریم و فشار موجود، اگر بتوان بهره وری نیروی کار را افزایش داد یا اینکه نهادهای تولیدی با جهاد و از خودگذشتگی توان تولیدی را افزایش دهند، در نتیجه زمینه ی رشد و شکوفایی را فراهم کرده اند و این خود جنبه ی دیگری از اقتصاد مقاومتی است.
4. حمایت از تولید داخلی
یکی از مفاهیم اساسی در ادبیات اقتصادی این سخن است که واردات یعنی ایجاد اشتغال برای نیروی کار خارجی و صادرات یعنی ایجاد اشتغال برای نیروی کار داخلی. این سخن نیز همانند 3 جنبه ی قبلی در راستای تعریف اقتصاد مقاومتی قرار می گیرد، اما این جنبه از اقتصاد مقاومتی با 3 جنبه ی قبل تفاوت های اساسی دارد.
یکی از تفاوت ها این جنبه این است که به صورت مستقیم بر رشد و شکوفایی تولید اثر دارد، نه به صورت غیرمستقیم و باواسطه. نکته ی دیگر اینکه با حمایت از تولید داخلی (مخصوصاً در مواردی که توانایی تولید کالا در داخل وجود دارد) وابستگی به دنیای خارج کاسته خواهد شد. با کاسته شدن وابستگی به دنیای خارج و به خصوص دنیای غرب که مجری فشار و تحریم بر کشورمان است، اثربخشی تحریم ها کاهش می یابد و در نتیجه، به رشد و شکوفایی اقتصاد می انجامد.
البته مزایای بسیاری در حمایت از تولید داخلی نهفته است که از جمله ی آن ها می توان به ایجاد اشتغال برای نیروی کار داخلی، کمتر شدن فشار تورمی، توجه به برند(نماد) داخلی در صنایع مختلف، تقویت بخش خصوصی، کاستن از بار مالی دولت، ارزآوری کالاهای غیرنفتی و بسیاری موارد دیگر اشاره کرد. همه ی موارد فوق در راستای تعریف گفته شده از اقتصاد مقاومتی قرار می گیرند. در واقع «حمایت از تولید داخلی» به صورت مستقیم، یعنی فراهم نمودن زمینه ی رشد و شکوفایی برای اقتصاد، به اقتصاد مقاومتی کمک می کند.
5. حمایت از عوامل تولید داخلی
بخش دوم شعار سال 1391، یعنی حمایت از کار و سرمایه ی ایرانی، به معنای حمایت از عوامل تولید داخلی است. در اقتصاد عوامل تولید شامل نیروی انسانی، زمین، کار، سرمایه های فکری، سرمایه های انسانی، سرمایه های مادی یا دیگر دسته بندی های می شود. معمولاً عوامل تولیدی غیر از نیروی کار را به عنوان سرمایه می شناسند. پس بخش دوم شعار امسال نیز در راستای تعریف ذکرشده از اقتصاد مقاومتی قرار می گیرد، چرا که برای افزایش و شکوفایی تولید، باید به حمایت از عوامل تولید پرداخت. افزایش حمایت از عوامل تولید نتایجی را به همراه خواهد داشت: اول اینکه چون این عوامل به صورت مستقیم در تولید نقش دارند، به افزایش تولید می انجامد و دوم اینکه حمایت از عوامل تولید به مانند سرمایه گذاری است و از این طریق نیز منجر به افزایش تولید می شود.
مطالعات اقتصادی بیانگر این موضوع است که نرخ رشد بلندمدت اقتصادی با سطح درآمد اولیه ی کشور همبستگی بالایی ندارد و پایین بودن موجودی سرمایه ی فیزیکی تنها عامل رشد پایین اقتصادی در کشورها نیست، بلکه برخی از عوامل به خصوص سرمایه ی انسانی باعث تسریع رشد اقتصادی می گردد.[4]
در نتیجه، حمایت از عوامل تولید داخلی به رشد بلندمدت اقتصادی می انجامد و شکوفایی اقتصاد را در پی خواهد داشت. این مورد نیز در تعریف اقتصاد مقاومتی تبلور می یابد، چرا که فشارها و تحریم های خارجی تأثیر چندانی بر حمایت از عوامل تولید داخلی نخواهند داشت. البته به شرط آنکه موارد خاص اقتصاد اسلامی رعایت شود و مدیریت بهینه در این خصوص برقرار باشد.
نتیجه گیری
تعریفی از اقتصاد مقاومتی ارائه شد به این معنا که اقتصادی است که در شرایط فشار و تحریم نیز موجبات رشد و شکوفایی را فراهم می سازد. بر مبنای این تعریف، به بررسی شعار های چند سال اخیر که اقتصادی بوده اند پرداخته شد. با بررسی موضوع، نتیجه گرفته می شود که شعارهای چند سال اخیر همانند حلقه های زنجیری هستند که در راستای تعریف فوق از اقتصاد مقاومتی تبلور می یابند. نام گذاری چند سال اخیر در 5 جنبه تقسیم بندی شد و نتیجه گیری شد که هر بند به صورت مستقیم یا غیرمستقیم و بدون تأثیر عوامل خارجی همچون فشارهای اقتصادی و تحریم ها، موجبات رشد و شکوفایی اقتصاد را فراهم می سازد.
موضوع دیگر اینکه با توجه به تعریف علم اقتصاد، که به تخصیص امکانات و منابع محدود به نیازها و خواسته های نامحدود می پردازد، بدون اضافه کردن منابع جدید و بیشتر و با استفاده ی بهینه از منابع موجود و توجه به جنبه های پنج گانه ی فوق، اثرات فشارهای خارجی و تحریم ها بر اقتصاد داخلی به حداقل می رسد و آن ها را کم اثر می کند، چرا که هر کدام از این جنبه ها توانایی افزایش و رشد تولید داخلی را در خود دارند.
پی نوشت ها:
[1] ربیعی. مهناز، اثر نوآوری و سرمایه انسانی بر رشد اقتصادی در ایران، مجله دانش و توسعه، سال شانزدهم، شماره 26، بهار 1388.
[2] پیام نوروزی رهبر انقلاب به مناسبت تحویل سال 1387.
[3] بیانات دراجتماع بزرگ زائران ومجاوران حضرت علی بن موسی الرضا(ع) به تاریخ 1 / 1 / 1388.
[4] رضایی. جواد، محمد ناد علی و جواد علیزاده، بررسی رابطه علی رشد بهره وری کل عوامل تولید و رشد اقتصادی(مطالعه موردی بخش بازرگانی، فصلنامه پژوهشنامه اقتصادی، سال یازدهم، شماره دوم، تابستان 1390.
