بهره گیری از دستورهای جامع نگر و انسان ساز اسلام زمینه ساز اعتلای نقش مساجد در تامین سلامت جسم و روح انسان هاست و در متون اسلامی به نحو مناسب معماری مساجد و شیوه حضور انسان ها در آن بسیار توصیه شده است.
مسجد کانون توجه مسلمانان
از دیدگاه ادیان الهی، عبادت و اظهار بندگی و خضوع در برابر آفریدگار هستی اهمیت ویژه ای دارد و بر این اساس مکان عبادت جایگاه والایی دارد. در مکتب اسلام به مسجد به عنوان بیت الله و مرکز عبادت توجه خاصی شده است. به طوری که از زمان تاسیس نخستین مسجد در زمان پر برکت نبی اکرم صلی الله علیه و آله تا دوران کنونی، علی رغم فراز و نشیب های بسیار مسلمانان مسجد همواره مورد توجه مسلمانان بوده است. معماری مساجد نمودهایی از این توجه را به خوبی آشکار می سازد. معماری می تواند تسهیل کننده نیل به اهداف مقدس و انسان ساز مکان های عبادی باشد. چنان چه مسجد با استمداد از دیدگاه های اسلام طراحی و ساخته شود، دستیابی به سلامت جسمی و روانی مورد نظر مکتب اسلام نیز تسهیل خواهد شد.
در متون اسلامی علاوه بر دستورهایی که درباره عمران مسجد آمده است توصیه های بسیاری درباره نظافت و پاکیزگی مسجد نیز وجود دارد مانند دستور تطهیر خانه خدا به حضرت ابراهیم علیه السلام «طهراً بینی للطائفین و العاکفین و الرکع السجود». از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است؛ کفش خود را جهت حفظ پاکیزگی مسجد نزدیک در مسجد و در مکان مشخصی بگذارید. در کتاب های فقهی نیز دستورهایی مبسوط درباره مسجد آمده است. خداوند در قرآن کریم ضمن بیان خصوصیات مسجد قبا می فرماید: در آن مسجد کسانی هستند که دوست دارند از آلودگی ها و ناپاکی ها پاک شوند. توصیه شده است که نمازگزار قبل از ورود به مسجد، ته کفش خود را بررسی کند تا کثیف و آلوده نباشد. در مورد لباس نمازگزار نیز احکام فقهی متعددی بیان شده به نحوی که پاک بودن لباس نمازگزار از جمله شرایط نماز است. همچنین استحباب پوشیدن لباس سفید و پاکیزه ترین لباس ها و کراهت پوشیدن لباس سیاه و چرک و مسائلی دیگر در کتاب های فقهی بیان شده است.
طهارت و پاکی جسم
بدیهی است طهارت و پاکی جسم مرحله ابتدایی و مقدماتی روح است؛ بنابراین انسان مسلمان باید از مرحله طهارت جسم گذر کند تا به طهارت روح دست یابد. مسجد مکان افراد پاک و مطهر از لحاظ جسم و روح است؛ چنان که در آیه ٢٨ سوره توبه مشرکان ناپاک محسوب شده اند و حق ورود به مسجد الحرام از آنان سلب شده است. در متون اسلامی به حضور انسان به نحو مناسب در مساجد توصیه شده است، چنان که استفاده از عطر و گلاب سفارش شده است. علاوه بر این خوشبو کردن مساجد نیز توصیه شده است. از جمله اعمالی که انجام دادن آن ها مکروه شمرده شده است انداختن آب دهان و بینی و خلط سینه در مسجد است. امروزه در جهان مسئله آلودگی صوتی و عوارض آن بر انسان از جمله مسائل شایان توجه است. در متون اسلامی برای حفظ حرمت و جایگاه والای مسجد بانگ و آواز بلند در مساجد ناپسند شمرده شده است.
لازم است در مساجد مکان های بهداشتی مناسبی برای انجام دادن مقدمات نماز فراهم شود. باید ساختار و طراحی سرویس های بهداشتی به صورتی باشد که امکان انتقال آلودگی های عفونی به حداقل برسد و به علاوه در مصرف آب صرفه جویی شود. با عنایت به لزوم پاکیزگی مساجد، معماری ساختمان آن باید به گونه ای باشد که تمییز کردن مسجد آسان باشد. نور و تهویه مناسب بر جسم و نشاط روحی انسان تاثیر دارد. مهم ترین منبع نور آفتاب است؛ با طراحی صحیح ساختمان و با تعبیه پنجره های بزرگ در دیوار مساجد می توان از نور آفتاب در طول روز بهره گرفت. روشنایی باید در حد معقول باشد؛ زیرا اگر شدت نور از حد معینی فراتر باشد چشم افراد خسته می شود.
کاهش و زدودن تنش با رعایت بهداشت روانی در مساجد
محیط زندگی بر روح و روان تاثیر می گذارد؛ امروزه روانشناسان به تاثیر فراوان رنگ ها بر روان انسان پی برده اند. در قرآن و فرهنگ غنی اسلامی نیز به این مسئله عنایت شده است. چنان که در داستان قربانی کردن گاو بنی اسراییل به رنگ زرد اشاره شده است. این رنگ بینندگان را شاد می کند. در معماری اسلامی غالباً از رنگ هایی استفاده شده است که آثار محرک و مخرب بر اعصاب ندارد، بلکه اثر تسکین دهنده و آرام بخش دارد و رنگ آبی از جمله آن هاست.
هماهنگی با طبیعت و ایجاد فضای متناسب با نمازگزار
در معماری مساجد باید به هماهنگی با طبیعت توجه شود و حتی المقدور از ایجاد ساختمان های ناهمگون با بستر طبیعی خود داری شود. حفظ پوشش سبز علاوه بر زیبایی، در ایجاد هوای معتدل در منطقه نیز موثر خواهد بود. در معماری مسجد باید تنوع شرایط اقلیمی و جغرافیایی و انطباق بنا با آن مدنظر باشد تا در معرض تخریب قرار نگیرند. این مبحث تنها در تعارض با تاثیرات عظیم عبادت در ایجاد آرامش روانی و اطمینان برای انسان نیست؛ بلکه به نوعی مکمل آن است.
با توجه به حضور گسترده خانم ها در مسجد در معماری باید فضاهای مناسبی برای خانم ها در نظر گرفته شود تا ضمن رعایت حدود و حریم شرعی، از رفاه و آسودگی نسبی برخوردار باشند. در برخی از مساجد باید به رفع نیازهای نمازگزاران توجه بیشتری کرد؛ مثل مسجد جامع شهر محل برگزاری نمازجمعه و مساجد بین راه. در این گونه مساجد باید به چنین مواردی توجه کرد: ایجاد سرویس های بهداشتی متناسب با نیاز، وجود محل های مخصوص نگهداری، استراحت یا بازی اطفال و استفاده از مساجد در غیر اوقات نماز برای امور فرهنگی و آموزشی متناسب با شئون مسجد.
