مسجد مهم ترین پایگاه و سکوی پرش انسان مومن است. در کنار مدیریت فرهنگی خوب و توانمند در مساجد، اموری نیز نیاز به تجدید نظر دارد تا اصلاح کامل صورت گیرد.
دراین باره سه بحث کلی مطرح است:
الف- بیان آسیب های مدیریت فرهنگی مسجد؛
ب- علل آسیب های مدیریت فرهنگی مسجد؛
ج- پیشگیری و درمان آسیب های مدیریت فرهنگی مسجد.
در این بخش، ما فقط به بیان آسیب های مدیریت فرهنگی مسجد پرداخته ایم؛ گرچه در ضمن آن راه های پیشگیری و درمان نیز بیان شده است؛ اما بحث از علل آسیب های مدیریت فرهنگی مسجد به دلیل تخصصی و گسترده بودن بحث به تحقیق و پژوهش بیشتری نیاز دارد که ما اکنون در صدد آن نیستیم.
قبل از ورود به بحث، باید چند مقدمه بیان شود:
1- تعریف آسیب شناسی مدیریت فرهنگی مسجد؛
2- اهمیت و جایگاه آسیب شناسی؛
3- تاریخچه ی آسیب شناسی مسجد.
تعریف آسیب شناسی مدیریت فرهنگی
آسیب در لغت به معنای صدمه، گزند و آفت و در اصطلاح عبارت است از عامل هایی که موجب صدمه زدن به چیزی می گردد. با توجه به این تعریف، آسیب شناسی مدیریت فرهنگی مسجد، یعنی شناخت عامل هایی که موجب صدمه زدن و تخریب برنامه های فرهنگی مسجد می گردد.
بعد از کارکرد عبادی، مهم ترین کارکرد مسجد کارکرد فرهنگی آن است که گسترده است؛ از این رو برای تحقق مطلوب برنامه های فرهنگی مسجد باید مجموعه ای از شرط ها فراهم شود و مانع ها برطرف گردند. مدیر فرهنگی مسجد باید با شناسایی دقیق عامل ها و مانع های طراحی و برنامه ریزی جهت پیشگیری و درمان سریع آسیب ها برنامه بریزد. شناخت آسیب ها و برطرف کردن آن ها به ما کمک می کند که برنامه های مسجد برای همه اقشار مردم، به خصوص قشر جوان و نوجوان، جاذبه ی بیشتری داشته باشد و موجب حضور گسترده افراد در مسجد شود که پایگاه عبادت و مرکز نشر معارف دینی است. بحث از آسیب های مدیریت فرهنگی مسجد بحث گسترده و دامنه داری است که به تحقیقات میدانی جامع و کاملی نیاز دارد که پژوهش های بیشتری می طلبد تا بتوان همه ی ابعاد آن را بررسی کرد. گرچه اکثر آسیب ها در همه ی مساجد مشترک است اما بعضی از آسیب ها به دلیل نوع منطقه و اقلیم متفاوت است.
مسأله ی آسیب شناسی بعدهای مختلف مسجد، به خصوص بُعد فرهنگی، چیز جدیدی نیست و از صدر اسلام مطرح بوده است؛ چنان که با بررسی روایات می بینیم که دراین باره مطلب های زیادی گفته شده، که برای ما قابل استفاده است.
مهم ترین آسیب های فرهنگی مساجد
قبل از بیان تفصیلی آسیب ها، به ذکر چند آسیب مهم می پردازیم که مدیر فرهنگی مسجد باید به بدان ها توجهی ویژه بکند:
1- هدف دانستن ابزارهای تربیتی و توقف در روش هایی که خود هدف نیستند بلکه راه رسیدن به هدف هستند؛ از قبیل هنر و ورزش. گاه آن قدر به این برنامه ها توجه می شود که فعالیت های دیگر مسجد تحت الشعاع قرار می گیرد. علت این گونه افراط و تفریط ها فقدان برنامه ی صحیح و عدم جامع نگری متولیان فرهنگی مسجد است.
2- عدم استمرار برنامه های فرهنگی و مقطعی بودن آن ها. در خیلی از مسجدها، برنامه های فرهنگی فقط در مقطعی از سال، مثل ماه تابستان، وجود دارد و در بقیه ی سال هیچ برنامه ی مستمر و پایداری نیست. این روش به ضعف برنامه ها و فعالیت های فرهنگی مسجد و عدم موفقیت امور فرهنگی منجر می شود.
3- عدم تعادل در ایجاد شور و شعور(عشق و بصیرت، عاطفه و فهم). شور و شعور در واقع دو بال پرواز دانش آموزان به سوی قله ی هدایت و تربیت هستند که بدون داشتن هر کدام از این دو بال، نمی توان به مقصد رسید. شور بدون شعور بی فایده است و به فعلی مثبت نمی انجامد.
4- گرفتار شدن به معضل کمیت گرایی. بسیاری از مسئولان فرهنگی ملاک موفقیت برنامه ها و طرح ها را تعداد شرکت کنندگان می دانند؛ لذا اکثر مربیان مسجدی و گردانندگان امور فرهنگی در گزارش های خود بیشتر به ثبت آمار و ارقام و تظاهر به پررونق بودن کلاس ها می پردازند. درحالی که، نگاه اسلام به تربیت افراد مؤمن نگاهی کیفی و ارزشی است. قرآن کریم دراین باره می فرماید: «کَم مِّن فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثِیرَةً»، چه بسیارند گروه های اندک که به اذن خداوند بر گروه های پر جمعیت غالب می شوند. همچنین در نگاه قرآن، آنچه باعث پیروزی مؤمنان می شود تعداد آن ها نیست بلکه اراده و مقاومت آنان است. قرآن می فرماید: «إِن یَکُن مِّنکُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ یَغْلِبُواْ مِئَتَیْنِ وَ إِن یَکُن مِّنکُم مِّئَةٌ یَغْلِبُواْ أَلْفًا مِّنَ الَّذِینَ کَفَرُواْ»، اگر بیست نفر از شما صابر باشند، بر دویست نفر غلبه می کنند و اگر صد نفر باشند بر هزار نفر غلبه خواهند کرد.
5- داشتن نگاه اقتصادی به فعالیت های فرهنگی.
آسیب هایی معاونت آموزشی- تربیتی مسجد
1- بی برنامگی و عدم نظارت بر فعالیت های آموزشی تربیتی مسجد؛
2- کمبود امکانات فرهنگی و آموزشی و فقدان ابزارهای رایانه ای و نرم افزاری روز؛
3- کم رنگ شدن فعالیت های مسجد در تعلیم و تربیت دینی؛
4- نداشتن تبلیغات روشمند دینی و استفاده نکردن از ابزارهای تبلیغاتی مناسب؛
5- عدم ارتباط مسجد با آموزش و پرورش و مرکزهای آموزشی و فرهنگی دیگر؛
6- نبود برنامه خاص آموزشی برای کودکان و نوجوانان در اکثر مسجدها؛
7- مقدم داشتن آموزش علوم دیگر بر آموزش احکام دین در برخی مسجدها؛
8- ساخت مراکز متعدد فرهنگی به جای تقویت و گسترش فضای فرهنگی و هنری مسجد؛
9- فعال نبودن کتابخانه ی بیشتر مسجدها و عدم تقویت آنها؛
10- تعدد مرکزهای تصمیم گیری که موجب بروز مشکلات زیادی در همه زمینه های فرهنگی مسجدها می گردد؛
11- استفاده نکردن از ابزارهای تشویقی، مانند دادن هدایا و برگزاری مسابقات قرآنی، سرود، تواشیح؛
12- کمبود فضای مسجد برای آموزش و برگزاری کلاس ها و مزاحمت آن با برنامه های عبادی؛
13- فعال نبودن مسجد در زمینه های آموزشی و تربیتی، به خصوص در فصل تابستان و اوقات فراغت نوجوانان و جوانان؛
14- عدم همکاری خادم مسجد با معاونت آموزشی تربیتی مسجد؛
15- عدم استمرار برنامه های آموزشی تربیتی؛
16- کمبود بودجه و مشکلات مالی جهت برگزاری و توسعه فعالیت های آموزشی؛
17- توجه بیشتر به تلاوت و فنون قرائت و حفظ قرآن و کم توجهی به برگزارکردن جلسه های تفسیر قرآن و مفاهیم آن و اخلاق؛
18- عدم ارزیابی ماهانه یا سالانه ی آموزشی تربیتی مسجد توسط مدیریت فرهنگی مسجد؛
19- جریان های فکری ضددین مثل سکولاریسم و لیبرالیسم که دین را عامل مخدر و افراد دیندار را مرتجع معرفی می کنند؛
20- ضعف علمی مدیریت فرهنگی مسجد در مسائل آموزشی تربیتی و عدم آشنایی با روش های آموزشی تربیتی؛
21- عدم تجهیز مسجد به شبکه ی اینترنتی و نبود سامانه ی اطلاع رسانی.
آسیب شناسی معاونت تبلیغی
1- عدم برنامه ریزی و نا منظم و ناهدفمند بودن برنامه های تبلیغی در مسجد؛
2- عدم استمرار برنامه های تبلیغی در طی سال؛
3- کمبود امکانات تبلیغی برای برنامه های تبلیغی در مسجد؛
4- عدم کنترل و نظارت بر نحوه ی اجراء برنامه های تبلیغی در مسجد؛
5- عدم ارتباط دوستانه ی امامان جماعت با نوجوانان و جوانان و ناآگاهی از مشکلات روحی و روانی؛
6- مطابقت نکردن اعمال و رفتار بعضی مبلغان با گفتار و کلام آنها؛
7- عدم پاسخ مناسب و قانع کننده در برابر پرسش های جوانان؛
8- عدم ارزیابی هفتگی یا ماهانه بر عملکرد و برنامه های تبلیغی مسجد؛
9- آشنا نبودن بیشتر مبلغان با علوم روان شناسی و جامعه شناسی؛
10- تکراری بودن بحث های سخنرانان؛
11- عدم توجه جدی به امر نوآوری و ارائه راه های نو در جذب اقشار مختلف؛
12 - کم رنگ شدن مسائل تبلیغی در مسجد؛
13- عدم برگزاری دوره های آموزشی کوتاه مدت و بلند مدت و آموزش های غیر حضوری و مکاتبه ای توسط نهادهای فرهنگی برای امامن جماعت مسجدها.
آسیب شناسی معاونت مراسم ها و مناسبت ها
بیشتر آسیب ها درباره مراسم های عزاداری است و سپس جشن ها که مهم ترین آسیب ها را بیان می کنیم:
1- بی برنامگی و فراموشی هدف اصلی.
عدم برنامه ریزی و نظارت و نظم در برگزاری مجلس ها از سوی مدیریت فرهنگی مسجد؛ مثلاً بسیاری از مراسم هایی که جوانان و نوجوانان برگزار می کنند تا پاسی از شب ادامه می یابد؛ تا حدی که افراد به دلیل خستگی از نماز صبح محروم می شوند و نمازشان قضا می شود؛ در واقع عمل واجب فدای عمل مستحب می شود؛
2- بروز بدعت ها و رفتارهای سطحی و احساسی و بی محتوا در عزاداری ها و ولادت ها؛
3- گریاندن به مثابه هدف.
برای برخی از مرثیه خوان ها و مداحان گریاندن مردم هدف است؛ در صورتی که عزاداری فقط وسیله ای برای یادآوری زندگی و مصائب ائمه و اولیاء دین علیهم السلام است؛
4- دروغ گفتن و جعل کردن روایات. تحریف در مراسم نه تنها جاذبه واقعی ایجاد نمی کند که دافعه ای قوی برای مسجد، مسجدیان، دین و مذهب به شمار می رود؛
5- توجه برخی از مداحان به قالب و وزن و تقلید از موسیقی های مبتذل و عدم توجه دقیق به پیام و هدف اصلی در مداحی اهل البیت علیهم السلام؛
6- مداح محوری و سکوت عالمان.
متأسفانه، مجلس های کنونی عزاداری بیش ازآنکه بر محور عالمان و سخنرانان فاضل باشد بر محور مداح و مداحی است؛
7- آزار و اذیت دیگران با صدای بلندگو یا بسته شدن خیابان ها؛
8- استفاده از تعبیرهای خوارکننده و ترحم انگیز در مورد خاندان عترت و طهارت علیهم السلام؛ مانند زینب مضطر، زین العابدین بیمار؛
9- اکتفاکردن به مداحی و کاستن از برنامه های محتوایی و داشتن شور بدون شعور و محبت بدون معرفت؛
10- آسیب رساندن به بدن با قمه و یا هر وسیله ی دیگر؛
11- استفاده نمودن از اشعار و نواهایی که در شأن عزاداری نیست؛
12-. استفاده از علم و دیگر ابزار عزاداری جهت خودنمایی و فخر فروشی؛
13- عدم بهره برداری مناسب از جمعیت ها و اجتماعات حاضر جهت تبیین فلسفه ی قیام سیدالشهداء علیه السلام و بیان فضائل و مناقب اهل البیت علیهم السلام؛
14- عدم برگزاری مراسم برای ولادت و شهادت دیگر ائمه علیهم السلام در اکثر مسجدها؛
15- کم رنگ شدن تجلیل از شهداء انقلاب اسلامی و دفاع مقدس؛
16- طولانی شدن برنامه ها؛
17- عدم سازماندهی وجوه نقدی و غیرنقدی نذرکنندگان؛
19- غلبه بُعد عاطفی و رثایی بر بعد عقیدتی و حماسی عاشورا؛
20- استفاده ی زیاد از زبان حال با وجود کثرت مقتل ها در زمینه ی وقایع عاشورا؛
21-. افراط در وصف سیمای ظاهری معصومان علیهم السلام در مداحی ها؛
22- سوء استفاده های مالی برخی از مداحان و برگزارکنندگان مراسم ها. البته، گرفتن حق الزحمه بابت نوحه خوانی هیچ منع شرعی یا عرفی ندارد اما اینکه انسان دستگاه دین و اهل البیت علیهم السلام را به سفره نان و نام تبدیل کند مذموم است. در روایات این کار منع و از جمله آثاری که برای آن ذکر شده است لعن خداوند و فقر در زندگی است.
آسیب شناسی معاونت ارتباطات یا رسانه ای
1- عدم برنامه ریزی و نظارت بر فعالیت های ارتباطی و اطلاع رسانی مسجد؛
2- نبود امکانات و مکان مناسب جهت استفاده از مطبوعات و شبکه اینترنت؛
3- آشنا نبودن مدیر فرهنگی مسجد با مسائل ارتباطات و اطلاع رسانی جدید؛
4- ناهماهنگی خادم و هیأت امنا با مدیریت فرهنگی مسجد در فعالیت های ارتباطی و اطلاع رسانی؛
5- عدم ارتباط مسجد با مساجد و مراکز فرهنگی دیگر؛
6- نبود نشریه های آموزشی جهت استفاده ی امامان جماعت؛
7- نبود شبکه اطلاع رسانی قوی و به روز در مسجدهای کشور؛
8- کمبود مالی جهت تأمین فعالیت های ارتباطی و اطلاع رسانی؛
9- نبود تبلیغات مناسب و قوی جهت اطلاع رسانی از فعالیت های فرهنگی مسجد.
در این مقاله تحقیقی به دنبال پاسخگوئی به پرسش های زیر بودیم:
1- مدیر فرهنگی مسجد کیست؟
2- وظیفه های مدیر فرهنگی مسجد چیست؟
3- مهم ترین معاونت های مدیریت فرهنگی مسجد کدامند؟
4- جدی ترین آسیب های مدیریت فرهنگی مسجد کدامند؟
1- در بخش اول مقاله، نقش مدیریت فرهنگی مسجد و جایگاه آن بیان و گفته شد که مهم ترین مشکل مسجدهای ما در عدم مدیریت قوی است؛ به خصوص در بُعد فرهنگی مسجد. حال، مهم تر از مسأله ی مدیریت، مساله ی عهده دارشدن منصب مدیریت است که چه کسی شایستگی این مسئولیت مهم را دارد و تعیین این منصب بر عهده ی کیست؟
با بررسی این موضوع به این نتیجه رسیدیم که اصل و اولویت این است که امام جماعت مسجد عهده دار این مسئولیت باشد و با ایجاد معاونت های لازم امور مختلف مسجد را مدیریت کند. متاسفانه، بیشتر امامان جماعت ما ویژگی های مدیر قوی و کارآمد را ندارند؛ لذا باید سازمان یا مرکزی مانند مرکز رسیدگی به امور مساجد به این مسأله توجه بیشتری داشته باشد و با برنامه ریزی دوره های آموزشی لازم این مشکل را برطرف کند تا ائمه جماعات ما بعد از آشناشدن با اصول مدیریت و تقویت علمی، مدیریتی مناسب و قوی داشته باشند.
2- امام جماعت مسجد، با عنوان مدیر فرهنگی مسجد، موظف است که با توجه به نیازهای مختلف مسجد در زمینه های اعتقادی فقهی، اخلاقی، تربیتی و... معاونت هایی را ایجاد کند و افرادی را مسئول آن ها بگذارد که از تعهد و تجربه و تخصص لازم برخوردارند. امام باید با نظارت دقیق و مستمر بر برنامه های فرهنگی مسجد آن ها را سروسامان بدهد.
3- مدیر فرهنگی مسجد علاوه بر اینکه لازم است همواره توان علمی خود را افزایش دهد، باید سطح معرفتی مخاطبان را نیز ارتقاء دهد؛ به گونه ای که اهل مسجد احساس کنند رفت وآمد آن ها به مسجد، موجب تقویت بُعد معنوی و معرفتی آنان می گردد نه اینکه احساس خستگی و تکراری بودن برنامه ها به آن ها دست دهد.
4- مسجد کارکردهای بسیاری دارد و پرداختن به همه ی آن ها برای اکثر مساجد ما امکان پذیر نیست(به دلیل های مختلفی چون نبود نیروی انسانی با تجربه و کمبود امکانات)؛ لذا مدیر فرهنگی مسجد باید اولاً باتوجه به نیازهای مختلف مسجد به مهم ترین کارکردها بپردازد و ثانیاً طوری فعالیت های فرهنگی مسجد را برنامه ریزی کند که همه ی آن ها در جهت رشد و تعالی و قرب الهی باشد.
5- یکی از مسائل مهم در مدیریت فرهنگی مسجد که نقشی بسیار مهم در جذب جوانان و نوجوانان دارد، مسأله ی محبت به کودکان و احترام گذاشتن به نوجوانان و جوانان است؛ لذا مدیر فرهنگی مسجد باید با عامل ها و مانع های جذب کاملاً آشنا باشد و از تجربه ی دیگر مرکزهای فرهنگی و مسجدهای موفق استفاده کند.
6- یکی از مهم ترین فعالیت های فرهنگی مسجد فراهم نمودن بهداشت روانی است؛ زیرا زمان ما را دوره ی اضطراب نامیده اند؛ چراکه پر از نگرانی و اضطراب است. مسجد، طبق آیات و روایات، بهترین مکان برای فراهم نمودن آرامش و بهداشت روانی برای افراد است. بنابراین، مدیر فرهنگی باید برای این بُعد فرهنگی مسجد برنامه ریزی دقیقی بکند؛ زیرا نتیجه ی آن سلامت جامعه و خانه و خانواده است.
7- یکی از فعالیت های مهم فرهنگی مسجد بُعد تبلیغی مسجد است؛ چراکه از صدر اسلام تاکنون مسجد بهترین پایگاه تبلیغ و نشر معارف اسلام بوده است و تأثیری که این مکان برای ارشاد و هدایت انسان ها دارد با هیچ مکان فرهنگی دیگر قابل مقایسه نیست. بنابراین، مدیر فرهنگی مسجد باید تلاش بیشتری دراین باره بکند.
8- یکی ازامور مهم فرهنگی مسجد فعالیت های کتابخانه است که بهترین مکان برای جذب نسل جوان و نوجوان به مسجد و ارشاد و هدایت آن هاست؛ اما متأسفانه اکثر مسجدهای ما از این امکان فرهنگی بی بهره اند؛ لذا مدیر فرهنگی مسجد باید دراین زمینه سرمایه گذاری زیادی بکند و کتابخانه ی مسجد را تقویت کند.
9- یکی از پرمخاطب ترین فعالیت های فرهنگی مسجد برنامه عزاداری و جشن است که متأسفانه در زمان ما در معرض آسیب های زیادی قرار گرفته است و بسیاری از برنامه های مهم فرهنگی دیگر را تحت الشعاع خود قرار داده است. مدیر فرهنگی مسجد باید با شناخت آسیب ها و راهکارهای مقابله ی با آن آگاه باشد تا بتواند این گونه برنامه ها را در جهت صحیح هدایت کند.
10- در بخش سوم مقاله، مهم ترین آسیب های مدیریت فرهنگی بیان شد که در مجموع نتایج زیر را در بر دارد:
الف- شناخت آسیب ها و پیشگیری از آن ها بسیار آسان تر از درمان آسیب ها است؛
ب- از مهم ترین آسیب های مدیریت فرهنگی مسجد، بی برنامگی و عدم نظارت بر فعالیت های آموزشی تربیتی مسجد است؛
ج- عدم ارزیابی ماهانه یا سالانه ی برنامه های فرهنگی مسجد نیز یکی دیگر از مهم ترین آسیب هاست.
د - ضعف علمی و مدیریتی امام جماعت، مدیر فرهنگی مسجد، مشکلی بسیار بزرگ و از مهم ترین علل عدم موفقیت مسجد است.
ه – گرفتار معضل کمیت شدن و ملاک موفقیت در امور فرهنگی را در ارائه ی آمار چشمگیر و غیرواقعی دانستن، یکی دیگر از مشکل های مسجد است که متأسفانه در اکثر مراکز فرهنگی ما رواج دارد.
منابع:
- قرآن کریم، ترجمه بهرام پور، ابوالفضل، انتشارات آوای قرآن تهران1384.
- نهج البلاغه، سید رضی، ترجمه فیض الاسلام1380،
- صحیفه سجادیه، ترجمه فاضل، جواد، انتشارات امیرکبیر تهران، 1378.
- اسلام و تعلیم و تربیت، حجتی، محمد باقر، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1374.
- اصول کافی، کلینی، محمد یعقوب بن اسحاق، با تصحیح علی اکبر غفاری 2 جلد،. دارالاضواء بیروت.
-آسیب شناسی مجالس عزاداری، بابایی، رضا، فصلنامه پیام، ویژه محرم، 1386.
- آئین مسجد، موظف رستمی، محمد علی، 3 مجلد، انتشارات گویه، 1382.-
- الاحتجاج، طبرسی، احمد بن علی بن ابی طالب.
- بحار الانوار، مجلسی، محمد باقر، موسسه الوفاء، بیروت، 1403 ه. ق.
- پژوهشی در تبلیغ، رهبر، محمد تقی، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، 1371.
- پژوهشی در نظام طلبگی، ضوابطی مهدی.
- تاریخ آموزش در اسلام، شبلی،احمد، ترجمه محمد حسین ساکت،تهران،دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1361.
- تاریخ دانشگاههای بزرگ اسلامی، غنیه، عبد الرحیم، تهران انتشارات دانشگاه تهران 1372.
- تبلیغ و مبلغ در آثار شهید مطهری، موگهی، عبدالرحیم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی قم، 1377.
- تهذیب الاحکام، شیخ طوسی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1363.
- حدیث مسجد، شاکری، سید رضا، محمدی، حیدر، انتشارات ستاد عالی کانون فرهنگی مساجد کشور.
- حماسه حسینی، شهید مطهری، مرتضی، انتشارات صدرا، 1368.
- دین تبلیغی و تبلیغ دینی، مجله مسجد، شماره دهم،. محسن خندان.
- ده گفتار، شهید مطهری، مرتضی، انتشارات صدرا، 1365.
- داستان راستان، شهید مطهری، مرتضی، انتشارات صدرا، 1360.
- روشهای جذب جوانان به مساجد و نماز جماعت، موظف رستمی، محمد علی، انتشارات پرهیب، کرج، 1385.
- سازمان و مدیریت مسجد، محمدی آشنایی، علی، انتشارات مرکز رسیدگی به مساجد، 1377.
- سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه، محمد علی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1356.
- سیره النبویه، ابن هشام، ج2.
- سیری در نهج البلاغه، شهید مطهری، مرتضی، انتشارات صدرا، 1380.
- الطبقات الکبری، محمد بن سعدا، بیروت، ج1، ص166.
- عاشورا،(ریشه ها، و...) داودی، سعید، رستم نژاد، مهدی؛ انتشارات مدرسه علی بن ابی طالب(ع) 1385.
- غررالحکم و دررالکلم، آمدی، عبد الواحد، چاپ دانشگاه تهران انتشارات شفق، 1383.
- فرهنگ مسجد، دفتر مطالعات و پژوهشهای رسیدگی به امور مساجد، انتشارات مؤسسه ثقلین، 135.
- فروغ مسجد، جلد 1 تا 5، مجموعه سخنرانی ها و...انتشارات، مؤسسه فرهنگی ثقلین، 1385.
- فرهنگ معین، معین، محمد، انتشارات امیرکبیر، تهران 1362.
- فلسفه تعلیم و تربیت، علی شریعتی، تهران، انتشارات بعثت، بی تا.
- کنزل العمال، متقی هندی، 1405ه ق.
- مسجد نخستین پایگاه عبادی سیاسی، مجله مسجد،ش 18.
- مسجد، محمدی محسن، انتشارات مرکز پژوهشهای صدا و سیما، 1383.
- مسجد نمونه، نوبهار، رحیم، ستاد اقامه نماز، تهران، 1357.
- مجموعه مقالات مسجد، نجاتی، محمد مهدی، رضائیان، مجید.
- مستدرک الوسائل، طبرسی، میرزا حسین نوری، با تحقیق موسسه آل البیت، بیروت، 1408، ه.ق.
- مواعظ عددیه، مشکینی، علی.
- مدیریت اسلامی، نبوی، محمد حسن، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علیمه قم، 1380.
- من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق محمد بن علی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1363.
- 300 اصل در مدیریت اسلامی، قرائتی، محسن مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن تهران، 1385.
- نقش کتابخانه های مساجد در فرهنگ انقلاب اسلامی، مکی سباعی، محمد، ترجمه علی شکوئی، تهران، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی 1374.
- نقش تبلیغی مسجد در عصر پیامبر(ص)، مجله مسجد، شماره 41.
-. نظام الحکومه النبویه، کنانی، عبد الحی.
- سازمان و مدیریت، دکتر اقتداری، علی، ص61.
- مبانی مدیریت، گری دلسر، ترجمه داوود مدنی، انتشارات پیشبرد، تهران 1366.
- اصول مدیریت، جاسبی،عبدالله، انتشارات دانشگاه امام حسین(ع) جزوه شماره 4. ج3، ص21.
- اصول مدیریت، رضائیان،دکتر علی، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها، 1374
- رفتار سازمانی در نگاه مدیریت اسلامی، ویسی، غلامرضا، سوادی، محمد علی.انتشارات زمزم، 1385
- سالت ناتمام، تأملی بر کار فرهنگی در مساجد کشور، شهرام نجاتی اشر همیاران جوان، مشهد، 1386.
