پیامی برای شکستن «محور تروریسم»

تصویرسازی های دروغین از مسلمانان

در روز هفتم ژوئیه 2005، چهار سال پس از واقعۀ11 سپتامبر، چهار انفجار انتحاری در چند نقطه از شهر لندن انجام شد که به کشته شدن 52­ نفر و زخمی شدن بیش از هفت صد نفر انجامید. پلیس انگلستان طراح و عامل اصلی این بمب گذاری را فردی به نام «محمد صدیق خان» اعلام کرد؛ جوانی اهل شهر لیدز که والدین او چند دهه قبل به انگلستان مهاجرت کرده بودند. وقتی شبکۀالجزیره تصویر فیلم ویدئویی او را در حال بیان انگیزه هایش از انجام این عملیات پخش کرد، بیش از محتوای سخنان تند او علیه دولت های غربی، لهجه اش برای مردم انگلستان شگفت انگیز و تکان دهنده بود. او با لهجۀغلیظ یورکشایری صحبت می کرد و اگر تصویر او نبود، این صدا با صدای یک جوان انگلیسی هیچ تفاوتی نداشت. این «تروریست» با الگوی همیشگی تصویر «تروریست های عرب/مسلمان» در روایت های کلامی و تصویری غربی که از «خارج» برای انجام عملیات به خاک این کشورها می آمد، تفاوت داشت. او بیگانه ای از بیرون نبود، بلکه یکی از درون بود. «دیگری» نبود، از «خود» بود. پلیس انگلستان با اشاره به سفر او به پاکستان و افغانستان و حضورش در پایگاه های القاعده، واژۀجدیدی برای توضیح این پدیده به کار برد: «فرایند رادیکال شدن» (Radicalization). از این پس، بیان هر سخنی که ممکن است منجر به تحریک افرادی برای انجام عملیات تروریستی شود نیز به جرم تازه ای با عنوان «برانگیختن» (Incitement) تبدیل شد. نگهداری کتاب ها، جزوات و نوارهایی که چنین مطالبی داشته باشند نیز مشمول این جرم است.

یکی از جنجالی ترین لوایح دولت انگلیس پس از این حادثه، لایحه ای بود که به پلیس اجازه می داد هر فرد مورد سوءظن را تا نود روز بدون هیچ دلیل و مدرک و یا اتهام مشخصی، در بازداشت قرار دهد. احزاب مخالف و بسیاری از روشن فکران و دانشگاهیان، ارائۀاین لایحه را سوءاستفادۀدولت از فضای روانی پس از بمب گذاری ها در جهت محدود کردن آزادی های عمومی می دانستند. یکی از روزنامه های معروف و پرتیراژ در آن ایام، با چاپ عکس دل خراشی از یکی از مجروحان آن حادثه در صفحۀاول خود تیتر زد: «به تونی [بلر] بگو کارش درست است. »

فردای آن روز، فردی که تصویرش در صفحۀاول روزنامه چاپ شده بود، نامه ای به روزنامه ها نوشت و سوءاستفاده از تصویر خودش برای حمایت از لایحۀبه اصطلاح «ضدتروریسم» را محکوم کرد. این فرد کسی نبود جز پروفسور «جان تولاچ» (John Tulloch) استاد مطالعات رسانۀدانشگاه برونل لندن. او همچون اغلب دانشگاهیان اروپایی، از مخالفان سرسخت جنگ عراق و از معترضان مشارکت دولت بلر در آن جنگ بود. در روز حادثه، او در چندمتری محمد صدیق خان در مترو نشسته بود و تنها وجود یک کیف سامسونت در کنارش مانع از وارد شدن جراحات شدید به قفسۀسینه و در نتیجه، مرگ او شده بود. با این همه، تا مدتی توانایی شنوایی و سخن گفتن را نیز از دست داده بود. اما همۀآن دردها و جراحات، تغییری در نگاه او نسبت به پروژۀتبلیغاتی «جنگ علیه ترور» ایجاد نکرده بود. چند ماه بعد که تا حدی توانایی جسمی خود را به دست آورد، بی بی سی مصاحبه ای با او انجام داد. در یکی از سؤال ها، خبرنگار از او پرسید: «آیا از اینکه قربانی چنین حادثه ای شده اید، خشمگین هستید؟» او پاسخ داد: «بله، اما خشم من در درجۀاول متوجه اقدامات خودسرانه و غیرقانونی دولت­هایی است که با جنگ افروزی و یک جانبه گری به چنین خشونت­هایی دامن می­زنند. »

در سالگرد آن بمب گذاری، شبکۀتلویزیونی آی تی وی انگلیس از پروفسور تولاچ دعوت کرد تا شخصاً به عنوان گزارشگر به محل زندگی محمد صدیق خان برود و یک گزارش سه دقیقه ای برای بخش اصلی اخبار شبانگاهی این شبکه تهیه کند. جان تولاچ در این سفر با چهرۀدیگری از محمد صدیق خان آشنا می شود. او درمی یابد که محمد صدیق خان در یک مدرسه در محله ای فقیرنشین و محروم در شهر لیدز، به عنوان کمک معلم به کار مشغول بوده است. همکارانش از او به عنوان معلمی سخت کوش و مهربان یاد می کنند که در آموزش به کودکانی که دچار کندذهنی یا مشکلات درسی هستند، کوشا بوده است. با تحقیق از شورای محله، معلوم می شود محمد صدیق خان در طرح محلی مقابله با آسیب ها و ناهنجاری های اجتماعی نیز همکاری شایان توجهی داشته است. جان تولاچ عکسی از محمد صدیق خان را به عنوان نماد این وجه ناشناختۀشخصیت او انتخاب کرده بود؛ عکسی از او در مدرسه، با چهره ای در حال فکر و قلمی در دست، در حال گوش دادن به حرف های یک دانش آموز.

در این برنامۀبسیار کوتاه، جان تولاچ با چند دانشجوی مسلمان که همگی در انگلستان بزرگ شده بودند و هم محل محمد صدیق خان بودند گفت وگو کرد و به آن ها اجازه داد حرف هایشان را بیان کنند. دغدغۀاصلی آن ها مغفول ماندن حقیقت اسلام در جامعۀانگلستان و ذهنیت ها و تصورات غلط ایجادشده نسبت به آن ها بود که باعث می شد آن ها به عنوان مسلمان در جامعه، به حاشیه رانده شوند. در واقع پروفسور تولاچ در این برنامه، ریشۀواقعی چنین رفتارهای تروریستی را «واکنش» به جنگ افروزی های دولت های غربی در سطح جهان معرفی کرد، درحالی که رسانه ها و سیاست مداران غربی غالباً تروریسم را یک «کنش» ایجابی براساس یک فرهنگ، مذهب یا ایدئولوژی خاص معرفی می کنند که در پی جهان گشایی و نابودی تمدن غرب است. پروفسور تولاچ چندی بعد کتابی با عنوان «یک روز در ژوئیه» (One day in July) منتشر کرد که مشتمل بر خاطرات و تحلیل های او در مورد ماجرای این بمب گذاری و وقایع بعدی است. او کتاب خود را با یک نامه به پایان برده است: «نامه ای به محمد صدیق خان». او در این نامه، خطاب به محمد صدیق خان می گوید: اکنون من با چند تصویر از تو مواجهم، نه یک تصویر. می دانم که تو اهل شنیدن بودی. می خواهم باب گفت وگو با تو و شاید با هزاران محمد صدیق خان دیگر که تاکنون هیچ کس آن ها را واجد ارزش برای گفت وگو نشناخته است، باز کنم. در این نامه، جان تولاچ را به عنوان اندیشمندی می بینیم که از آن زاویۀدید بالا به پایین و تحقیرآمیز اروپایی ها نسبت به «دیگران» خارج شده و ضرورت شناخت صحیح متقابل را مورد تأکید قرار می دهد.

به باور نگارنده، پروفسور تولاچ و امثال او را باید بخشی از «محور گفت وگو» در جهان امروز به حساب آورد که در مقابل «محور تروریسم» قرار دارند. دولت های جنگ افروز و جنایت کار غربی، رژیم اشغالگر صهیونیستی و جریان های وهابی و تکفیری، بخش های مختلف «محور تروریسم» را تشکیل می دهند. متأسفانه به دلیل سیطرۀرسانه ای «محور تروریسم»، صدای «محور گفت وگو» چندان انعکاسی در جوامع غربی ندارد. سیطرۀرسانه ای «محور تروریسم» آن اندازه قوی است که با وجود راهپیمایی عظیم و بی سابقۀیک ونیم میلیون نفری در لندن در سال 2003 علیه ورود دولت انگلستان به جنگ با عراق، تونی بلر شریک جنگ افروزی بوش می شود و در انتخابات بعدی، باز به عنوان نخست وزیر انتخاب می گردد. اگر تولاچ و امثال او، بخش غربیِ «محورِ گفت وگو» در جهان امروز را تشکیل می دهند، این محور در جهان اسلام نیز منادیان و حامیان جدی دارد. پیام حضرت آیت الله خامنه ای به جوانان اروپا و آمریکا، سوی دیگر «محور گفت وگو» را در این بخش از جهان آشکار کرد. در شرایطی که رسانه های وابسته به «محور تروریسم» با سوءاستفاده از وقایع اخیر پاریس، تمام قوای خود را برای بازنمایی تصویری خشن و دروغین از اسلام و تشدید کینه ها و تعمیق شکاف ها به کار گرفته اند، ناگهان پیامی از یکی از تأثیرگذارترین رهبران مذهبی و سیاسی جهان اسلام، جوانان اروپا و آمریکا را مستقیماً مخاطب قرار می دهد و آن ها را به تحقیق و شناخت صحیح و قضاوت بی طرفانه فرامی خواند. دربارۀاین پیام، نکات مختلفی قابل ذکر است که برخی از آنها به اجمال در ادامه آمده است:

عبور از تصاویر کلیشه ای نسبت به غرب

اولاً، نفس اقدام برای برقراری ارتباط با «دیگری»، (Outreach) صرف نظر از محتوای پیام، یک کنش نمادین است. در ذات هر گفتاری که «دیگری» را با احترام مخاطب قرار می دهد، معنای «به رسمیت شناختن» نهفته است. از همین روست که بزرگ ترین توهین به «دیگری» را نادیده انگاشتن و یا انکارِ وجودِ او می دانند. شاید بسیاری از مسلمانان و حتی برخی اندیشمندان اسلامی، نسبت به جوانان غربی، ذهنیت ها و تصورات بسیار تیره وتاری داشته باشند و مثلاً آن ها را غرق در فساد و غفلت و تباهی بدانند. برخی دیگر اساساً کلیت فرهنگ و تمدن غربی را یک سره شیطانی و پلید و عین سیاهی و تباهی می دانند. به عبارت دیگر، در کنار غرب ستایان و غرب پرستان، عده ای غرب هراسان نیز در جوامع اسلامی وجود دارند که کلیشه ها و تصویرهایی نسبت به کلیت جوامع غربی در ذهن دارند. رویکرد انتقادی حضرت آیت الله خامنه ای به جوامع غربی اما این چنین یک سویه و تک بُعدی نیست. ایشان در پیام خود، پیش از آنکه جوانان غربی را به عبور از تصویرسازی ها و پیش داوری ها دعوت کنند، خود از برخی تصاویر کلیشه ای رایج در مورد «جوانان غربی» عبور می کنند. ایشان آن جوانان را افرادی معرفی می کنند که «حس حقیقت­ جویی» در دل های آن ها «هشیارتر و زنده ­تر» است. تحلیل متن و گفتمان این نامه آشکار می کند که نویسنده، مخاطبان خود را انسان های فهیم، اهل منطق و دارای قوۀدرک و تمیز حق و باطل فرض کرده است، وگرنه اساساً نوشتن چنین نامه ای معنا نداشت.

محور گفت وگو در برابر محور تروریسم

نکتۀدوم اینکه پیام از طرف فردی نوشته شده که هم به لحاظ شخصیت حقیقی و هم به لحاظ شخصیت حقوقی، صلاحیت قرار گرفتن در «محور گفت وگو» و ایستادن در برابر «محور تروریسم» را دارد. چرا که ایشان نیز یک «قربانی تروریسم» است؛ البته قربانی عملیات تروریست هایی که بعدها در پناه همین دولت فرانسۀمدعی مبارزه با تروریسم قرار گرفتند. ایشان نیز به جای آنکه آسیب و رنج جسمی خود را به کینه های نژادپرستانه علیه همۀغربی ها تبدیل کند، حساب مردم و جوانان غرب را از دولت های تروریست پرور جدا می کنند و نگران تعامل آیندۀمردم غرب و اسلام هستند. از طرف دیگر، ایشان به عنوان یک شخصیت حقوقی در مدت 25 سال رهبری یک کشور بزرگ، عملاً نشان داده اند که در محور جنگ طلبان و جنگ افروزان قرار ندارد. علی رغم جنگ های متعددی که در سه دهۀاخیر در منطقۀملتهب غرب آسیا و در همسایگی ایران به وقوع پیوسته است، با درایت، ملت خود را از جنگ دور نگاه داشته است، بدون آنکه کشورش در برابر ابرقدرتی سر خم کند یا تحت حمایت ارتش بیگانه ای باشد. ایشان نه تنها ایران را به عنوان یک جزیرۀثبات و امنیت در بطن یک منطقۀبحران زده حفظ کرده اند، بلکه در میان مذاهب مختلف اسلامی نیز منادی مدارا و احترام و وحدت بوده اند.

‫دعوت به درک و شناخت صحیح

سومین نکته دربارۀاین پیام این است که علی رغم اینکه نویسندۀآن یک رهبر عالی دینی و مذهبی است، مضمون آن دعوت به تغییر دین نیست، بلکه دعوت به «درک و شناخت صحیح» است. درک و شناخت متقابل بدون تردید، می تواند زمینه ای برای صلح و تعامل مسالمت آمیز میان مردم جهان باشد و موانعی در برابر برنامه های شوم جنگ افروزان «محور تروریسم» ایجاد کند. رهبر انقلاب در پیام خود تصریح می کنند که «من اصرار نمی کنم که برداشت من یا هر تلقی دیگری از اسلام را بپذیرید. » بدیهی است تا زمانی که پرده های سنگین و سیاه دروغ و فریب توسط رسانه های «محور تروریسم» بر چهرۀاسلام افتاده باشد، اساساً مجال چندانی برای دعوت به اسلام وجود نخواهد داشت. گام اول، به تعبیر ایشان، «فهم صحیح و درک بدون پیش داوری» است؛ فهمی که دور از وانموده ها و کلیشه سازی های رسانه های «محور تروریسم» باشد.

‫مخاطب نامه، نسل آینده ساز نه دولتمردان

نکتۀچهارم دربارۀاین پیام، که آن را از شعارهای پُرطمطراق و تهی مایۀبرخی سیاست مداران و دولتمردان پیشین متمایز می کند، مخاطب آن است. در گذشته برخی سیاست مداران که گویا تفاوت «مذاکره» (Negotiation) و «گفت وگو» (Dialogue) را نمی دانستند، فضای مذاکرات سیاسی بین المللی (که عرصۀ«جنگ لبخندها» و جدال بر سر منافع ملی است) را با فضای گفت وگوهای روشن فکرانه دربارۀتمدن ها و فرهنگ ها اشتباه می گرفتند و به خیال خود می خواستند با دشمنِ غدّارِ جنگ افروزِ اسلحه به دست، دیالوگ فرهنگی-تمدنی برقرار کنند. اما رهبر انقلاب در برقراری یک ارتباط و تعامل فرهنگی، مخاطب خود را نه دولتمردان و سیاست مداران غربی، بلکه جوانان و نسل آینده ساز آن کشورها قرار داده اند. توجه ایشان به جوانان و تلاش برای ارتباط فکری و فرهنگی با آن ها البته امر تازه ای نیست. این رویکرد ایشان از جلسات چند دهۀقبل با جوانان در مسجد کرامت مشهد پیش از انقلاب، تا دیدارهای مکرر با جوانان و جلسات پرسش وپاسخ با دانشجویان در دوران رهبری، امتداد یافته است.

‫شناخت دقیق از محیط رسانه های نوین

آخرین نکته دربارۀرسانه و به اصطلاح «مدیوم» انتشار این پیام است. اینکه پیام رهبر انقلاب پیش از آنکه به رادیو و تلویزیون و مطبوعات داده شود، از طریق شبکه های اجتماعی منتشر شد، نشان دهندۀشناخت دقیق نسبت به قابلیت ها و ظرفیت های نسل جدید فناوری های اطلاعات و ارتباطات است. شبکه های اجتماعی، امروزه هژمونی رسانه های مکتوب و رسانه های شنیداری-دیداری قدیمی (که عمدتاً تحت مالکیت و در خدمت اربابان «محور تروریسم» هستند) را به چالش کشیده اند. انتخاب این «مدیوم» برای انتشار پیامی که مضمون آن دعوت به عبور از سیطرۀوانموده ها و کلیشه های رسانه های قدیمی است، بسیار بجا و هوشمندانه است. اگرچه مالکیت شبکه های اجتماعی بزرگ هم در اختیار کسانی است که عمدتاً در اردوگاه «محور تروریسم» قرار دارند و اگرچه در گذشته (همان طور که ادوارد اسنودن نشان داد)، این شرکت ها نیز همکاری های امنیتی شایان توجهی با دولت های جنگ افروز غربی داشته اند، اما در شبکه های اجتماعی، به علت کثرت و بی شماری کاربران، مدیریت تولید محتوا به طور کامل در اختیار مالکان و صاحبان این رسانه ها نیست. از این رو، این شبکه ها مجال و فرصتی برای شکستن انحصار و سیطرۀرسانه ای «محور تروریسم»، انتقال پیام های بدیل (آلترناتیو) و افزایش ارتباطات در میان فعالان و حامیان «محور گفت وگو» را فراهم آورده است. اگر در گذشته بسیاری از پیام ها و سخنان رهبر انقلاب در رسانه های مکتوب و رادیو و تلویزیون های غربی سانسور و یا تحریف می شد، امروز امکان دسترسی به اصل متن آن پیام ها برای عموم شهروندان غربی فراهم است. به واسطۀقدرت و نفوذ همین شبکه های اجتماعی است که امروز می بینیم حتی رسانه های قدیمی نیز برای عقب نیفتادن از قافله، ناگزیر از بازتاب دادن نامۀاخیر شده اند.

این واقعیت را شاید بتوان مصداقی دانست از برخی نظریه ها دربارۀ«جهانی شدن» که معتقدند پیشرفت ها در عرصۀفناوری اطلاعات و ارتباطات و حمل ونقل، باعث شده است که تحولات جهان امروز بیش از هر زمان دیگری، غیرقابل پیش بینی و آمیخته به ریسک و عدم قطعیت باشد. دنیایی «از کنترل خارج شده» (Runaway World) که در آن فرایندهای جهانی شدن لزوماً و همواره در راستای اهداف و منافع قدرت های بزرگ عمل نمی کنند و چه بسا شکنندگی و آسیب پذیری بازیگرهای بزرگ در این میدان جدید جهانی، افزایش هم یافته باشد.