نامۀاول بهمن رهبر معظم انقلاب اسلامی دامت برکاته خطاب به عموم جوانان در اروپا و آمریکا شمالی، از جنبه های مختلف شایستۀبررسی است. در این میان، یک مقایسۀتطبیقی میان نحوۀمواجهه با غرب می تواند درس های بدیعی را به همراه داشته باشد.
مواجهه با غرب؛ مقاومت یا مدارا؟
غرب که در قول و فعل مقامات اروپایی و آمریکایی معنا و مفهوم پیدا می کند، در عین آنکه از عناصر متعددی برخوردار است، موضوع واحدی هم به حساب می آید. لااقل برای مسلمین و به خصوص ما ایرانیان وقتی از غرب سخن می گوییم، یک سلسله گزاره ها، نمادها و نمودهای مشخصی روبه رویمان گشوده می شود و ما آن ها را نامطلوب می یابیم. بنابراین طبیعی است که به اجماع نسبی دربارۀآن برسیم و از این رو، اندیشمندان مسلمان و ایرانی مواضع نسبتاً یکسانی دربارۀآن پیدا می کنند. تاریخ مسلمانان و از جمله مسلمانان اندیشمند ایرانی، شخصیت های نامداری را در طول یک صد سال اخیر، به یاد می آورد که غرب را همان گونه دیده اند که ما امروز می بینیم. سید جمال الدین اسدآبادی، محمد اقبال لاهوری، محمد عبده، سید حسن مدرس، میرزای شیرازی، شهید بلخی، جلال آل احمد، سید ابوالقاسم کاشانی، سید مجتبی نواب صفوی، محمدعلی جناح، دکتر علی شریعتی، حضرت امام خمینی قدس سره و. . . اگرچه هرکدام دارای مشرب فکری متفاوتی بوده اند، در عین حال، دربارۀچیستی غرب و عملکرد آن، دیدگاه نسبتاً نزدیکی با یکدیگر داشته اند.
این سلسلۀ متفکرین و آرای آنان در این باره نشان می دهد که سوءتفاهمی دربارۀغرب وجود ندارد. غرب واقعاً همین است که در این بیش از یک صد سال دیده ایم و تجربه کرده ایم. در عین حال، در این سال ها، دربارۀاینکه در مواجهه با غرب چه باید کرد، شاهد رویه های مختلف بوده ایم و به طور کلی، یک رویه بر مقاومت و دیگری بر مدارا استوار بوده است. عده ای در عین اینکه اذعان می کنند غرب فزون خواه و فاسد است، مدارای با غرب را توصیه می نمایند. این گروه معتقدند با گفت وگو می توان غرب را واداشت که به موجودیت متمایز، هویت دین مدار و منافع ملی ما احترام بگذارد و داوطلبانه و براساس مفاهمه، ستیز با ما را فراموش کند. این در حالی است که در طول این ده ها سال، مسلمانان به تجربه ای که این انگاره را اثبات کند، نرسیده اند.
مبنای گفت وگو با طاغوتیان در اسلام
بعضی از شخصیت های مسلمان در کشورهای مختلف، تلاش زیادی کرده اند که به نوعی سازگاری میان اسلام و غرب دست پیدا کنند، ولی به اذعان تجربه ای که اندوخته اند، موفقیتی نداشته اند. اما موضوع گفت وگو بدون تردید، یک دستور کار اسلامی هم هست و قرآن کریم در آیات متعدد، به آن فراخوانده است. از جمله خداوند متعال، هنگام اعزام حضرت موسی و حضرت هارون علیهما السلام برای گفت وگو با فرعون، بر این موضوع تأکید کرده و قول سلیم را مدنظر قرار داده است: «فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَّیِّنًا» (طه، آیۀ44)پس معارف اسلامی نه تنها راه گفت وگو با غرب را باز کرده، بلکه به آن توصیه هم کرده است. اما قرآن کریم مبنای این گفت وگو را نه اعتماد، بلکه دعوت به خیر قرار داده است. یعنی تعالیم انبیا، جباران و طغیانگران را از دایرۀدعوت مصلحانۀانبیا و مؤمنین خارج نکرده است؛ چراکه بدون تردید، مصلحت جباران و طغیانگران هم در گردن نهادن به تعالیم الهی است و باید آنان در معرض چنین دعوت مشفقانه و مصلحانه ای قرار گیرند. این البته نمی تواند به نتیجه ای منجر شود که کوتاه آمدن دو طرف یا کوتاه آمدن یک طرفۀمؤمنین، زمینه ساز توافق باشد. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم از طریق حضرت ابوطالب علیه السلام، به کفار و مشرکین قریش فرمودند: اگر خورشید را در دست راستم و ماه را در دست چپم قرار دهید، از رسالت خود که دعوت به توحید است دست برنمی دارم. بنابراین باز گذاشتن باب گفت وگو یک حرف است و دست کشیدن از اعتقادات و باورها، حرف دیگری است.
نامه رهبر انقلاب بر مبنای «دعوت»
حضرت آیت الله خامنه ای دامت برکاته، در نامه ای که خطاب به جوانان غرب صادر فرمودند، نوعی از گفت وگو را به عنوان الگوی اسلامی مواجهه با غرب ارائه کردند و راه درست مواجهه را آموختند. مبنای نامۀرهبری دعوت بود؛ دعوت به تفکر دربارۀآنچه دستگاه های غرب از آن بازمی دارند. دعوت به تفکر، بزرگ ترین پایۀتعالیم انبیا و مأموریت اصلی دین و رهبران دینی است.
براساس آموزه های دینی، آن پذیرش و تسلیمی ارزش دارد که توأم با تفکر و به عبارتی، پذیرش قلبی باشد و اساساً ارزش اعمال با درجۀتفکری که در متن اعمال قرار گرفته سنجیده می شود و لذا گفته شده است «تفکّر الساعة افضل مِن عبادة سبعین سنة». این دعوت برپایۀفطرت انسان ها که به ودیعت در آنان قرار داده شده و البته می تواند رنگ تغییر و تبدیل هم به خود بگیرد قرار دارد؛ یعنی به انسان می گوید به خود خدایت برگرد و دربارۀارزش های خود تأمل کن. این دعوت البته لوازمی دارد. مهم ترین لازمۀآن، این است که دعوت کننده خود گرفتار تفرعن، استکبار، ستیزه گری و استخفاف نباشد. از این رو فرموده است: «فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَّیِّنًا». دعوت کننده در این میدان، باید از ادبیاتی عزت آفرین استفاده کند تا مخاطب خود را در جبهۀمقابل ببیند. حضرت امام خمینی قدس سره در روز 12 بهمن 1357، خطاب به فرماندهان ارتش شاهنشاهی فرمودند: آقای سرلشکر ما می خواهیم تو عزیز باشی، آیا تو نمی خواهی عزیز باشی؟ بر این اساس، در ادبیاتِ دعوت، جایی برای تحکم و تحقیر وجود ندارد. رهبر معظم انقلاب اسلامی در نامۀخود، جوانان اروپا و آمریکای شمالی را به تفکر اولاً دربارۀتبلیغات گمراه کننده ای که آنان را احاطه کرده و مانع بینایی و شنوایی و تأمل آنان شده فراخوانده است: «خواستۀاول من این است که دربارۀانگیزه های این سیاه نمایی گسترده علیه اسلام پرسش و کاوش کنید» و «از شما می خواهم اجازه ندهید با چهره پردازی های موهن و سخیف، بین شما و واقعیت، سد عاطفی و احساسی ایجاد کنند و امکان داوری بی طرفانه را از شما سلب کنند. »
رکن دوم دعوتِ به تفکر در این نامه، جنبۀایجابی دارد و آن دعوت به حقیقتی است که از فهم درست آن بازداشته می شوند؛ یعنی اسلام. خود این تقدم و تأخر دعوت هم جنبۀدینی دارد و از متن آموزه های دینی برآمده است: «دیو چو بیرون رود، فرشته درآید». در این نامه، با نرمش حداکثری و خطابی توأم با احترام فراوان، از جوانان غرب خواسته شده است که خود دربارۀاسلام و تعالیم آن تأمل کنند و در این راه، مستقیماً به تعالیم اصیل و اصلی، یعنی قرآن کریم و شخصیت پیامبر اسلام، صلی الله علیه وآله وسلم مراجعه نمایند. از این رو، رهبر انقلاب با تواضعی کریمانه فرموده اند: «من اصرار نمی کنم که برداشت من یا هر تلقی دیگری از اسلام را بپذیرید. » و «با اسلام از طریق قرآن و زندگی پیامبر بزرگ آن صلی الله علیه وآله وسلم آشنا شوید.»پرسشگری یکی از ویژگی های اصلی دعوت مصلحانه است. از این رو، نامۀرهبر انقلاب آکنده از سؤالاتی است که در برابر غرب و به خصوص جوانان آن قرار داده شده است. حضرت آیت الله خامنه ای دامت برکاته، بدون اینکه خود پاسخی بدهند، جوانان اروپا و آمریکا را با انواعی از این سؤالات مواجه کرده اند که خود این، جنبۀهوشمندانۀنامه را اثبات می کند.
تفاوت «دیپلماسی رسمی» با «دیپلماسی فرهنگی»
اما مواجهۀرهبر معظم انقلاب اسلامی با رهبران غرب، پرسشگری و در عین حال، تبیین دقیق و مقتدرانۀمواضع است. رهبر انقلاب در این مواجهه، امت اسلام را در مقام مطالبه گری می دانند. در همین نامه هم رهبر انقلاب ضمن دعوت جوانان به پرسشگری، سیاست های غرب را با استناد به اعتراف مکرر شخصیت های آن، به چالش کشیده اند. بنابراین رهبر انقلاب میان «دیپلماسی رسمی» که مخاطبان آن «دولت ها» است، با «دیپلماسی فرهنگی» که مخاطب آن «ملت ها» است، از نظر هدف گذاری، اسلوب و ادبیات، تفاوت بنیادی قائل اند.
در طول سال های گذشته، ما شاهد خلط مبحث در این موضوع بوده ایم. بعضی از سیاست مداران با استناد به سنت گفت وگو، جای دیپلماسی رسمی را -که البته امر کاملاً لازمی هم هست- با دیپلماسی فرهنگی عوض کرده اند. این در حالی است که طرف مقابل، که غرب است، همواره در مواجهه با نظام و دولت جمهوری اسلامی، از ادبیات تند مطالبه گرایانه استفاده کرده و با ترفندهای پیچیده که رکن اصلی آن رسانه بوده، تلاش کرده است تا مردم ایران را به دنبال خود بکشد. غرب در عین اینکه نظام و دولت جمهوری اسلامی را نفی کرده و آن را با انواعی از تهدیدها، فشارها و تحریم ها مواجه کرده، از این طریق تلاش نموده است تا مهم ترین سرمایۀمردم را در مواجهه با غرب، از دست آنان برباید و خود را ریاکارانه، غمخوار مردم ایران معرفی کند. اما برخی از سیاست مداران ما، درحالی که بارها چوب خدعه و خیانت غرب خود را خورده اند، دیپلماسی تفاهمی را با غرب دنبال کرده اند. این در حالی است که به کار بردن نابجای این دیپلماسی، آتش کینۀغرب علیه دولت و مردم ایران را شعله ورتر کرده است.
«اقتدار» و نه «انفعال»
ادبیات قرآنی به ما می آموزد که وقتی دشمن عَلَم ستیز را علیه مسلمین برافراشته است، باید با اقتدار تمام حرکت او را مهار کرد و البته زمانی که پرچم صلح بلند کرد و مشخص شد که کافران از تعرض علیه مسلمانان کناره گرفته اند، باید به دعوت آنان پاسخ داد؛ به شرط آنکه چنین دعوتی از روی ضعف و سستی کفار نباشد. آیات 51، 61، 89 و 90 سورۀمبارکۀ«انفال» و نیز آیۀ35 سورۀمبارکۀ«محمد» بر این موضوع دلالت دارند. اصل دعوت که رهبر انقلاب از آن برای هدایت جوانان اروپا و آمریکای شمالی استفاده کرده اند، در عین آنکه نرم و سلم آمیز است، یک ابتکار مؤثر در جهت تضعیف جبهۀاستکبار دارد؛ چراکه بیداری جوانان در غرب کانون های توطئه علیه اسلام و مسلمین را در درون خانه با چالش مواجه می گرداند. بنابراین یک روی راهبرد دعوت، اقتدار است.
برخی از نحله های سیاسی، نظریه هایی را در تعامل بین ایران و دولت های غربی ارائه دادند. «نظریۀ گفت وگوی تمدن ها» و «نظریۀ اعتمادسازی» از این جمله هستند. این نظریات از آنجا که نه تنها چالشی علیه غرب نبودند، بلکه برمبنای تأیید اقتدار و بایستگی تمدن و سیاست های غرب قرار داشتند، از سوی خود غرب پذیرفته شدند. این نوع نظریه ها ضمن آنکه از عمق معنایی برخوردار نبودند و بیانگر هدف روشنی هم نبودند، از سوی غرب به عنوان نشانه هایی از انفعال هم تلقی شدند و لذا هم زمان با تصویب بعضی از این نظریه ها در سازمان ملل، ایران در «محور شرارت» علامت گذاری شد و صدور قطعنامه ها و بیانیه های ضدایرانی را در پی داشت. در واقع این نظریه های متساهلانه -شاید ناخواسته- عزم غرب را در دشمنی علیه اسلام و ایران، جزم تر کرد.
استراتژی دو وجهی گفت وگو با غرب
نامۀرهبر انقلاب به جوانان، ضمن آنکه چهرۀرحیمانۀاسلام را از موضع یک رهبر دینی که صلاحیت او توسط اکثریت مسلمانان و غیرمسلمانان به رسمیت شناخته شده است، به جوانان و به طور کلی مردم غرب به وضوح نشان داد، که مسلمانان و جمهوری اسلامی هرگز در درستی راه و راهبرد خود، تردید ندارند؛ کمااینکه هرگز مشروعیتی برای اقدامات، نیات و راهبردهای غرب قائل نیستند. این بهترین نوع گفت وگویی بود که هر مسلمان و هر ایرانی در صحنۀگفت وگو، خود را محق و مقتدر می یابد و از آنجا که غرب، زبان قدرت را به خوبی می شناسد، خود را ناگزیر به کوتاه کردن دست تعرض می بیند و ناچار به عقب نشینی می شود. اگر واکنش های غرب را بعد از صدور این نامه، ملاک میزان تأثیر آن بدانیم، درمی یابیم آنجا که سردمداران غربی سکوت کرده اند، نامه را دارای تأثیرات بزرگ دیده اند و نخواسته اند به آن دامن بزنند. آنجا هم که در قالب مقالات، واکنشی نشان داده اند، به بدیع بودن و مؤثر بودن آن تأکید کرده اند. در یکی از مقالات که "دنیس راس" و "ری تکیه" دو روز پس از صدور نامه در سایت اندیشکدۀ بنیاد واشنگتن منتشر کردند، به دولت آمریکا یادآور شدند که برخلاف آنچه می گوید، ایران ضعیف نشده و مذاکرات هسته ای به مهار ایران نینجامیده است و از این رو، باید به یک جنگ سیاسی روی آورد.
نامۀ رهبر معظم انقلاب اسلامی، راه روشن انقلاب و مردم در مواجهۀکارآمد با غرب را نشان داد. غرب دو پیکره دارد؛ یکی پیکرۀسیاسی که بر معیار توسعه طلبی و زورگویی و تفرعن قرار دارد و باید در برابر آن با اقتدار ایستاد و دیگری پیکره ای اجتماعی است که درگیر انواعی از محدودیت ها و نابسامانی ها است و باید با آن با ملاطفت و نرمی سخن گفت. این استراتژی دووجهی، تیغ غرب را علیه اسلام و ایران کُند می کند و راه را بر صدور انقلاب در بین ملت ها می گشاید.
