الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَا شَرِیک لَهُ فِی خَلْقِهِ وَ لَا شَبِیهَ [شِبْهَ ] لَهُ فِی عَظَمَتِه
این قسمت از دعای افتتاح یکی از فرازهایی است که در آن مسئله حمد الهی مطرح شده است، لکن به جهت این صفت کمالیه حق تعالی که به صورت صفت سلبی بیان شده است، ستایش مطلق برای خداوندی است که چون وحدت مطلقه دارد، ازهرجهتی هم از جهت وجود و هم شئون وجودیه که فعل و اوصاف وجودیه باشد، نه شریکی در مخلوقاتش برای او هست و نه شبیهی.
می دانید درجایی که موجودی در هستی یا در شئون هستی مشارکی داشته باشد، باید آن موجود، از نوعی کثرت برخوردار باشد، و قهراً از بساطت حقیقی و مطلق خارج خواهد شد، یک وجوه اشتراکی با شریکش دارد و یک وجوه یا وجه امتیازی، بنابراین نشان دهنده این است که در هستی یا در شئون هستی محدود است. داشتن ما به الاشتراک و ما به الامتیاز با شیء دیگر نشان دهنده محدودیت شیء است، بنابراین، از لوازم نا محدودیت حق تعالی که نشان دهنده یک وحدت خاصی برای ذات مقدس حق تعالی است، این است که خدای متعال شریکی در وجود و شریکی در اوصاف وجودیه ندارد، که هر صفت کمالی که داشته باشد، موجود دیگر هم در داشتن آن صفت همتای او باشد؛ همچنین واجب تبارک وتعالی شریکی در فعل و افعال نیز ندارد، عبارت «لا شریک» برای خدای متعال نفی مطلق شریک است که او را شریکی نیست نه در وجود و نه در اوصاف وجودیه و نه در افعال.
حمد ذاتی و انواع آن
پس همان طور که عرض شد، برخی از حمدها را می توان حمد ذاتی نامید. یعنی توصیف حق تعالی به جهت کمال ذاتی اوست. چون او کمال ذاتی دارد، و کمال ذاتی حق تعالی، عین ذاتش است، و قهراً این ستایش هم از ذاتش برای ذاتش خواهد بود.
کمال ذات را دو گونه می توان تفسیر کرد، یکی اینکه ما او را به جهت کمالات ذاتی اش ستایش می کنیم، معنای متعارفش این است، اما معنای دقیق ترش این است که خودش به جهت کمالات ذاتی خودش ستایشگر خودش است، که هم حامد است و هم محمود بالذات، مانند اوصاف ذاتیه حق تعالی، این شئون گوناگون برای برخی از اوصاف اعتبار می شود، نه اینکه آنجا کثرتی باشد، بلکه این از اعتبارات عقل ماست، وقتی که حق تعالی را درک می کنیم این امور را به او نسبت می دهیم، مانند علم ذات حق به خودش.
لَا شَرِیک لَهُ فِی خَلْقِهِ
خداوند در خلقتش شریکی ندارد
عبارت «لَا شَرِیک لَهُ فِی خَلْقِهِ» در مفهوم متعارف این است که اگر کسی از فاعل های طبیعی بخواهد چیزی بسازد شریکی لازم دارد، این معنا در صورتی است که خلق را به معنای ایجاد کردن بگیریم، لا شریک له در ایجاد کردن، چون گاهی تعبیر خلق به کسانی است که مخلوق شده اند و به معنای مفعولی می آید که به خود اشیاء گفته می شود و گاهی به معنای فاعلی می آید که معنای خالقیت است و هر دو درست است معنای اولی که عرض کردیم با اطلاقش به این لحاظ بود که خلق به معنای مخلوق باشد، معنای دوم به لحاظ این است که خلق به معنای خالق باشد، خدای متعال در خلاقیتش به هیچ چیزی نیاز ندارد که آن چیز شریک در خلاقیتش باشد.
وجود موجود به واسطه اسباب و وسایط فیض است
البته موجودات اگر هم در خلقت چیزی حدوثاً و بقائاً یا تنها حدوثاً دخالتی داشته باشند، دخالت آن ها به اذن الهی است و در قرآن و روایات هم اجمالاً به این معنا اشاره شده است امام صادق (ع) در روایتی می فرمایند: «أَبَی اللَّهُ أَنْ یجْرِی الْأَشْیاءَ إِلَّا بِأَسْبَابٍ فَجَعَلَ لِکلِّ شَی ءٍ سَبَباً»[1] خدای متعال ابا دارد از اینکه اشیاء را ایجاد کند مگر با اسبابی، این همان مشیت مطلقه حق تعالی است که وجود موجود به واسطه اسباب و وسایط فیض است و برخی از موجودات علاوه بر وسایط فیض نیاز به زمینه ها و شرایط هم دارند، موجودات مادی، این گونه هستند، چون بسیار محدود هستند و قابلیت برای صدور بدون واسطه از ذات مقدس ربوبی را ندارند، برای وجود پیدا کردنشان هم به وسایط فیض نیاز دارند و هم به شرایط وجودیه که در بحث های عقلی از این ها به علل معده تعبیر می شود.
مثالی در تبیین وسایط فیض
در اینجا مثالی عرض می کنیم که این مثال روشنگر این حقیقت است، اگر شما می خواهید یک سخن علمی بگویید، این سخن، چون یک محدودیت هایی دارد، به ابزاری نیازمند است، که از طریق این ابزار به مخاطب القاء بشود و معانی از طریق سخن گفتن به مخاطب برسد. قبل از سخن گفتن باید گوینده ای باشد و این گوینده علم هم داشته باشد به اینکه چه می خواهد بگوید و اراده هم بکند و این سخن گفتن هم به زبان و مخارج فم و هم به اراده گوینده و علم او و به خود گوینده تکیه دارد، در اینجا فاعل حقیقی و بالذات این سخن این ذات و این شخص است، منتها دراین بین وسایطی برای گفتن این سخن علمی لازم است که عبارت است از علم و اراده که از ابتدای ایراد این سخن تا انتهایش باید این وسایط باشد، این خصوصیت وسایط است، ویژگی وسایط این است که از ابتدای وجود یک موجود تا انتهایش این وسایط هست و این وسایط به گونه ای هستند که این فاعل فعلش را از طریق این وسایط ظهور می دهد و این وسایط دخالتی هم دارند اما دخالتشان در طول دخالت آن فاعل حقیقی است، اما این شرایط و این زمینه ها، دخالت بسیار ضعیفی در این فعل دارند که اگر یک وقت این شرایط نبود، ممکن بود جابه جا هم بشود و شرایط دیگری بیاید، امکان جایگزینی برای شرایط هست اما امکان جایگزینی برای وسایط نیست، همین جا ممکن است شما با یکسری قراردادهایی همین معانی را که با سخن گفتن منتقل کردید، بخواهید با نوشتن منتقل کنید، اراده، علم و خود شما هستید، اما این شرایط عوض شد، چراکه زمینه است، سخن گفتن برای القاء معانی است، حقیقتش این است، حالا قوام القاء معانی به شما و اراده و علم شماست اما قوامش حتماً به سخن گفتن شما نیست، به نوشتن شما هم این امر تحقق پیدا می کند، امکان تحقق این امر با اشاره هم ممکن است، در نظام عالم، موجودات که از ذات نامتناهی حق تعالی تحقق پیدا می کنند، برخی از موجودات یک سنخیتی خاصی با آن حقیقت مطلقه دارند، آن ها وسایط هستند که برای تحقق موجودات پایین تر آن ها همواره هستند، لذا قرآن کریم از آن وسایط تعبیر به «فَالْمُدَبِّراتِ أَمْرا»[2] و «فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً/ذاریات 4» می کند و این مطلب را به گونه های مختلفی بیان کرده است؛ اصطلاح واسطه فیض به موجوداتی اطلاق می شود که فراتر از موجودات مادی هستند، مخلوقاتی هستند که وجود آن ها و آثار وجودی آن ها در طول فعل و وجود خدای متعال است اما فراتر از عالم ماده هستند.
برای تبیین بیشتر مسئله ناگزیر به ذکر مثالی هستیم تا روشن شود، همان طوری که می دانیم علم حقیقتی است که از امر مادی فراتر است و اراده و تصمیم یک امری است که جنبه مادی ندارد، اما در عالم ماده ظهور پیدا می کند، این اراده همان است که شما لباس را پوشیدید تا به نماز بروید، یعنی شما اراده کردید، حرکت مادی نمودار این اراده است، همین که شروع به سخن گفتن می کنید و دهان باز می شود، و کلام اجرا می شود، می گویند شروع به سخن گفتن کرد و سخن گفتن را اراده کرد.
همه این مطالب را برای این عرض کردیم که ایجاد خدای متعال به واسطه شریک نیست و خدای متعال در خلاقیتش شریکی ندارد، موجودات را می آفریند و برخی موجودات هم هستند که واسطه یا شرایط لازم دارند، البته همه موجودات این چنین نیستند بلکه برخی از آن ها این گونه اند، آن موجود اعظم که اعظم وسایط الهی است دیگر واسطه لازم ندارد چراکه اگر همواره موجودات واسطه لازم داشته باشند، در وسایط تسلسل لازم می شود، اینکه این ها چه هستند و که هستند فرصت وسیع دیگری می طلبد، لذا شما ملاحظه می کنید که برای خلقت انسان در این عالم، به حسب ظاهر و به جهت نظام طبیعی و عادی این عالم، وجود پدر و مادر لازم است، اما حتماً باید پدر باشد؟ خیر، حضرت عیسی (ع) بدون پدر به دنیا آمد، حتماً باید مادر هم باشد؟ خیر حضرت آدم (ع) بدون پدر و مادر موجود شد، این ها را شرایط و زمینه های برای تحقق موجودات مادی می گویند، به هرحال خدای متعال با آن اراده و مشیت مطلقه اش خواسته است که نظام مادی را برای اهدافی ایجاد کند، اما این نظام مادی چون محدود است بدون این زمینه ها و شرایط و وسایط نمی تواند ایجاد بشود این ها محدودند نه اینکه خدای متعال محدود باشد لذا برای تحقق این، چیزهای دیگر را هم ایجاد می کند، خاک را ایجاد می کند که حضرت آدم (ع) را از خاک بیافریند و دیگر مثال های فراوانی که وجود دارد.، پس خدای متعال در ایجاد کردنش شریکی ندارد و همه این ها در تأثیراتشان و در وجودشان در طول وجود حق تعالی و تأثیر خدای متعال است لذا ممکن است خداوند تأثیر یک شیء را از او بگیرد، زمینه است و آتش سرد شود «قُلْنا یا نارُ کونی بَرْداً وَ سَلاماً عَلی إِبْراهیمَ»[3] یا تأثیر عنصر آب که حیات بخش است را می گیرد «مِمَّا خَطیئاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا نارا»[4] قوم فرعون غرق و داخل آتش شدند، یعنی همان آب برای آن ها آتش شد، این را خوب دقت داشته باشید.
شبیه سازی موجودات ازنوع خلقت نیست
اگر یک وقت توانستند انسان را شبیه سازی کنند این طور نیست که این ها توانسته باشند انسان را ایجاد کنند به این بحث های فلسفی و قرآنی و بحث های علمی خوب توجه کنید، علم ثابت کرده است و از عجایب خلقت الهی این است که در هر موجودی مخصوصاً انسان، یک نمونه ای از سلول ریز را خدای متعال قرار داده است که اگر این نمونه در جای مناسب قرار داده بشود، همه اوصاف این موجود در آن قرار دارد، قدرتی که علم پیداکرده است باعث شده تا به چنین چیزی برسد لذا کشفیات طبی هم در قرون جدید در ایران و به دست جوانان ما به چنین پیشرفت های خوبی رسیده است و گاهی می بینیم چه کارهای ارزنده ای در بحث های طبی انجام داده اند که جنین را گرفته اند و خصوصیات او را فهمیده اند و رشدش داده اند و مشکلاتی را که در این جنین وجود دارد را حل کرده اند، فقط رابطه اشیاء مادی با همدیگر رابطه زمینه است و آن را هم خدا قرار داده است، من چه کاره هستم که نمی توانم بدون کمک از مخلوقات خدا یک پشه از خودم درست کنم، خالقیت یعنی از هیچ یک از مخلوقات خدا استفاده نکنیم و خودمان چیزی را ایجاد کنیم، آن وقت انسان های سست ایمان با تبلیغات منفی در ایمانشان تزلزل حاصل می شود ما باید این مباحث را در حوزه به خوبی بررسی کنیم و مبانی قوی علمی آن را به دست بیاوریم وقتی که با این افراد مواجه می شویم که بعضاً در دنیا یا حتی در دانشگاه های خودمان هستند بتوانیم مستدل جواب بدهیم و شواهد تجربی هم بیاوریم.
وَ لَا شَبِیهَ [شِبْهَ ] لَهُ فِی عَظَمَتِه
خداوند در عظمتش شبیهی ندارد
حق تعالی شبیهی در عظمتش نیست، موجودات عظمت دارند، اما پرتوی از عظمت پروردگار متعال هستند نموداری از عظمت پروردگار متعال هستند ما همان طور که نمی توانیم از خود خداوند درک حقیقی داشته باشیم نمی توانیم درک حقیقی از عظمت ذات او و از عظمت صفات او و عظمت افعال او داشته باشیم، فقط افعال او را که ملاحظه می کنیم، درکی از عظمتش با این تحلیل های علمی و ابزار علمی به دست می آوریم و می گوییم این موجود از خودش چیزی ندارد نموداری از عظمت حق تعالی است، که فرموده اند نکند یک وقت با این عقول کوچکمان بخواهیم کنه عظمت حق تعالی را درک کنیم، خیر، باید فکرمان را در درک عظمت موجودات و مخلوقات خداوند قرار بدهیم که خیلی خوب است و یکی از سوژه های تفکر که انسان را به حقایقی رهنمون می کند، تفکر درآیات انفسی و آفاقی خدای متعال است، درآیات بسیاری این معنا بیان شده است در برخی از جاها ما را تحریض می کند که چرا تفکر نمی کنید؟ «وَ سَخَّرَ لَکمُ اللَّیلَ وَ النَّهارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومُ مُسَخَّراتٌ بِأَمْرِهِ إِنَّ فی ذلِک لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یعْقِلُون»[5] و عبارات مشابهی مانند «ِ لِقَوْمٍ یتَفَکرُون »[6] و مانند «أَوَ لَمْ یتَفَکرُوا فی أَنْفُسِهِمْ ما خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَینَهُما إِلاَّ بِالْحَقِّ »[7] آیا انسان ها در خودشان تفکر نمی کنند، اگر انسان این کار را انجام بدهد وقت بیکاری نخواهد داشت، چون فکر کاری است که با هر کاری جمع می شود، با بیکاری ظاهری هم جمع می شود، انسان در امور عادی و روابط عادی فکر کند، من می بینم، این دیدن چیست؟ بااینکه این همه بحث های علمی تجربی شده است، اما بازهم انسان متحیر می شود، چیزی ازآنجا به اینجا می آید، چیزی ازاینجا به آنجا می رود؟ نظریات خروج شعاعی و انطباعی و. .. در بحث های فلسفی و بحث های امروزی که بحث عدسی و این مسائل مطرح است که فیزیک چشم، خودش علمی است، امثال این مسائل در وجود ما بسیار است که ما هر مقداری تأمل کنیم، به حیرت واداشته می شویم، ارتباطمان با حق تعالی قوی تر خواهد شد، خدای متعال این ابزار ارتباط دقیق با خودش را در وجود ما بیش ازپیش شکوفا و راهنمایی بفرماید.
پی نوشت ها
[1] کافی (ط - الإسلامیة)، ج 1، ص: 183
[2] نازعات 5
[3] ابراهیم 69
[4] نوح 25
[5]نحل 12
[6] یونس 24
[7] روم 8
