نقش شبکه های اجتماعی در ایجاد و مهار بحران ها

رسانه های ارتباط جمعی و تأثیر آن در روابط اجتماعی

در جهان امروزی، وسایل ارتباط جمعی از مهم ترین ارکان اطلاع رسانی و فرهنگ سازی هر جامعه به شمار می آید. این ابزار به افراد جامعه کمک می کند تا در مسیر و خط مشی معین خود موفق تر و با آگاهی و اطلاعات بیشتری حرکت کنند. وسایل ارتباط جمعی در چگونگی تعامل متقابل شهروندان تأثیر می گذارد و کنش ها و واکنش ها را جهت دار و متناسب با دیگر ابعاد جامعه می سازد؛ همچنان که نهادهای اجتماعی را برجسته ساخته و گسترش می دهد و میان افرد احساسات عاطفی و روانی مشترکی برقرار می سازد. بدون شک، رسانه های همگانی دارای کارکردهای متفاوت و متعدد، در دو بعد مثبت و منفی هستند. این ابزار می تواند به افراد کمک کند تا در مسیر درست و صحیح حرکت کنند و بستر پیدایش هنجارها و ارزش های تازه اجتماعی و تغییر در شیوه رفتار افراد را فراهم نمایند. رسانه ها در پیدایش عادات تازه، شکل گیری فرهنگ های جدید منطقه ای و جهانی و تغییر در رفتار و خلق و خوی انسان نیز سهمی بزرگی بر عهده دارند.

اینترنت، یکی از رسانه های مهم و امروزی است که نقش مهمی را در ارتباطات جمعی و فرا منطقه ای ایفا می کند. این پدیده مرزهای جغرافیایی را درنوردیده و با سرعت زیاد در اطلاع رسانی و تبادل اطلاعات و ایجاد حلقه های ارتباطی ایفای نقش می کند.اگر در گذشته های نه چندان دور، بسیاری از افراد برای تصمیم گیری های خود از جمله انتخاب شغل یا خانه مناسب و... از افراد صاحب نظر کمک می گرفتند، امروزه به مدد ورود فناوری ای به نام اینترنت این تصمیم گیری ها دستخوش تغییرات اساسی شده است. بر اساس نتایج تحقیقات انجام شده از سوی شرکت آمریکایی «پیو»(1) که در زمینه اینترنت و زندگی تحقیق می کند، 45 درصد آمریکایی ها برای یافتن نیازهای خویش به اینترنت رجوع می کنند.(2) هدف از این تحقیق یافتن پاسخی برای این سؤال بود که آیا اینترنت و پست الکترونیکی موجب تحکیم روابط اجتماعی می شوند؟ به نظر می رسد که پاسخ به این سؤال مثبت است؛ خصوصاً هنگام بحران ها و زمانی که مردم از اینترنت برای گرد هم آوردن یک نیروی اجتماعی از گروه هایی که با آنها در ارتباط اند، بهره می گیرند. پیش از این، تصور می شد اینترنت و پست الکترونیکی ممکن است میزان روابط واقعی انسان ها را تقلیل دهند؛ اما در گزارش مؤسسه تحقیقاتی پیو که با عنوان «قدرت روابط اینترنتی» تهیه شده، آمده است پست الکترونیکی به جای تقلیل روابط و دوستی های عادی، آنها را تحکیم می بخشد. یکی از نویسندگان گزارش گفته است: «هرچه گستره روابط اجتماعی یک نفر در اینترنت بزرگ تر و متنوع تر باشد نامه های الکترونیکی اش مهم تر هستند. غالباً این گونه است که نمی توان با همه دوستان و آشنایان تماس تلفنی داشت یا ملاقات شان کرد؛ اما می توان به آسانی و با چند کلیک برای همه شان یک نامه الکترونیکی ارسال کرد.»(3)

یکی از مدیران تحقیقاتی پروژه شرکت پیو در این زمینه می گوید: «این روزها اگر به کمک نیاز دارید، لزومی ندارد شیپور بزنید؛ کافی است یک فهرست بلند بالا از پست الکترونیکی داشته باشید.»(4)نتایج این تحقیق و تحقیقات مشابه آن، ثابت کرده است که اینترنت یک پدیده تازه اجتماعی خلق کرده است. یک شبکه اجتماعی که مرزهای جغرافیایی را در می نوردد و گستره ای نامحدود را در بر می گیرد. در این گونه شبکه ها و اجتماعات مشخصه و تعریف تازه ای برای مفهوم اجتماع خلق شده است. مردم به جای تکیه بر تنها یک گروه خاص برای پاسخگویی به نیازهای اجتماعی خود، فعالانه به دنبال یافتن مجموعه متنوعی از افراد و منابع برای شرایط و موقعیت های گوناگون می گردند.

جایگاه شبکه های اجتماعی در اینترنت

شکل گیری شبکه های اجتماعی، از مصادیق بارز پدیده اجتماع آفرینِ اینترنت است. البته فضای حاکم بر شبکه جهانی اینترنت همواره دستخوش اتفاقات و ظهور و پا گرفتن و رشد و افول فناوری هایی است که روز به روز به واسطه ایده های تازه و با پدیدآمدن نیازهای جدید و تلاش برای پاسخگویی به آن نیازها شکل می گیرد. کمتر اتفاقی را در دنیای وب می توان یافت که از عنصر ماندگاری بهره مند باشد؛ مگر اینکه همواره با پی گیری نیازها و خواسته های کاربران و مسیر حرکت رو به رشد فضای وب، خود را با پیشرفت ها و دستاوردهای نو هماهنگ کرده باشد. شبکه های اجتماعی نیز از این دست فناوری ها است؛ فناوری ای که به جرأت می توان آن را شکل بلوغ یافته وب 2 دانست.

اهمیت شبکه های اجتماعی را نمی توان تنها منحصر در استقبال روزافزون کاربران اینترنتی از شبکه های اجتماعی و جا گذاشتن رقبا در رتبه های جهانی توسط شبکه های اجتماعی دانست؛ بلکه باید از زاویه های دیگر همچون: استفاده از شبکه های اجتماعی برای رساندن پیام و الغای تفکرات به کاربران، اطلاع رسانی در شرایط بحرانی، تبدیل حوادث عادی به یک بحران، در کنار جذابیت ها و همچنین اثرات شگرفی که این جوامع مجازی بر روی زندگی واقعی جوامع می گذارد، جستجو نمود. در ابتدای شکل گیری اینترنت ـ که پایه های آن در وزارت دفاع آمریکا و جهت ارتباط مراکز نظامی و دولتی و سپس دانشگاهی این کشور نهاده شد ـ شاید هرگز تصور نمی شد که بسیاری از روابط اجتماعی و یا ایجاد و راهبری اهداف سیاسی را بتوان در قالب آن پی گیری کرد. با شروع توسعه کمی و کیفی اینترنت که از روند تجاری سازی آن در اوایل دهه1990 م ناشی می شود، ما هر روز شاهد ایجاد انواع محیط های جمعی اینترنتی بوده ایم.

شبکه های اجتماعی طی سال های گذشته با اقبال بسیار خوبی روبه رو بوده اند و آن چنان که از آمار برمی آید، محبوبیت آنها همچنان رو به افزایش است. تنها در ایالات متحده آمریکا این روزها ترافیک صفحات فیس بوک بیش از گوگل دات کام بوده است.

مطابق آمار اعلام شده توسط شرکت تحقیقاتی «هیت وایز»(5) شبکه اجتماعی فیس بوک به تنهایی، 7.07 درصد از ترافیک آنلاین وب در سراسر ایالات متحده آمریکا را در اختیار دارد و این در حالی است که سهم صفحه آغازین گوگل از این ترافیک به 7.04 درصد کاهش پیدا کرده است. باید گفت فیس بوک روند رو به رشد چشم گیری داشته است و کاربران این پایگاه از 200 میلیون نفر در آوریل 2009 (فروردین 1388) به حدود 400 میلیون نفر در فوریه 2010 (بهمن 1388) افزایش پیدا کرده اند.(6)

این تحقیق نشان می دهد که در ماه پایانی سال 2009 (آذر و دی ماه 1388) شهروندان مجازی به طور متوسط بیش از 5.5 ساعت از وقت شان را در شبکه های اجتماعی گذرانده اند. این رقم مطابق اعلام شرکت تحقیقاتی «نیلسن»(7) نسبت به سال 2008 بیش از 82 درصد افزایش داشته است. بد نیست این نکته را هم بدانید که کاربران آمریکایی حدوداً یک ساعت بیش از این میانگین در شبکه های اجتماعی حضور داشته اند.(8)

نقش شبکه های اجتماعی در ایجاد تحولات و بحران های اجتماعی

از میان همه تأثیرات و نقش های مثبت و منفی شبکه های اجتماعی بر افراد و جوامع جدید و فارغ از همه آنها، مسأله ای که اهمیت بسیاری در بحث شبکه های اجتماعی داشته است، نوعی سیطره پنهان است که روابط انسانی را مسخر خویش ساخته است. حقیقت این است که جوامع امروزی، خواسته یا ناخواسته از مجموعه ای از شبکه های اجتماعی واقعی شکل گرفته اند که مجموعه آن در اصطلاح «جامعه» معرفی شده است؛ اما انتقال این فضا به محیط و فضای مجازی باعث می شود که سیطره و کنترل کامل تری بر روابط اجتماعی صورت گیرد. از این رو، سردمداران و مدعیان حاکمیت استعماری در دنیا، برای کنترل هر چه بیشتر افکار عمومی جوامع، علاوه بر گسترش رسانه ها، به تعاریف جدیدی از روابط انسانی نیز دست یافته اند تا سیطره خویش را تکمیل سازند. در واقع، به وضوح می توان این اهداف را در شکل گیری و توسعه روزافزون این اجتماعات اینترنتی مشاهده کرد.

تقریباً می توان گفت که بیشتر شبکه های اجتماعی مطرح در دنیا، از سوی مؤسسات مطرح و وابسته به ایالات متحده آمریکا تأسیس و حمایت شده اند و سهم دیگر کشورها در ایجاد و توسعه جهانی شبکه های اینترنتی بسیار کم بوده است؛ به طوری که کاربران در اقصی نقاط دنیا، رغبتی برای عضویت و فعالیت در شبکه های اجتماعی داخلی نداشته اند. به دلیل استقبال بی نظیر و گسترده کاربران از این شبکه ها و بازدید دائمی هر یک از آنان از صفحه های خود در شبکه ها، اجتماع آنان توانسته است نقش بسیار مؤثر و گسترده ای را در ایجاد اجتماعات، تحولات و بحران ها با اغراض صحیح یا ناصحیح ایجاد کند؛ همچنان که اطلاع رسانی خوب و مناسب از همین طریق نیز توانسته است در جلوگیری از بروز بحران ها و حوادث مؤثر افتد. سرعت زیاد در تبادل اطلاعات و اخبار و عدم وابستگی به آداب و قواعد دست و پاگیر اطلاع رسانی و اخبار، از جمله ویژگی های مهم در این چرخه بوده است.

نمونه هایی از تأثیرگذاری شبکه های مجازی بر جامعه

شناخته شدن جوامع مجازی به عنوان پایگاه های تأثیرگذار در زندگی فیزیکی، عامل مؤثر و تعیین کننده ای است که آنها را به صورت ابزاری برای اعمال قدرت، ایجاد تحرک، فشار سیاسی و اقتصادی و حتی راه اندازی انقلاب در آورده است. تنها در صدر قرار گرفتن پایگاه های شبکه های اجتماعی و مراجعات چند صد میلیونی کاربران به آنها نیست که سرمایه داران را به سرمایه گذاری روی این شبکه ها تشویق می نماید، بلکه بُرد بسیار بالا و نقش آفرینی و ایجاد حرکت های راهبردی و دارای منافع سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و تبلیغاتی این گونه از پایگاه های وب دویی است که دست اندرکاران را به سوی خود می کشاند.

نمونه های فراوانی از تأثیرگذاری شبکه های اجتماعی در جامعه امروز در دست است که شنیدن برخی از آنها موجبات تحیر و اعجاب شنوندگان را به وجود می آورد، از جمله:

-سندیکاهای کارگری در لیتوانی از طریق پایگاه توییتر با هم یک صدا شدند و طی چند دقیقه بیش از 40 هزار نفر را در اعتراض به تصویب قانونی که مطابق با خواسته آنان نبود، در جلوی ساختمان مجلس جمع نمودند.

- چندی پیش، دانشجویی به نام سئونگ هوی چو، در ساعت هفت صبح، دو قبضه اسلحه نیمه خودکار را با خود به محوطه دانشگاه صنعتی ویرجینیا برد و در مسیر راه خود ده ها نفر از دانشجویان و استادان را کشت. در ساعت ده صبح همه چیز تمام شده بود؛ چون دانشجوی قاتل، اسلحه را به سوی خود گرفت و با یک شلیک خودش را هم کشت.

در ساعت های بعد از آن، در حالی که دانشگاه هیچ بیانیه رسمی به غیر از اطلاعیه تعداد کشته شدگان صادر نکرده بود، نجات یافتگان و وابستگان دانشگاهیان همچنان در بی خبری به سر می بردند و نمی دانستند که کدام یک از دوستانشان زنده مانده اند و کدام یک از دست رفته اند. تا اینکه آنها به بهترین منبع خبری که در اختیار داشتند، یعنی اینترنت و شبکه اجتماعی فیس بوک روی آوردند؛ چرا که یادداشت های شاهدان عینی ماجرا به سرعت در صفحه های شخصی کاربران در شبکه فیس بوک ظاهر شدند و اسامی تلفات احتمالی منتشر شد. یک روز بعد، دانشگاه ویرجینیا در حالی نام قربانیان را اعلام کرد که برای جامعه آنلاین، این خبر دیگر کهنه شده بود؛ چون تا آن لحظه نام 32 نفر از مقتولان حادثه در شبکه های اجتماعی اینترنت منتشر شده بود.(9)

-در سال 2007، بیشتر از بیست مورد آتش سوزی، محدوده ای از سانتاباربارای آمریکا(10) تا توابع سن دیگو(11) در جنوب کالیفرنیا را فرا گرفت و تقریباً 20 هزار هکتار از جنگل های آن مناطق طعمه حریق شد و بیش از 1500 خانه نیز تخریب گردید؛ به حدی که صدها خانواده را مجبور به تخلیه منازل خود کرد. وب سایت های خبری محلی و تالارهای گفتگوی آنلاین از جمله: کریگ اسلایت، فیس بوک، توییتر و فلیکر، از جمله اولین و مهم ترین منابعی بودند که اخبار دقیق تر همراه با فیلم ها و تصاویر آتش سوزی را در اختیار دیگران قرار دادند.

یکی از کسانی که از منطقه فرار کرده بود، چنین نوشته بود: وب سایت های خبری ملی کاملاً بی ارزش اند؛ چون آنها همه چیز را به جز آتش سوزیِ کم اهمیتِ منطقه مالیبو نادیده گرفتند، صرفاً به این دلیل که در آنجا خانه تعدادی از افراد مشهور و محبوب رسانه ها قرار داشت.

در این حادثه با وجود اینکه ارتباطات دولتی رسمی در بعضی موارد سودمند بود، اما نمی شد به آنها اعتماد کرد. در عوض، خیلی از مردم به پایگاه هایی روی آوردند که توسط رسانه های محلی هدایت می شدند، مانند: ایستگاه رادیویی محلی KPBS که در سن دیگو قرار داشت یا شبکه های اجتماعی. هر فرد محلی که اطلاعاتی برای به اشتراک گذاشتن در اختیار داشت و به اینترنت هم دسترسی داشت، به این پایگاه ها مراجعه می کرد و در نتیجه، اطلاعات جدید همیشه در این پایگاه ها به دست می آمد. بعضی نیز نقشه گوگل مپ را در دسترس قرار داده بودند و کاربران می توانستند روی آنها اطلاعاتی مانند محل وقوع آتش سوزی ها را قرار دهند. دیگر وب سایت ها نیز تالارهای گفتگو(12) ترتیب داده بودند که در آنها کسانی که خانه خود را ترک نکرده بودند و افراد دیگری که به خانه های خود برگشته بودند، آنچه را که می دیدند، با هم به اشتراک می گذاشتند.(13)

- در تحقیقی پژوهشگران دانشگاه مریلند، تمایل همگانی را برای به اشتراک گذاری اطلاعات در روزهای بعد از وقوع زمین لرزه سیچوآن(14) در 12 می سال 2008، بررسی کردند. آنها می گویند: زمین لرزه در ساعت 14:28 اتفاق افتاد و کمتر از یک دقیقه بعد، یک پیام در تالار گفتگوی تیانا(15) قرار گرفت.

تیانا یکی از محبوب ترین پایگاه ها در چین است؛ پایگاهی که بیش از 20 میلیون کاربر ثبت شده دارد. در کمتر از ده دقیقه، 56 نظر ثبت شد که نشان می داد زمین لرزه در 22 شهر دیگر نیز احساس شده است.

پژوهشگران، هزاران نظر ثبت شده در آن پایگاه را که در روزهای بعد از زلزله ارسال شده بود، خواندند و دسته بندی کردند. آنها دریافتند که شهروندان چینی از این پایگاه به همان دلیلی استفاده کردند که مردم کالیفرنیا در زمان آتش سوزی از پایگاه های اینترنتی استفاده می کردند؛ مسائلی مانند: جستجوی اطلاعات در مورد خانه، شهر و خانواده شان؛ و یا هماهنگی فعالیت ها برای کمک به قربانیان حادثه. (16)

- مدتی قبل، یک دانشجوی زن در اخبار دیده بود که ارتش کشورش در یافتن محلی برای فرود هلیکوپتر در نزدیکی روستایی تخریب شده در حاشیه یک کوه با مشکل مواجه شده است. آن زن که در همان منطقه بزرگ شده بود، اطلاعاتی تفصیلی را از جایی که هلیکوپتر می توانست در آن فرود بیاید، در یک شبکه اجتماعی منتشر کرد و از کاربران تقاضا کرد که آن را به گوش مسئولان برسانند. در نهایت، این خبر به گوش مسئولان مربوط در ارتش رسید و آنها یک هلیکوپتر را به جایی که او گفته بود، فرستادند که توانست با موفقیت فرود بیاید. (17)

- در اواخر اردیبهشت سال 1389 یک گروه در شبکه اجتماعی فیس بوک صفحه ای را برای قرار دادن کاریکاتورها و نقاشی هایی از پیامبر اسلام - صلی الله علیه و آله - ایجاد کرد و کاربران خود را تشویق کرد تا کاریکاتورهای موهن به ساحت پیامبر اسلام را بر روی این صفحه قرار دهند. برخی از کاربران متعصب نیز عضو آن گروه شدند، البته پس از آن، موج اعتراض علیه برگزاری این طرح اهانت آمیز به ساحت پیامبر عظیم الشان اسلام سرتاسر پاکستان را فرا گرفت و بحران پدید آمده را خاموش کرد. (18)

- شبکه تلویزیونی ماهواره ای الجزیره، وب سایتی آزمایشی را راه اندازی کرده است که پیام های متنی، گزارش های تلفنی و موبایلی و اطلاعات توییتر را در مورد بحران در نوار غزه، روی یک نقشه مجازی زمین که توسط مایکروسافت درست شده بود، به نمایش می گذارد. (19)

- در جریان حوادث بعد از انتخابات ایران، قرار بود که پایگاه اینترنتی توییتر برای انجام پاره ای از مسائل فنی به مدت 72 ساعت غیر فعال گردد که با درخواست مقامات رسمی ایالات متحده آمریکا برای خودداری از این کار و موکول کردن آن به بعد، فعالیت این پایگاه برای حفظ تأثیر آن بر روی حوادث داخلی ایران ادامه پیدا نمود. (20)

- یادداشت یک سرباز اسرائیلی در صفحه خودش در شبکه اجتماعی فیس بوک و افشای خبر حمله یگانش به کرانه باختری رود اردن، موجب شد که ارتش اسرائیل، عملیات مورد نظر خود را لغو کند. این سرباز با استفاده از تلفن همراهش پیغامی را به این مضمون در صفحه شخصی خود در فیس بوک فرستاده بود: «چهارشنبه این روستا را تخریب می کنیم و پنجشنبه به خانه هایمان برمی گردیم.»

جزئیات یگان این سرباز، به همراه زمان دقیق و محل عملیات در صفحه فیس بوک این سرباز آمده بود. سربازان دیگر این پیغام را در صفحه شخصی وی خواندند و آن را به فرمانده یگان خود گزارش کردند. در پی این رخداد، ارتش اسرائیل عملیات مورد نظر را به جهت نگرانی از باخبر شدن نیروهای فلسطینی لغو کرد و سرباز را به ده روز زندان و محرومیت از شرکت در عملیات رزمی محکوم نمود.(21)

نقش شبکه های اجتماعی در تحولات سیاسی ایران

همان طور که گذشت، شبکه اجتماعی مفهومی است که پیش از طرح در عرصه فضای مجازی، در فضای واقعی جوامع نیز دارای مفهوم است. اما مسأله ای که باعث مطرح شدن چنین مفهومی در فضای جامعه ایران در ماه های اخیر شده است، نقش ویژه ای است که شبکه های اجتماعی اینترنتی در تحولات سیاسی یک سال اخیر ایفا کرده اند؛ به طوری که با یک جستجوی بسیار ساده در اینترنت متوجه خواهید شد که مقالات متعدد علمی و پژوهشی در زمینه تأثیر شبکه های اجتماعی و به طور خاص از سوی پایگاه: توییتر، فیس بوک و یوتیوب در تحولات سیاسی و فرهنگی ایران منتشر گشته است.

البته گرایش های متفاوتی در این پژوهش ها مشاهده می شود؛ از طرفی بعضی از محققان به تمجید از آثار مثبت این گونه شبکه ها در اجرای پروژه استعماری «گسترش دموکراسی» پرداخته اند و از سوی دیگر، شاهد مطالب متعدد و متنوعی در زمینه آثار زیان بار اجتماعی و فرهنگی این به اصطلاح خدمات مجازی در جوامع ـ حتی جوامع غربی ـ هستیم؛ به طوری که در روزهای اخیر از آثار زیان بخش فیس بوک به عنوان مطرح ترین شبکه اجتماعی اینترنتی در ایجاد فضای غیر بهداشتی در روابط جنسی در انگلستان نیز سخن به میان آمده است؛ هر چند بیشتر انتقاداتی که علیه شبکه های اجتماعی سازمان یافته، صورت می گیرد، متوجه عملکرد آنها در ارائه اطلاعات شخصی و تجاوز به حریم خصوصی افراد است.

یکی از دغدغه هایی که در سال 1388 همه شئونات نظام مقدس جمهوری اسلامی را تحت تأثیر خویش قرار داد، هجمه برنامه ریزی شده و پرحجم نظام سلطه و راه انداختن جنگی تمام عیار برای بر هم ریختن فضای امنیت ملی و همچنین فضای فکری حاکم بر جامعه، به وسیله ابزارهایی همچون شبکه های اجتماعی بود؛ جنگی که مقام معظم رهبری از آن به «جنگ نرم» تعبیر نمودند.

مقام معظم رهبری در فرمایشات خود در تاریخ 4 آذر 1388 در جمع بسیجیان سراسر کشور فرمودند: «اولویت استکبار در مواجهه با نظام اسلامی، آن چیزی است که امروز به آن می گویند جنگ نرم؛ یعنی جنگ به وسیله ابزارهای فرهنگی، به وسیله نفوذ، به وسیله دروغ، به وسیله شایعه پراکنی، با ابزارهای پیشرفته ای که امروز وجود دارد. ابزارهای ارتباطی ای که ده سال قبل و پانزده سال قبل و سی سال قبل نبود، امروز گسترش پیدا کرده. جنگ نرم، یعنی ایجاد تردید در دل ها و ذهن های مردم.»(22)

ایشان در جایی دیگر در باره وظیفه داشتن بخش های فرهنگی در شرکت فعال در این جنگ و ضرورت جدی گرفتن این جنگ و پرداختن به آن می فرمایند: «همینی که حالا معمول شده که در بیان ها و در تلویزیون و توی تبلیغات و توی دادگاه و توی زبان همه، می گویند: جنگ نرم؛ راست است، این یک واقعیت است؛ یعنی الان جنگ است. همیشه این را گفته ام، بارها و بارها. علت این است که من صحنه را می بینم؛ چه بکنم اگر کسی نمی بیند؟! چه کار کند انسان؟! من دارم می بینم صحنه را، می بینم تجهیز را، می بینم صف آرایی ها را، می بینم دهان های با حقد و غضب گشوده شده و دندان های با غیظ به هم فشرده شده، علیه انقلاب و علیه امام و علیه همه این آرمان ها و علیه همه آن کسانی که به این حرکت دل بسته اند را؛ اینها را انسان دارد می بیند. خب چه کار کند؟ این تمام نشده. چون تمام نشده، همه وظیفه داریم. وظیفه مجموعه فرهنگی و ادبی و هنری هم وظیفه مشخصی است»(23)

ایشان در جایی دیگر با اشاره به تصویب بودجه 45 میلیون دلاری مجلس ایالات متحده آمریکا برای مقابله اینترنتی با انقلاب اسلامی می فرمایند: «دوباره می نشینند چهل و پنج میلیون دلار بودجه تصویب می کنند؛ برای اینکه جمهوری اسلامی را شکست بدهند! بودجه تصویب می کنند که از طریق اینترنت، انقلاب ایران را از بین ببرند؛ جمهوری اسلامی را سرنگون کنند! خوب، شما چند ده «چهل و پنج میلیون دلار» را تا حالا مصرف کرده اید؟ چقدر شما برای شکست دادن جمهوری اسلامی کار دیپلماسی کردید، تحریم اقتصادی کردید، انواع و اقسام توطئه ها را کردید، جاسوس فرستادید، جاسوس تربیت کردید؟ چه فایده ای کردید که حالا باز می خواهید از این طریق وارد شوید و ملت ایران را به خیال خودتان از انقلاب جدا کنید؟»(24)

در همان ایام بود که در خبر ها آمد: وزیر خارجه آمریکا از تلاش های کشورش برای اطمینان از دسترسی معترضان ایرانی به شبکه اجتماعی توییتر دفاع کرد. عصر ایران به نقل از لس آنجلس تایمز نقل می کند: «در شرایطی که مقامات ایرانی، واشنگتن را به مداخله در امور انتخاباتی این کشور متهم کرده اند، هیلاری کلینتون از تلاش های اخیر آمریکا برای اطمینان از اینکه توییتر همچنان در دسترس معترضان ایرانی قرار دارد، حمایت کرد.»(25)

کلینتون در دیداری با آویگدور لیبرمن، وزیر خارجه اسرائیل گفت: «توییتر، ابزاری مهم است که به معترضان ایرانی به ویژه جوانان اجازه می دهد در جریان حوادث اخیر انتخابات ریاست جمهوری با یکدیگر در تماس باشند.» (26)

این اظهارات کلینتون پس از آن عنوان شد که روزنامه نیویورک تایمز گزارش داد: «وزارت خارجه آمریکا با ارسال ایمیلی از شبکه اجتماعی توییتر درخواست کرده به جهت کاربران ایرانی، قطعی شبکه خود را به تعویق بیندازد.»(27)شبکه خبری فاکس یوز هم که متعلق به دولت آمریکا است، با تأیید این خبر می نویسد: «واکنش های گروه های گوناگون ایرانی به نتیجه انتخابات، یک جنگ الکترونیکی را در محیط اینترنت پدید آورده است. بسیاری از کاربران ایرانی اینترنت برای آگاه شدن از اوضاع اخیر ایران به شبکه های اجتماعی همچون: فلیکر، فیس بوک و یوتیوب مراجعه می کنند تا با بهره گیری از این پایگاه ها که اصالتاً پایگاه هایی اجتماعی و نه سیاسی هستند، بتوانند گزارش ها و فیلم هایی از ایران ببینند.»(28)

چند نکته پایانی

فارغ از بحث های متعددی که این روزها درباره شبکه های اجتماعی صورت گرفته است، به نظر می رسد که نکات ذیل در آثار این شبکه ها در فضای ایران قابل تأمل باشد:

این روزها خبرهای متعددی از وابستگی شبکه های اجتماعی به سازمان ها و نهادهای امنیتی و اطلاعاتی کشورهای متخاصم به گوش می رسد؛ به طوری که در بعضی از موارد، شرکت های ارائه دهنده خدمات اجتماعات اینترنتی به صراحت اعلام کرده اند که اطلاعات شخصی کاربران را در اختیار نهادهای اطلاعاتی و جاسوسی قرار می دهند. به طور خاص، منابع امنیتی آمریکا و اسرائیل از شبکه هایی مانند فیس بوک و مای اسپیس(29) برای شناسایی افرادی جهت سپردن فعالیت های جاسوسی استفاده می کنند و به شناسایی استعدادهایی که به طور رایگان اطلاعات لازم را در اختیار آنان قرار می دهند، می پردازند. متأسفانه، برخی کاربران ایرانی از این امر مستثنا نبوده و در این گونه شبکه ها تأمین کننده خواسته های استکبار جهانی محسوب می شوند.

کاربران اینترنتی در سراسر دنیا، در واقع سرآمدان و نخبگان یک ملت محسوب می شوند. حقیقت این است که داشتن سواد کافی و آشنایی حداقلی با زبان خارجی، از ملزومات استفاده از خدمات اینترنتی است. از یک سو، حضور مؤثر در شبکه های اجتماعی اینترنتی نیز معلومات، توانایی و استعداد فراوانی را می طلبد که تنها می توان آن را در قشر تحصیل کرده یافت و از سوی دیگر، استفاده از خدمات رایانه ای، محدود به نسل های جوان و جدید است. این مسأله در غرب نیز شایع است؛ به طوری که قسمت عمده ای از کاربران را جوانان تشکیل می دهند. البته این مسأله در ایران مضاعف است. بنابراین، جوانان دانشجو، مهم ترین قشر درگیر در ماجرا هستند.

استفاده از اینترنت، مستلزم هزینه ها و امکاناتی است که در اختیار تمامی اقشار نیست. حقیقت مسأله این است که اقشار پردرآمدتر و البته با وقت و زمان کافی، می توانند فعالیت بسیاری در شبکه های اجتماعی داشته باشند. بنابراین، با توجه به گرانی اینترنت در ایران، شاهد حضور طبقات پردرآمدتر در آن خواهیم بود؛ به طوری که فعالیت های گروه ها در شبکه های اجتماعی، بیشتر به طبقات مرفه جامعه اختصاص می یابد.

همان گونه که شبکه های اجتماعی در ایجاد بحران ها و اجتماعات و حرکت های مردمی نقش مؤثری دارد، در جلوگیری از بحران ها و اطلاع رسانی صحیح و سریع و تبدیل ناهنجاری ها به یک هنجار و ایجاد فضای مثبت و سالم نیز می تواند مؤثر بیفتد؛ البته به شرط آنکه به خوبی و درستی از آن استفاده گردد.

پی نوشت ها: