مقدمه:
یا تا به حال واژه « سندرم» را شنیده اید؟ در علم پزشکی سندرم مجموعه ای از نشانه هاست که از علت واحدی ناشی شده اند یا طوری با هم و به صورت مشترک پدید آمده اند که ماهیت کلینیکی مشخصی را تشکیل می دهند. این واژه در زبان فارسی با عنوان « نشانگان» ترجمه شده است. سندرم شوگرن، کوشینگ، آسپرگر و داون چند نمونه از سندرم ها هستند. آیا شما هم از این دسته آدم هایی هستید که نمی توانند حتی چند دقیقه آرام و بی حرکت روی صندلی بنشینند و مدام پاهایشان را تکان می دهند یا با دست هایشان روی میز ضرب می گیرند؟ آیا وقتی که می نشینید یا دراز می کشید، در پاها یا هر قسمت دیگری از اندام های تان یک جور حس ناراحت کننده بی قراری دارید که فقط با حرکت دادن آن عضو آرامش پیدا می کنید؟ آیا این حس و اجبار به حرکت دادن پاها، عصرها و شب ها و به طور کلی هنگام استراحت بیشتر از هر وقت دیگر است؟ آیا موقع به خواب رفتن برای آرامش پیدا کردن مجبورید پاهای تان را تکان دهید؟ اگر پاسخ تان به این سوال ها مثبت است، احتمالاً شما به یک بیماری تا حدودی شناخته شده به نام « سندرم پاهای بی قرار» مبتلا هستید که به اختصار آن را «RLS» می نامند. ممکن است خودتان یا یکی از اطرافیان تان به این سندرم مبتلا باشد؛ ولی چون چیزی درباره اش نمی داند، بیهوده در رنج است و نمی تواند پاهای بی قرارش را رام کند. ما در اینجا راجع به این عارضه صحبت می کنیم.
سندرم پاهای بی قرار چیست؟
این بیماری یک اختلال عصبی حرکتی شایع است که در ردیف « اختلالات خواب» طبقه بندی می شود؛ زیرا باعث اختلال در خواب شبانه می شود. « انجمن بی خوابی آمریکا» برآورد کرده که حدود 12 میلیون زن و مرد آمریکایی دچار این سندرم هستند. اگر شما به این بیماری دچار باشید، وقتی نشسته یا دراز کشیده اید، شدیداً و مدام در پاهای تان احساس ناراحتی می کنید و می خواهید بلند شوید و راه بروید. با این کار به طور موقت این احساس از بین خواهد رفت. این سندرم می تواند در هر سنی بروز کند و با افزایش سن بدتر می شود. ( هر چند برخی از بیماران قبل از 18 سالگی با چنین شکایت هایی به پزشک مراجعه می کنند). با وجودی که پاهای بی قرار و آزاردهنده به آسیب های جدی دیگری منجر نمی شوند و به شکل یک بیماری مزمن فرد را آزار می دهند، ولی گاهی اوقات هم ممکن است فرد بسیار ناتوان شود.
علائم:
اغلب بیماران می گویند که مدام می خواهند پاهای شان را حرکت دهند. آنها حس می کنند پاهای شان گزگز می کند، مور مور و ریش ریش می شود و انگار حشره ای روی پوست آنها راه می رود. وقتی از آنها می پرسید چه چیزی این حالات ناخوشایند را بدتر می کند، می گویند که اگر استراحت کنند، مدت طولانی بنشینند یا دراز بکشند، به مراتب بیشتر آزار می بینند و اگر پاهای شان را حرکت دهند، علائم قدری تخفیف می یابد. این بیماران عصرها، شب ها یا وقتی می خواهند بخوابند، بیشتر احساس ناراحتی می کنند. مبتلایان به سندرم پاهای بی قرار از درد، داغ شدن و خارش در عضلات پاهای شان شکایت دارند. نشانه های فوق گاهی در بازوها هم بروز می کند.
چرا RLS اینقدر ناخوشایند است؟
مهم ترین مشکلی که RLS برای بیمار ایجاد می کند، این است که آنها به راحتی خواب شان نمی برد و مکرر طی شب از خواب می پرند و چون بی خوابی کشیده اند و نتوانسته اند به قدر کافی استراحت کنند، روز بعد خواب آلوده و خسته هستند و همین در عملکرد شغلی و زندگی خصوصی شان مشکل ایجاد می کند. به علاوه، نشستن در سالن سینما، شرکت در جلسات کاری طولانی و کنفرانس ها و مسافرت های طولانی برای آنها عذاب آور است؛ چون مجبورند ساعت ها روی یک صندلی بنشینند و امکان اینکه از جا برخیزند و قدری راه بروند، وجود ندارد. مسافرت های هوایی این بیماران را بسیار عذاب می دهد. اغلب اوقات بیمار نمی تواند به درستی احساسات ناخوشایندش را بیان کند یا آنها را درست و به روشنی توضیح دهد؛ ولی همه آنها یک درد مشترک دارند و می خواهند مدام پاهای شان را حرکت دهند. در این بیماران علائم شدت و ضعف دارد؛ یعنی گاهی علائم آنها شدیدتر است و گاه کمتر آزارشان می دهد. همچنین ممکن است نشانه های بیماری مدتی دست از سرشان بر دارد و اصلاً ظاهر نشود.
حرکات دوره ای اندام ها طی خواب (PLMS)
یکی دیگر از نشانه های ابتلا به RLS، حرکات دوره ای اندام ها طی خواب است (PLMS). اگر شما به این سندرم مبتلا باشید، در حین خواب و بی آنکه خود بدانید پاهای تان را مرتب جمع و باز می کنید. این حرکات کاملاً غیر ارادی است. اگر شدت بیماری زیاد باشد، ممکن است در بیداری هم حرکاتی چون لگد زدن داشته باشید. وقتی شما در خواب و به طور ناخواسته لگد می زنید، کسی که کنارتان خوابیده است، فردا شکایت دارد که از بس دیشب لگد زده اید، او هم نتوانسته درست بخوابد. گاهی اوقات فرد به نشانگان پاهای بی قرار هم مبتلا نیست؛ ولی PLMS دارد. این حالت معمولاً در افراد مسن تر بروز می کند و همیشه هم خواب را بر هم نمی زند.
زمان مراجعه به پزشک:
برخی از بیماران هرگز برای درمان مراجعه نمی کنند؛ چون نمی توانند مشکلات شان را به روشنی شرح دهند و می ترسند پزشک به شکایت شان توجهی نکند. در واقع بعضی از پزشکان در ابتدا به بیمار می گویند چون خیلی عصبی است و استرس زیادی در زندگی اش دارد و به همین خاطر دچار بی خوابی است، این حالات را دارد و چیز مهمی نیست. اگر این سندرم در کودکی یا نوجوانی ظاهر شده باشد، ممکن است پزشکان آن را با اختلال بیش فعالی- کم توجهی (ADHD)اشتباه بگیرند. شاید شما هم یکی از این افراد باشید.
علل ابتلا:
در بسیاری از بیماران علت بروز RLS مشخص نیست. پژوهشگران عقیده دارند که وقتی تعادل یک ماده شیمیایی به نام «دوپامین» در مغز بر هم می خورد، این سندرم خود را نشان می دهد. دوپامین پیام های مغز را که برای کنترل حرکت عضلات صادر می شود، منتقل می کند. از عوامل دیگر ابتلا به این سندرم می توان به موارد زیر اشاره کرد:
* ژنتیک: در خانواده نیمی از مبتلایان به این سندرم، فرد یا افراد دیگری هم RLS دارد. زمانی که فرد در جوانی به این بیماری دچار می شود، نقش ارث اهمیت بیشتری پیدا می کند.
* بارداری: اگر با داشتن سندرم پاهای بی قرار باردار شوید یا میزان هورمون ها در بدن تان تغییر کند، ممکن است علائم به طور موقت تشدید شوند. برخی زنان در همان اولین حاملگی و به خصوص در سه ماهه آخر، نخستین بار این حالات ناراحت کننده را حس می کنند. خوشبختانه شکایت و نشانه هایی که پزشک در اغلب زنان حامله مشاهده می کند پس از زایمان خیلی سریع از بین می روند.
* بیماری های زمینه ای: در بیشتر موارد، بیماری زمینه ای جدی و قابل توجهی وجود ندارد؛ ولی گاهی اوقات ممکن است بیماری زمینه ای وجود داشته باشد که یا بیمار از آن باخبر است یا در مراجعه به پزشک به وجود آن پی می برد. شاید همین بیماری های زمینه ای باشد که علائم RLS را پدید آورده اند و درمان آن بتواند فرد را از سندرم پاهای بی قرار خلاص کند.
* آسیب به اعصاب محیطی: در بعضی موارد آسیب دیدن اعصاب محیطی دست ها و پاها باعث ابتلا به سندرم پاهای بی قرار می شود. بیماری های مزمنی چون دیابت و اعتیاد به الکل می توانند باعث بروز این آسیب ها شوند.
* فقر آهن: فقر آهن همیشه عامل کم خونی ( آنمی) نیست و آنمی علل گوناگونی دارد. برخی بیماران بی آنکه آنمی داشته باشند، دچار فقر آهن هستند و ذخایر آهن بدن شان به میزان کافی نیست. اگر تا به حال خونریزی معده یا روده داشته اید، خونریزی های ماهانه شما زیاد است یا مکرر خون اهدا کرده اید، ممکن است فقر آهن داشته باشید که می تواند به عنوان یک عامل زمینه ای این سندرم را ایجاد کرده باشد.
* نارسایی کلیه: اگر کارکرد کلیه شما به هر دلیلی مختل شده باشد، به احتمال زیاد فقر آهن و آنمی دارید؛ چون عملکرد ناقص کلیه باعث کاهش میزان ذخایر آهن در خون می شود. این نقصان در کنار تغییرات دیگر مواد شیمیایی در بدن هم می تواند این مشکل عصبی حرکتی را به وجود آورد. پس می بینید که سندرم پاهای بی قرار همیشه تنها یک بیماری نیست؛ بلکه می تواند هشداری باشد که از وجود اختلالی در کارکرد سایر اعضای بدن خبر می دهد.
مراجعه به پزشک
وقتی به چنین شکایت ها و علائمی نزد یک پزشک عمومی می روید، او پس از بررسی ها و معاینات اولیه شما را به یک متخصص بیماری های مغز و اعصاب یا متخصص اختلالات خواب ارجاع می دهد. اگر امکان دارد که کسی همراه تان به مطب بیاید و در حضور او با پزشک حرف بزنید، بهتر است؛ چرا که به خاطر سپردن همه اطلاعاتی که او به شما می گوید آسان نیست و شاید برخی از آنها را فراموش کنید. همراه شما می تواند نکات را دقیق تر یادداشت کند تا چیز مهمی از قلم نیفتد. به علاوه ممکن است شما یکی از علامت های تان را ندانید؛ ولی همراهتان که آن را مشاهده کرده برای پزشک توضیح می دهد.
به پزشک چه بگویید؟
قبل از مراجعه، علائم و پرسش های خود را یادداشت کنید. احتمالاً پزشک سوالاتی می پرسد که دانستن پاسخ آنها بسیار کمک کننده است و در وقت هم صرفه جویی می شود. این پرسش ها معمولاً به قرار زیر هستند:
* چه علائمی دارید و چه چیزی شما را ناراحت کرده که نزد من آمده اید؟
* آیا این علائم وقتی نشسته اید یا دراز کشیده اید، ناراحت تان می کنند؟
* آیا این حالات هنگام عصر و شب ها بدتر می شوند؟
* آیا مدام می خواهید پاهای تان را حرکت دهید و نمی توانید آنها را ثابت نگه دارید؟
* آیا حرکت دادن پاها آرام تان می کند؟
* چه چیزهای دیگری این حالات را بدتر می کنند؟
* آیا تا به حال کسی به شما گفته که وقتی خوابید، لگد می زنید و پاهای تان را مدام جمع و باز می کنید؟
* آیا در خوابیدن مشکل دارید؛ مثلاً به سختی خواب تان می برد یا مدام از خواب می پرید؟
* آیا روزها خسته و خواب آلوده اید یا سرحال و قبراق هستید؟ این خستگی و چرت زدن در زندگی و کارتان مشکل ایجاد کرده است؟
* از اعضای خانواده تان کس دیگری هم دچار این حالات هست؟
* پزشکان دیگر چه تشخیصی در مورد بیماری تان داده اند؟
* چه داروها یا مکمل هایی می خورید؟
* در روز چقدر قهوه یا نوشیدنی های کافئین دار می نوشید؟
* به طور مرتب ورزش می کنید یا خیر؟
روش های تشخیص RLS
پیش از هر چیز پاسخ دقیق به سوالات، به پزشک کمک می کند بیماری تان را تشخیص دهد. آزمایش خون یا تست های عصب یا عضله هم می توانند به کار بیایند. به علاوه، او ممکن است شما را به یک کلینیک بررسی اختلالات خواب معرفی کند تا الگوی خواب تان به دقت بررسی شود ( البته اغلب اوقات متخصص به این کار احتیاجی ندارد).
درمان
سندرم پاهای بی قرار درمان قطعی ندارد؛ ولی گاهی مصرف مکمل آهن می تواند تا حد زیادی این حالات آزاردهنده را تخفیف دهد. البته هرگز سرخود و با مشاهده این علائم و بدون مشورت با پزشک متخصص مکمل آهن مصرف نکنید. اوست که می داند مکمل آهن را با چه دوزی برای تان تجویز کند؛ زیرا سطح آهن خون شما قبل از شروع مصرف این مکمل چک می شود. اگر علت بروز سندرم پاهای بی قرار هیچ بیماری دیگری نباشد، پزشک درمانش را روی تغییر سبک زندگی شما متمرکز می کند و اگر پس از مدتی اوضاع تغییری نکرد، به درمان دارویی روی می آورد.
درمان دارویی
به طور کلی هیچ کدام از بیماران مبتلا به سندرم پاهای بی قرار برای بهبود علائم خود به دارو نیاز ندارند و اگر داروهایی برای این منظور تجویز می شوند، در اصل برای درمان بیماری های زمینه ای دیگر است. در صورت نیاز به دارو، آگونیست های دوپامین، درمان اولیه برای نشانگان پاهای بی قرار متوسط تا شدید هستند. داروهای مخصوص بیماران پارکینسونی، داروهای حاوی کدئین، شل کننده های عضلانی، داروهای آرامبخش و برخی داروهای ضد صرع، از دیگر داروهایی هستند که ممکن است پزشک برای شما تجویز کند. داروهای خواب آور و آرامبخش تنها به شما کمک می کنند بهتر بخوابید؛ وگرنه حالات ناراحت کننده پاهای تان را از بین نمی برند و ممکن است باعث شوند در طی روز خواب آلوده شوید. هر دارویی را که متخصص برای شما تجویز می کند، دقیقاً مطابق دستور او مصرف کنید و هیچ گاه سر خود دوز داروها یا زمان خوردن آنها را تغییر ندهید. مثلاً اگر داروهای کدئین دار بیش از دستور مصرف شوند، فرد را به خود معتاد می کنند. دقت کنید و صبور باشید؛ زیرا یافتن دارویی که به شما بیش از بقیه کمک کند آسان نیست و گاهی پزشک مجبور است چند دارو را امتحان کند تا آن را که مناسب بیمار است، تجویز نماید.
داروها و زنان باردار
بیشتر این داروها برای زنان حامله تجویز نمی شوند. در عوض، پزشک روش های غیردارویی را به بیمار می آموزد تا خودش انجام دهد و علائمش تخفیف یابد. البته گاهی اگر علائم خیلی ناراحت کننده باشند، ممکن است با احتیاط های فراوان، دارویی برای بیمار باردار تجویز شود.
داروهای تشدید کننده علائم
بیشتر ضداَفسردگی ها و برخی داروهای ضد تهوع علائم را تشدید می کنند و ممکن است پزشک شما را از مصرف آنها منع کند؛ ولی زمانی که چاره ای جز خوردن آنها ندارید، برای کنترل حرکات رنج آور پاهای تان داروهای دیگری هم هستند که می توانند کمک کننده باشند.
درمان های خانگی
* اگر علائم تان خفیف است، می توانید داروی مسکنی مثل ایبوبروفن بخورید.
* دوش گرفتن با آب ولرم قبل از خواب یا خوابیدن در وان آب گرم، به شما کمک می کند بهتر بخوابید.
* برخی بیماران می گویند که اگر پاهای شان را کمپرس سرد یا گرم کنند یا از هر دو استفاده کنند، راحت تر می شوند.
* وضعیت مکانی که در آن می خوابید روی شدت علائم تاثیر دارد. اگر دمای اتاق خواب متعادل و قدری خنک و تا حد امکان از سر و صدا دور باشد، ممکن است راحت تر بخوابید.
* اگر مرتب و متعادل ورزش کنید، علائم تخفیف خواهند یافت؛ ولی ورزش شدید در سالن ورزشی یا در ساعات پایانی روز و عصر، علائم را بدتر خواهد کرد.
* انجام تمرین های مدیتیشن و یوگا هم می توانند در مهار پاها مفید باشد.
* در آغاز و پایان روز تمرین های کششی ملایم انجام دهید یا به آرامی پاهای تان را ماساژ دهید.
* سعی کنید سر ساعت مشخصی بخوابید و بیدار شوید. این کار به کاهش خستگی شما که یکی از عوامل تشدید RLS است، کمک می کند.
* استرس خود را کاهش دهید؛ چرا که می تواند پاهای تان را بی قرارتر و زندگی را برای تان سخت تر کند.
تأثیر رژیم غذایی در کاهش یا افزایش شدت بیماری
رعایت رژیم غذایی مناسب، سرشار از فولات و دیگر مواد مغذی حیاتی در کنار دارو و دیگر درمان های موجود، در کاهش علائم موثر است. به توصیه های زیر توجه کنید:
* غذاهایی که دارای فولات هستند، مانند اسفناج، مارچوبه و سبزی هایی که برگ های سبز تیره دارند، بیشتر بخورید و غلات کامل و نان های سبوسدار را حتماً در صبحانه خود بگنجانید. اگر بیماری یا مشکل خاصی مانند بالا بودن کلسترول یا حساسیت به تخم مرغ ندارید، بیشتر تخم مرغ بخورید. جگر هم منبع بسیار خوبی از فولات است.
* تعداد دفعات غذا خوردن تان را بیشتر و حجم هر وعده را کمتر کنید. مغزها، ماهی، میوه تازه و غلات کامل را به قاعده در رژیم غذایی خود بگنجانید. بهتر است به جای غذاهای فرآوری شده، غذاهای تازه بخورید و از خوردن غذاهایی که با آرد تصفیه شده درست شده اند و قندهای ساده دارند ( مانند انواع شیرینی ها و کیک ها) نیز بپرهیزید.
* مصرف خوراکی های حاوی کلسیم و ویتامین B12 ضروری است. اگر فکر می کنید با خوردن غذاهای روزانه این مواد مغذی به مقدار کافی به بدن تان نمی رسد، با مشورت پزشک مکمل بخورید.
چاقی و بی تحرکی دو عاملی هستند که خطر ابتلا به این سندرم را بالا می برند و می توانند علائم آن را شدت بخشند. با کمک یک متخصص تغذیه رژیم مناسبی برای کاهش وزن خود تنظیم کرده و با مشورت پزشک و مربی ورزش، به طور منظم ولی ملایم ورزش کنید.
دو توصیه از بنیاد سندرم پاهای بی قرار
سندرم پاهای بی قرار علاج قطعی ندارد و بیماری مزمنی است. برای اینکه راحت تر این حالات ناخوشایند را تحمل کنید و بتوانید مانند افراد عادی زندگی و کار کنید، به توصیه های « بنیاد سندرم پاهای بی قرار» توجه نمایید:
* بیماری خود را از دیگران پنهان نکنید و تا حد ممکن درباره آن اطلاعات کسب کرده و در اختیار خانواده تان نیز بگذارید. هر قدر آنها درباره بیماری تان بیشتر بدانند، بهتر می توانند با شما کنار بیایند و در تحمل این شرایط کمک تان کنند. به این ترتیب وقتی می بینند نیمه های شب بیدارید و در خانه قدم می زنید یا در سینما بلند شده اید و ته سالن قدم می زنید، درک تان خواهند کرد.
* در مقابل میل مقاومت ناپذیر به بلند شدن و حرکت دادن پاها مقاومت نکنید. هر قدر بیشتر این میل را سرکوب کنید، علائم بدتر خواهند شد. وقتی این حرکات پاها نیمه شب از خواب بیدارتان می کند، برخیزید و در خانه قدم بزنید. کاری انجام دهید که حواس تان را پرت کند و اگر با خودروی شخصی سفر می کنید، بین راه مرتب توقف کنید و قدری راه بروید.
پاسخ به چند پرسش درباره سندرم پاهای بی قرار
دو سال است که RLS دارم. حالا دخترنوجوانم از همان حالات ناراحت کننده شکایت می کند. آیا ممکن است او در این سن RLS بگیرد یا اینکه فقط خیالاتی شده؟
ثابت شده که ژنتیک در بروز بیماری نقش دارد. گاهی این بیماری پیش از چهل سالگی خود را نشان می دهد. اگر شما به تازگی مبتلا شده اید، احتمالاً پای ژنتیک در میان است؛ ولی حتی اگر تا آخر عمر هم مبتلا نمی شدید، باز هم ممکن بود دخترتان دچار RLS شود. متاسفانه در اغلب موارد وقتی بیماری در جوانی بروز کند، علائم آن با افزایش سن بدتر می شود.
گاهی اوقات صبح ها بعد از بیدار شدن از خواب پاهایم تیر می کشد و تکان دادن شان برایم سخت است. ممکن است RLS داشته باشم؟
چهار علامت است که اگر همه آنها در کسی وجود داشته باشد، می توان گفت که او RLS دارد: احساس بی قراری و ناراحتی در پاها؛ عدم توانایی در ثابت نگه داشتن آنها که فرد به شدت نیاز دارد آنها را حرکت دهد؛ بدتر شدن علائم در صورت بی حرکت بودن پاها و استراحت در شب و بهتر شدن با حرکت دادن پاها. پس صرف وجود علامتی که گفتید نمی توان درباره ابتلا به این سندرم نظر داد.
چند ماه است که به خاطر RLS آگونیست های دوپامین می خورم، ولی حس می کنم همان علائم دوباره برگشته اند. آیا باید دوز دارویم را بالا ببرم؟
هرگز سر خود دوز داروهای تان را تغییر ندهید. هر بیمار مبتلا به این سندرم با دیگری فرق دارد و باید ملاحظات خاصی را در درمان او در نظر داشت. به پزشک مراجعه کنید تا معلوم شود واقعا اینها علامت های RLS هستند که تشدید شده اند. یا اینکه به اختلال دیگری غیر از RLS دچار شده اید. در بعضی موارد پس از چند ماه مصرف دارو، آنها دیگر اثر نمی کنند. در اینجا پزشک داروی فعلی را قطع کرده و داروی جدیدی را شروع می کند.
من مدام در خواب لگد می زنم، ولی در بیداری هیچ مشکلی ندارم. ممکن است RLS گرفته باشم؟
اگر چهار علامت بالا در شما وجود ندارد، پس RLS ندارید. ممکن است دچار PLMS یا همان حرکات دوره ای پاها در خواب باشید که بروز آن با افزایش سن طبیعی است یا ممکن است به خاطر مصرف برخی داروها به این حالت دچار شده باشید.
پاهای من در بیداری و طی روز بیشتر از شب بی قراری می کنند. آیا ممکن است من مشکلی جدی تر از RLS داشته باشم؟
این حالت در بین چهار معیار تشخیصی برای RLS نیست. پزشک شما و خودتان باید به دنبال علت دیگری برای بروز این مشکل باشید.
منبع: دنیای سلامت( شماره 61)
ae
