لازم است پیش از توضیح برنامه مداخله‌ای مقابله با قلدری، برای مشخص نمودن کودکان و افراد جوانی که ممکن است درگیر مسائل قلدری/ قربانی باشند، رهنمودهایی داده شود. یک یا (معمولاً) چندین نشانه در زیر فهرست شده است که ممکن است نشان‌دهنده دانش‌آموزانی باشد که قلدری را آغاز کرده یا توسط همسالانشان مورد آزار و اذیت قرار دارند.
تعدادی دیگر از نشانگان ممکن است نشان‌دهنده دانش‌آموزانیباشد که خودشان توسط یک یا چند دانش‌آموز دیگر مورد قلدری قرار می‌گیرند. این قبیل نشانگان باید به طور جدی با جزئیات هر چه بیشتر در موقعیتها، مورد فهم و پی‌گیری قرار گیرد. اگر مسائل قلدری/ قربانی به طور موثق مورد تأیید قرار گرفت، باید براساس خطوط تعریف شده در بخش دوم، مورد مقابله قرار بگیرد.
در بعضی از بخشهای زیرین، میان نشانه‌های «اولیه» و «ثانویه» تفاوت گذاشته شده است. این افتراق هر چند که ممکن است همیشه، کاملاً مشخص نباشد اما مفید است. تا حد زیادی «نشانه‌های اولیه به طور مستقیم و به وضوح با موقعیتهای قلدری/ قربانی همبسته است». نشانه‌های ثانوی نیز غالباً نشان‌دهنده چنین موقعیتهایی می‌باشد، اما ارتباط آن مستقیم و قوی نیست. زمانی که فقط نشانه‌های ثانوی در یک کودک ظاهر شود نیاز بیشتر به این است که برای اثبات مباحث مربوط به مسائل قلدری، موقعیت با جزئیات بیشتر مورد بررسی قرار گیرد. آنچه در زیر با عنوان ویژگیهای عمومی به آن اشاره شده، می‌تواند به عنوان نشانه‌های ثانویه مورد توجه قرار بگیرد. نشانه‌های اولیه با دو ستاره (-) و نشانه‌های ثانویه با یک ستاره (*) مشخص شده‌‌اند.
در این قسمت توصیفات عمومی قلدری یا قربانی باید یادآوری شود: موقعی که دانش‌آموزی مکرر و بیشتر اوقات در معرض عکس‌العملهای منفی یک یا بیش از یک دانش‌آموز قرار می‌گیرد، قلدری آغاز شده و مورد آزار و اذیت قرار می‌گیرد و همچنین به طور تلویحی در قلدری عدم توازن قدرت (براساس عدم تقارن قدرت در رابطه متقابل) باید مدنظر باشد: دانش‌آموزی که در معرض عکس‌العملهای منفی قرار دارد، در حفاظت از خودش مشکل دارد و گاهی اوقات در مقابله با دانش‌آموز یا دانش‌آموزانی که وی را مورد آزاد و اذیت قرار می‌دهند، دچار درماندگی می‌شود. برای قضاوت در مورد وخیم بودن یک نشانه خاص، همچنین باید فراوانی آن را همراه با دیگر نشانه‌ها مورد توجه قرار داد. برای مثال تعدادی از دانش‌آموزان گاهی اوقات توسط همسالانشان مورد شوخی قرار می‌گیرند، اما به عنوان یک اصل هنگامی باید با آن برخورد جدّی شود که اکثر رخ دهد (به عنوان یک شیوه ناخوشایند و خطرناک که غالباً اتفاق می‌افتد).
نشانه‌های احتمالی قربانی قلدری
الف) در مدرسه
کودکان یا افراد جوانی که مورد قلدری قرار می‌گیرند ممکن است یک یا (معمولاً) تعدادی از نشانه‌های زیر را ظاهر سازند:
نشانه‌های اولیه
- مکرر به شیوه‌ای ناخوشایند، از طریق نامیده شدن با القاب توهین‌آمیز، ریشخند، کوچک شمرده شدن، دست انداختن، مرعوب ساختن، خوار کردن، تهدید کردن، مورد امر و نهی قرار گرفتن، تحت سلطه قرار داشتن و مطیع بودن؛ مورد آزار و اذیت قرار می‌گیرند.
- مورد تمسخر قرار گرفته و به صورت غیردوستانه در معرض طعنه قرار می‌گیرند.
- مورد پیله قرار گرفتن، تحت فشار اطرافیان بودن، کنار زده شدن، مشت و لگد و ضربه خوردن، به طوری که قادر به دفاع مناسب از خود نمی‌باشند.
- درگیر بودن در جر و بحث و دعوا، به طوری که کاملاً بی‌دفاع بوده و آشکارا خود را گوشه‌گیر می‌سازند.
- کتابهایشان، پولشان یا دیگر وسایل‌شان آسیب دیده و یا به اطراف پرت می‌شود.
- دارای کوفتگی، کبودشدگی، زخمها، بریدگیها بوده و لباس‌شان پاره است، طوری که نمی‌توانند توضیح منطقی برای آن داشته باشند (و نیز تعدادی از نشانه‌های عمومی زیر را دارند)
نشانه‌های ثانویه
* اغلب در موقع ناهار تنها و جدا از همسالان خود هستند. به نظر نمی‌آید که یک دوست خوب در کلاس داشته باشند، طوری که در میان دانش‌آموزان غریبه و منزوی‌اند.
* در بازیهای تیمی به عنوان آخرین نفر انتخاب می‌شوند.
* در زنگ تفریح سعی می‌کنند در کنار معلم یا دیگر افراد بزرگسال قرار بگیرند.
* در موقع صحبت کردن در کلاس مشکل دارند و اضطراب مفرط و ناامنی را در خود نشان می‌دهند.
* دچار درماندگی، ناشادی، افسردگی و ترس شدید هستند.
* وخیم‌تر شدن تکالیف مدرسه را به طور ناگهانی یا به تدریج نشان می‌دهند.
ب) درخانه
نشانه‌های اولیه
- موقعی که از مدرسه به منزل می‌آیند لباسها و کتابهایشان پاره است (و تعدادی از ویژگیهای عمومی فهرست شده در بخش «ج» را دارا می‌باشند)
- کبودی، زخم، بریدگی، خراشیدگی که توضیح طبیعی ندارد مشاهده می‌شود (و تعدادی از ویژگیهای عمومی فهرست شده در بخش «ج» را دارند)
نشانه‌های ثانوی
بعد از مدرسه با هیچ یک از همکلاسیها یا دیگر همسالان خود همراه نبوده و وقت کمی را با هم‌کلاسیهایشان در منزل یا در زمین بازی صرف می‌کنند.
* یک دوست خوب ندارند که اوقات آزاد خود را با او سپری کنند (در بازی، خرید از مغازه، ورزش، گروه سرود، صحبت کردن با تلفن، غیره).
* به ندرت یا هیچ وقت، به مهمانی دعوت نشده و یا خودشان علاقه‌ای به شرکت در مهمانیها ندارند (زیرا که حدس می‌زنند کسی نمی‌خواهد با آنها باشد).
* بی‌میلی و دودلی را در رفتن به مدرسه در موقع صبح نشان می‌دهند و علایق آنها ضعیف است. مکرر دچار دردهای گوارشی می شوند (به خصوص در صبح).
* برای رفت و آمد به مدرسه، مسیرغیرمنطقی را انتخاب می‌کنند.
* خواب شان نا آرام بوده و رویاهای بد می‌بینند و ممکن است در خواب گریه کنند.
* علایق خود را به تکالیف مدرسه‌ای از دست می‌دهند و دچار افت تحصیلی می‌شوند.
* ناشادی، غمگینی و افسردگی را ظاهر ساخته و یا تغییرات خلقی غیرقابل انتظار، همراه با زودرنجی و طغیان ناگهانی را نشان می‌دهند.
* پول زیادی را از خانواده درخواست کرده و یا سرقت می‌کنند (برای اطاعت از فرد قلدر).
ج) نشانه‌های عمومی قربانیان احتمالی
دانش‌آموزان قربانی در انواع موقعیتهای توصیف شده، مورد آزار و اذیت قرار می‌گیرند و تعدادی از رفتارها یا عکس‌العملهای خاص که در بالا فهرست شده است را نشان می‌دهند، به علاوه این که آنها یک یا چندین نشانه از ویژگیهای عمومی زیر را نیز ظاهر می‌کنند (در عین حال که تعدادی از نشانه‌های بالا را دارا هستند).
* ممکن است از نظر جسمانی نسبت به دیگر همسالانشان ضعیف‌تر باشند (به خصوص در مورد پسران).
* ممکن است «اضطراب بدنی» داشته باشند از آسیب دیدن یا صدمه زدن به خودشان می‌ترسند، در فعالیتهای ورزشی بازی و دعوا، از ناتوانی جسمانی و ضعف هماهنگی فیزیکی، دچار رنج هستند (به خصوص در مورد پسران).
* حساس، محتاط، ساکت، گوشه‌گیر، منفعل، مطیع و کمرو بوده و به آسانی به گریه می‌افتند.
* فزون مضطرب، ناایمن، ناشاد و درمانده بوده و نسبت به خود نگرش منفی دارند (عزت نفس پایین)، در یک حسّ آنها علائمی را به دیگران انتقال می‌دهند که افرادی بی‌ارزش و بی‌کفایتی هستند، به طوری که نمی‌توانند با حمله یا اهانت مقابله به مثل نمایند و به راحتی مورد آماج قرار می‌گیرند.
* اغلب ارتباط آنها با بزرگسالان (والدین، معلمان) بهتر از همسالان می‌باشد.
* از نظر پیشرفت درسی ممکن است خوب، متوسط، ضعیف باشند اما به هر حال در دوره دبیرستان دچار افت تحصیلی می‌شوند (اما نه ضرورتاً).
د) خصوصیات تحریک‌آمیز قربانیان
تعداد کثیری از قربانیان آزار و اذیت (قربانیان منفعل)، یک یا چند ویژگی فهرست شده در بخش «ج» را نشان می‌دهند، با این وجود، گروه دیگری از مقوله قربانیان، قربانیان تحریک کننده هستند که میزانی از ترکیب انواع الگوهای واکنشی و فزون اضطرابی و پرخاشگری را ظاهر می‌کنند. مسائل قلدری/ قربانی در قربانی تحریک کننده اغلب مربوط به خصوصیتی است که در حقیقت بیشتر دانش‌آموزان یا شاید همه آنها به سبب آن، گرفتار آزار و اذیت می‌باشند. چنین قربانیانی ترجیح می‌دهند با دانش‌آموزان منفعل هم‌بازی شوند، شاید به این خاطر که نسبت به همسالانشان از نظر جسمانی ضعیف‌تر بوده (به خصوص اگر پسر باشند) و دچار اضطراب بدنی می‌باشند. عموماً فزون مضطرب، ناایمن، ناشاد و درمانده بوده و نسبت به خود نگرش منفی دارند. به علاوه در چنین قربانیانی (به خصوص اگر پسر باشند) نشانه‌های زیر می‌تواند مورد مشاهده قرار بگیرد.
* ممکن است تندخو باشند و موقع حمله یا خود را عقب کشیده و یا با دعوا عکس‌العمل نشان دهند.
* ممکن است بیش‌فعال، ناآرام بوده و دچار مشکل تمرکز باشند و معمولاً پاسخ آنها، تهاجمی همراه با ایجاد تنیدگی بوده و دارای عادات ناپخته و غیرمنطقی است.
* ممکن است به صورتی فعّال نفرت و بیزاری را نسبت به بزرگسالان و معلمان نشان دهند.
* احتمالاً سعی می‌کنند دانش‌آموزان ضعیف‌تر را مورد قلدری قرار دهند.
نشانه‌های احتمالی مرتکب قلدری
کودکان یا افراد جوانی که درگیر اعمال قلدری بروی دیگر دانش‌آموزان هستند، رفتارهایی را مرتکب می‌شوند که در بخش «الف» به عنوان نشانه‌های اولیه مورد توصیف قرار گرفت. در مدرسه مرتکبان قلدری به طور مشخص رفتارهای زیر را نیز ظاهر می‌کنند:
انجام شوخیهای ناخوشایند (مکرر)، گوشه کنایه و متلک زدن، تهدید و ارعاب، نامیدن با القاب نامناسب، به مسخره گرفتن، هل دادن، پرت کردن به گوشه‌ای و آسیب‌زدن به وسایل دیگر دانش‌آموزان و غیره (مراجعه کنید به نشانه‌های اولیه در بخش (الف). آنها ممکن است این قبیل رفتارها را نسبت به بیشتر دانش‌آموزان نشان دهند، اما به طور عمده دانش‌آموزان ضعیف‌تر و بی‌دفاع‌تر را برای اهداف‌شان انتخاب می‌کنند. به علاوه برخی از قلدران از مریدان و ستایشگران خود برای انجام فعالیتهای زورگویی و آزار و اذیت استفاده نموده و در عین حال موقعیت خود را نیز حفظ می‌کنند.
احتمالاً پسران بیشتر از دختران اقدام به قلدری می‌کنند، در عین حال این را باید مورد توجه قرار داد که شناسایی قلدری در دختران دشوار است: دختران مرتکب قلدری خیلی کمتر اقدامات خود را در مقابل دیگران انجام می‌دهند بلکه بیشتر به صورت پنهانی است، بدین معنا که ایجاد اذیت و مزاحمت از طریق تهمت زدن، شایعه پراکنی و بهره‌برداری کردن از روابط دوستانه به نفع خود در کلاس، انجام می‌پذیرد (برای مثال، محروم کردن یک دختر از بهترین دوستش). در چنین زمانی، آن باید مورد تأکید قرار بگیرد که در حال حاضر شناخت کمتری درباره خصوصیات مشخص دختران مرتکب قلدری وجود دارد.
علاوه بر رفتارها و عکس‌العملهای فهرست شده در بالا، دانش‌آموزان مرتکب قلدری احتمالاً یکی یا بیشتر از ویژگیهای عمومی مورد اشاره در زیر را خواهند داشت:
* ممکن است از نظر جسمانی نسبت به دیگر همکلاسیها و به خصوص قربانیانشان، قوی‌تر باشند و نیز از نظر سنی مشابه و یا تا اندازه‌ای بزرگتر از قربانیان بوده و در فعالیتهای فیزیکی در بازی، انواع ورزش و زد و خورد از برجستگی و کارآمدی خاصی برخوردارند (به خصوص پسران).
* نیاز قوی به سلطه و تحت کنترل درآوردن دیگر دانش‌آموزان داشته و تهدید و قدرت خودشان را به شیوه‌ای که می‌خواهند، ابراز می‌نمایند؛ آنها ممکن است درباره برتری غیرواقعی یا واقعی خود نسبت به بیشتر دانش‌آموزان لاف بزنند.
* دارای خلق تند بوده، به راحتی خشمگین و برانگیخته می‌شوند و آستانه تحمل شکست در آنها پایین است؛ آنها در تبعیت از قوانین و تحمل ناملایمات دچار مشکل‌اند و ممکن است تلاش نمایند تا از طریق تقلب برای خود امتیاز کسب کنند.
* آنها معمولاً تضادورز(1)، گستاخ (2) و نسبت به بزرگسالان پرخاشگر هستند (معلمان و والدین) و ممکن است موجب وحشت در افراد بزرگسال نیز بشوند (بستگی دارد به سن، توانایی جسمانی افراد جوان)؛ و در خارج از موقعیتهای دشوار در مورد کاردانی و توانایی خودشان صحبت می‌کنند.
* ظاهراً بی‌رحم و خشن بوده و در مقایسه با دیگر دانش‌آموزان، همدلی کمی را نسبت به قربانی نشان می‌دهند.
* فزون مضطرب و ناایمن نبوده و به طور خاص نسبت به خودشان نظر مثبت دارند (عزت‌نفس‌شان متوسط و بالای از آن است).
* در مقایسه با همسن و سالهای خود، در سنین پایین‌تر، درگیر رفتارهای ضداجتماعی شامل: کاری را دزدکی انجام دادن، تخریب، مصرف نوشیدنی الکلی و معاشرت با گروههای ناباب می‌شوند.
* ممکن است در میان هم کلاسیهای خود از محبوبیت متوسط، بالا یا پایینی برخوردار باشند، اما آنها، اغلب از طرف تعداد محدودی از همسالان خود در دبیرستان، به سبب اعمال قلدری بر روی دانش‌آموزان مورد حمایت قرار می‌گیرند و این احتمالاً در میان جمعیت مدرسه ابتدایی کمتر مشاهده می‌شود.
* هر چند پیشرفت درسی مرتکبان قلدری در مقطع ابتدایی می‌تواند در حد متوسط، بالا یا زیرمتوسط باشد اما در مقطع تحصیلی بالاتر، دچار افت تحصیلی شده و نسبت به مدرسه نگرش منفی پیدا می‌کنند.
پی‌نوشت‌ها:
1. oppositional
2. defiant
منبع مقاله :
الویوس، دان؛ (1392)، شناخت دنیای کودکان، ترجمه‌ی نادر باقری؛ مشهد: مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، شرکت به‌نشر، چاپ دوم 