عوامل به تأخیر افتادن مرگ

زندگی شیرین است به طوری که کمتر کسی را می توانید بیابید که نخواهد عمر طولانی داشته باشد و مرگش را به تاخیر اندازد. شگفت اینکه آموزه های وحیانی قرآنی از امکان تاخیر مرگ سخن به میان آورده و حتی راهکارهایی را برای تاخیر آن بیان کرده است.نویسنده در مطلب حاضر راهکارهای قرآنی تاخیر مرگ را بیان کردند.

عشق به زندگی

هر انسانی دوست دارد حتی در بدترین شرایط از چنگال مرگ بگریزد و داس مرگ، زندگی اش را درو نکند.

هرچند علاقه به زندگی و استمرار آن برای کسانی که اعتقادی به آخرت و معاد ندارند، یک امر طبیعی است؛ ولی می بینیم که حتی مومنان به آخرت و معاد نیز می کوشند تا زندگی خود را در دنیا استمرار بخشند و تا می توانند مرگشان را به تاخیر اندازند.

بیشتر کسانی که از مرگ می ترسند، کسانی هستند که مرگ را پایان زندگی و مرگ را با فوت و نیستی یکسان می دانند.

چنانکه گفته شد بسیاری از مومنان نیز از مرگ می ترسند و از آن گریزان هستند. علت این ترس را می بایست در شک و تردیدهای علمی و عملی آنان جست؛ زیرا کوچک ترین احتمال از اینکه مرگ همان فوت است نه وفات، موجب می شود تا عشق به زندگی دنیوی در آنان نیز رشد کند.

البته هستند کسانی که از مرگ می هراسند؛ چرا که خود را دست خالی می بینند و بر این گمان هستند که ره توشه آخرت چنانکه باید و شاید فراهم نیاورده اند و دست خالی به جهانی دیگر می روند.

اینان اگر به زندگی چسبیده اند به سبب همین احسان تهی دستی است. در دعای روز سه شنبه آمده است: و اجعل الحیاه زیاده لی فی کل خیر و الوفاه راحه لی من کل شر؛ و عمر و حیاتم را مایه زیادتی هرکار خیر قرار ده و مرگم را موجب راحتی از هرگونه شرور گردان.[1]

آنان افزایش عمر را برای کسب ره توشه بیشتر برای آخرت می خواهند و ترس از مرگ برای این است که دست خالی نباشند. پس ترس اینان از خود حقیقت مرگ نیست، بلکه بخاطر وضعیت و موقعیت خود در آخرت است؛ زیرا می دانند که پس از مرگ، آخرت و زندگی دیگری است و از همین رو دنبال اصلاح امور اخروی خود هستند و از خدا می خواهند: اللهم أصلح لی دینی فانه عصمه أمری و أصلح لی آخرتی فانها دار مقری و الیها من مجاوره اللئام مفری خدایا دین مرا اصلاح فرما که دین، مایه حفظ همه شئون من است و عالم آخرتم را اصلاح فرما که آنجا منزل ابدی من است و جایگاه قرار من از آزار مردم پست دنیا است.[2]

قرآن گزارش می کند که برخی از اهل ایمان واقعا گرایشی به آخرت ندارند؛ زیرا چنان گرفتار محبت دنیا و مادیات دنیوی شده اند که دوست دارند هزاران سال زندگی کنند و مرگ سراغ آنان نرود.

این دسته از افراد مدعی آن هستند که بهشت و آخرت برای آنان است و دیگران بهره ای از آن نخواهند برد؛ از این رو خداوند آنان را مورد تمسخر قرار داده و می فرماید که اگر واقعا این گونه است چرا آرزوی مرگ نمی کنند تا به بهشت در آیند؟! خداوند می فرماید برخی از یهودیان از اهل کتاب این گونه هستند و اینان حتی از مشرکان گرایش بیشتری به دنیا و زندگی آن دارند؛ زیرا مشرکان آخرتی را قبول ندارند، اما این مدعیان اعتقاد به آخرت خود دوست دارند تا زندگی هزار ساله داشته باشند تا این گونه خود را از عذاب الهی برهانند؛ چرا که بر خلاف آموزه های وحیانی عمل می کنند.[3]

به هر حال، عشق به زندگی در همه موجودات از جمله انسان ها وجود دارد و حتی مومنان نیز گرایش دارند تا به عللی زندگی دنیوی آنان طولانی باشد. پس تلاش برای رهایی از مرگ بویژه مرگ زودرس یک امر طبیعی است.

مرگ و زندگی، آفریده های الهی

بر اساس آموزه های قرآنی، مرگ و زندگی از آفریده های الهی هستند. این بدان معنا خواهد بود که مرگ به معنای فقدان زندگی نیست، چنانچه تاریکی به معنای فقدان نور است، بلکه باید مرگ و زندگی را همانند سایه و نور دانست که هر دو از مصادیق وجود هستند نه آنکه یکی از مصادیق وجود و دیگری از مصادیق عدم باشد.

خداوند در آیه 2 سوره ملک می فرماید: الذی خلق الموت و الحیاه، کسی که مرگ و زندگی را آفرید. پس مرگ نیز موجود از موجودات و آفریده ای از آفریده های الهی است. از همین رو در برخی از روایات از پایان ماموریت این مخلوق الهی در قیامت سخن به میان آمده است.[4]

مسئولیت مرگ انتقال است. پیامبر(ص) می فرماید: ما خلقتم للفناء بل خلقتم للبقاء و انما تنتقلون من دار الی دار؛ شما برای معدوم شدن و نابود گشتن آفریده نشده اید بلکه برای بقاء و ابدیت بوجود آمدید؛ و جز این نیست که به واسطه مردن از خانه ای به خانه دیگری کوچ می کنید.[5]

پس مرگ مسئولیت جابجایی انسان از خانه دنیا به خانه آخرت را برعهده دارد و می توان مرگ را نقاله انتقال از جهانی به جهانی دیگر دانست. این مسئولیت پس از انتقال به آخرت در روز قیامت برداشته می شود؛ زیرا برای اهل ایمان، بقای ابدی در بهشت ابدی است و برای کافران نوعی زندگی است که میانه مرگ و زندگی است؛ یعنی نه می میرند و نه زنده کامل هستند.[6]

اجل مسمی (حتمی) و اجل معلق

در آموزه های قرآنی برای مرگ و انتقال از یک جهان به جهانی دیگر، دو زمان مطرح شده است. اجل به معنای زمان، وقت معین و محدود، نهایت زمان عمر، هنگام مرگ، مدت تعیین شده برای امور، مثل نهایت مدت برای ادای قرض (فرهنگ دهخدا، لاورس، معین) و پایان عمر انسان ها امت ها و موجودات است.[7]

این اصطلاح در قرآن برای امور تکوینی و اعتباری به کار رفته است. بر اساس آموزه های قرآنی همه موجودات دارای اجل و زمان معین و محدودی جهت زندگی در دنیا هستند. بنابراین، حتی خود دنیا دارای اجل است و در ساعتی، از هم پاشیده و دگرگون شده و به زمان و زمین و آسمانی دیگر تبدیل خواهد شد.[8] از همین روست که پرسش از زمان قیامت بی معنا خواهد بود؛ چرا که وقتی این زمان و زمین و آسمان دگرگون می شود، دیگر پرسش از زمان قیامت معنایی نخواهد داشت؛ زیرا اگر زمانی باشد در چارچوب نظام دیگر است که نمی توان با معیارهای زمانی این دنیا سنجید. بر همین اساس خداوند همواره در پاسخ از زمان قیامت می گوید که علم آن در نزد خداست؛ زیرا نمی توان پاسخی منطقی و درست به این پرسش داد؛ چرا که منطق و معیارها دگرگون می شود و برپایی قیامت در منطق و معیار دیگر انجام می گیرد.[9]

خداوند در آیاتی از جمله آیات 2 سوره انعام، 3 و 4 سوره نوح و 10 سوره ابراهیم از اجل معلق و اجل مسمی(حتمی) سخن به میان آورده است. البته تعبیر اجل مسمی تعبیر قرآنی است اما تعبیر از اجل معلق یک تعبیری است که مفسران با توجه به تعبیر اجل مسمی قرآنی بیان کرده اند. در روایات اهل بیت عصمت و طهارت(ع) جمله «قضی اجلا» در آیه 2 سوره انعام به اجل غیرحتمی یا معلق، تفسیر شده است.[10]

همچنین مقصود از «فی کتاب» در آیه 11 سوره فاطر، همان لوح محفوظ است و لازمه تغییر عمر که در آیه مطرح شده همان تغییر اجل است که مفهوم اجل معلق یا غیرمسمی یا غیرحتمی را با خود همراه دارد.[11]

پس دو نوع اجل حتمی و غیرحتمی داریم. اجل حتمی همان اجل مسمی به تعبیر قرآن است و آن اجلی که تا اجل مسمی به تاخیر انداخته می شود همان اجل معلق است. این بدان معنا است که اجل معلق قابل تغییر است و می تواند همان زمان تحقق یابد یا با تاخیر مواجه شود و به زمانی دیگر کشیده شود. از همین آیات این معنا به دست می آید که اجل مسمی هرگز تاخیربردار و تغییرپذیر نیست. لذا خداوند می فرماید که وقتی اجل مسمی برسد دیگر تاخیری صورت نمی گیرد، همان طوری که هرگز پیش از زمان فرا رسیدن زمان آن هم انجام نخواهد گرفت.[12]

زمینه ها و علل به تاخیر افتادن اجل

از آیات پیشین به دست آمد که مرگ می تواند مقدم و موخر شود؛ این تقدم و تاخیر هر چند که در اجل مسمی و اجل حتمی انجام نخواهد شد، اما درباره اجل معلق و غیرحتم قطعی و یقینی است. براساس برخی از روایات بسیاری از مردم با اجل معلق مواجه می شوند و مرگ آنان در اجل مسمی انجام نمی گیرد، بلکه در اجل معلق انجام می گیرد. به این معنا که بسیاری از مردم پیش از موعد و اجل مسمای خود گرفتار مرگ می شوند و اگر علل و عواملی نبود که این مرگ را مقدم دارد، می توانست حتی موخر بدارد و تا زمان اجل مسما به طول انجامد.

خداوند در آیه 10 سوره ابراهیم می فرماید: قالت رسلهم أفی الله شک فاطر السماوات و الارض یدعوکم لیغفر لکم من ذنوبکم ویؤخرکم الی أجل مسمی قالوا ان أنتم الا بشر مثلنا تریدون أن تصدونا عما کان یعبد آباونا فأتونا بسلطان مبین؛ پیامبرانشان گفتند: «مگر درباره خدا- پدید آورنده آسمانها و زمین- تردیدی هست؟ او شما را دعوت می کند تا پاره ای از گناهانتان را بر شما ببخشاید و تا زمان معینی شما را مهلت دهد.» گفتند: «شما جز بشری مانند ما نیستید. می خواهید ما را از آنچه پدرانمان می پرستیدند باز دارید. پس برای ما حجتی آشکار بیاورید.»

همچنین در آیه 4 سوره نوح آمده است: یغفر لکم من ذنوبکم و یوخرکم الی اجل مسمی ان اجل الله اذا جاء لایوخر لوکنتم تعلمون؛ تا برخی از گناهانتان را بر شما ببخشاید و اجل شما را تا وقتی معین به تأخیر اندازد. اگر بدانید، چون وقت مقرر خدا برسد، تاخیر بر نخواهد داشت.»

پس شکی نیست که انسان می تواند اجل خود را جلو بیندازد یا به تاخیر اندازد. یعنی انسان اسباب و عواملی را ایجاد می کند که مرگش را پیش یا پس می اندازد. چنانکه گفته شد، بسیاری از مردم پیش از اجل مسما می میرند. امام صادق(ع) می فرماید من یموت بالذنوب اکثر ممن یموت بالاجال و من یعیش بالاحسان اکثر ممن یعیش بالاعمار؛ تعداد کسانی که به واسطه گناهان خود می میرند از کسانی که به واسطه به سرآمدن عمر (اجل حتمی) می میرند بیشتر است و تعداد کسانی که به سبب احسان و نیکوکاری زندگی دراز می کنند، افزون تر از کسانی است که با عمر طبیعی زندگی می کنند)[13]

امام صادق(ع) درباره تاثیر گناهان و بی تقوایی در مرگ های زودرس می فرماید: «نغوذبالله من الذنوب التی تعجل الفناء و تقرب الاجال و تخلی الدیار و هی قطعیه الرحم و العقوق و ترک البر»؛ به خدا پناه می برم از گناهانی که نابودی را شتاب می دهند و مرگ ها را نزدیک می سازند و خانه ها را ویران می کنند و آنها قطع رحم و آزردن و نافرمانی پدر و مادر و ترک احسان و نیکی است.»[14]

عوامل به تأخیر افتادن اجل

در آیات و روایات علل و عواملی به عنوان علل تاخیر در اجل معلق بیان شده است که در اینجا به برخی از آنها اشاره خواهد شد:

1-  اجابت دعوت خدا:

 اجابت دعوت الهی، زمینه طولانی شدن عمر تا اجل مسمی است. پس انسان ها می توانند با استفاده از این عامل، مرگ خویش را تا زمان اجل مسمی به تاخیر اندازند.[15]

2-  اطاعت از پیامبران الهی:

اطاعت از پیامبر الهی، زمینه استمرار حیات انسان تا اجل معین و مسماست که در آیات 1 تا 4 سوره نوح به آن اشاره شده است.

3- تقوای الهی:

 تقوا، زمینه طولانی شدن عمر انسان تا اجل مشخص و مسماست که خداوند در همین آیات پیش گفته به این عامل نیز توجه داده است.

4- عبادت و بندگی:

 از همین آیات پیشین به دست می آید که عبادت، زمینه تأخیر مرگ انسان ها تا اجل مسمی است. پس انسان ها با عبادت خداوند می توانند مرگ خویش را تا زمان مرگ حتمی به تاخیر اندازند.

5- صله رحم:

 از دیگر عوامل بسیار تاثیرگذار در تاخیر مرگ صله رحم است. پیامبر گرامی(ص) دراین باره می فرماید: ان الصدقه و صله الرحم تعمران الدیار و تزیدان فی الاعمار؛ انفاق در راه خدا و صله رحم، خانه ها را آباد و عمرها را طولانی می کند.[16]

6- صدقه:

 همان طوری که پیامبر(ص) بیان کرده است، صدقه از دیگر عوامل افزایش عمر و تاخیر مرگ تا اجل مسماست.[17]

7- بر و نیکی:

 امام باقر(ع) می فرماید: البر و صدقه السر ینفیان الفقر و یزیدان فی العمر و یدفعان عن سبعین میته سوء؛ نیکوکاری و انفاق پنهانی فقر را برطرف ساخته، عمر را افزایش می دهد و از هفتادگونه مرگ و میر بد جلوگیری می کند.»[18]

8- ترک گناه و اجتناب از آن:

 براساس آیات 1 تا 4 سوره نوح این معنا نیز به دست می آید که اجتناب از گناه و ترک آن موجب افزایش عمر و تاخیر آن تا زمان اجل مسماست.

9- ایمان:

ایمان نقش تعیین کننده در زندگی بشر دارد. از جمله کارکردهای ایمان، تاخیر مرگ تا زمان اجل مسماست.[19]

10- رهایی از شک:

 از همین آیه 10 سوره ابراهیم به دست می آید که رهایی از شک موجب افزایش عمر تا اجل مسماست و اما کسانی که دچار شک هستند و ایمانی ندارند، اینان با مرگ زودرس مواجه خواهند شد.

موارد فوق تنها گوشه ای از علل و عواملی است که موجب افزایش عمر و تاخیر آن تا زمان اجل مسماست. از آنجایی که بسیاری از مردم گرفتار مرگ زودرس می شوند و به اجل معلق می میرند، می توانند با بهره گیری از آموزه های وحیانی اسلام مرگ خویش را تا زمان اجل مسما به تاخیر اندازند و از زندگی بیشتری بهره مند شوند و خود را برای مقامات برتر و زندگی بهتر در آخرت آماده سازند.

پی نوشت ها: