خطابه یا خطبه غدیر سخنرانی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله است که در حجة الوداع در هنگام مراجعت از مناسک حج در محل معروف غدیرخم ایراد شده است. غدیرخم درست منطقه ای بود که راه حاجیان و کاروان ها بسوی مناطق جنوبی و شمالی شبه جزیره عربستان از هم دیگر جدا می شد.
در اجتماع پر شور یوم الغدیر بیش از یک صد و بیست هزار نفر حاجی از اقصی نقاط بلاد اسلامی حضور داشتند.
در این سخنرانی که به دستور خداوند متعال و توسط پیامبر صلی الله علیه وآله ایراد شد و نزدیک به دو ساعت طول کشید پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با بیان اجمالی از مباحث اعتقادی، اجتماعی و احکام ومسائل اسلام علی ابن ابی طالب علیه السلام را به دستور پروردگار به عنوان جانشین خود منصوب فرمود و به مردم فرمان داد که به امر خدای تعالی با علی علیه السلام با لقب و عنوان امیرالمؤمنین بیعت کنند و آن گاه فرمود: چون کثرت جمعیت شاید این فرصت را برای همگان فراهم نسازد تا از نزدیک در مراسم بیعت شرکت کنند.
عباراتی را که پیامبر به زبان جاری فرمودند جمعیت با آن حضرت تکرار می کردند و در واقع به بیعت خود اعتراف می کردند...و در پایان مراسم آیه شریفه الْیَوْمَ اَکمَلْتُ لَکمْ دینَکمْ وَ اَتْمَمْتُ عَلَیْکمْ نِعْمَتی در شأن این مناسبت نازل شد.
خطابه غدیر در یک نگاه
سخنرانی تاریخی پیامبر صلی الله علیه و آله در غدیر - که حدود یک ساعت طول کشید - در یازده بخش قابل فصل بندی است:
1)حضرت در اولین بخش سخن به حمد و ثنای الهی پرداختند و صفات قدرت و رحمت حق تعالی را ذکر فرمودند، و بعد از آن به بندگی خود در مقابل ذات الهی شهادت دادند.
2) در بخش دوم، سخن را متوجه مطلب اصلی نمودند و تصریح کردند که باید فرمان مهمی درباره علی بن ابی طالب علیه السلام ابلاغ کنم، و اگر این پیام را نرسانم رسالت الهی را نرسانده ام و ترس از عذاب او دارم.
3)در سومین بخش امامت دوازده امام علیهم السلام بعد از خود تا آخرین روز دنیا را اعلام فرمودند تا همه طمع ها یک باره قطع شود. از نکات مهم در سخنرانی حضرت، اشاره به عمومیت ولایت آنان بر همه انسان ها، در طول زمان ها و در همه مکان ها و نفوذ کلماتشان در جمیع امور بود، و نیابت تام ائمه علیهم السلام را از خداو رسول در همه امور و حلال وحرام اعلام فرمودند.
4)در بخش چهارم خطبه، پیامبر صلی الله علیه و آله با بلند کردن و معرفی امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: مَنْ کنْتُ مَوْلاهُ فَهذا عَلِی مَوْلاهُ، اَللَّهُمَّ والِ مَنْ والاهُ وَ عادِ مَنْ عاداهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ. سپس کمال دین و تمام نعمت را با ولایت ائمه اطهار علیهم السلام اعلام فرمودند، و بعد از آن خدا و ملائکه و مردم را بر ابلاغ این رسالت شاهد گرفتند.
5)در بخش پنجم حضرت صریحاً فرمودند: هر کس از ولایت ائمه سر باز زند اعمال نیکش حبط می شود و در جهنم خواهد بود. بعد از آن شمه ای از فضایل امیرالمؤمنین علیه السلام را متذکر شدند.
6)مرحله ششم از سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله غضب الهی بر دشمنان اهل بیت علیهم السلام را نمودار کرد. حضرت با تلاوت آیات عذاب و لعن از قرآن فرمودند: منظور از این آیات عده ای از اصحاب من هستند که مأمور به چشم پوشی از آنان هستم. سپس با اشاره به امامانِ گمراهی که مردم را به جهنم می کشانند فرمودند: من از همه آنان بیزارم. همچنین با اشاره رمزی به اصحاب صحیفه ملعونه تصریح کردند که بعد از من مقام امامت را غصب می کنند و غاصبین را لعنت کردند.
7)در بخش هفتم حضرت تکیه سخن را بر اثراتِ ولایت و محبت اهل بیت علیهم السلام قرار دادند و فرمودند: اصحاب صراط مستقیم در سوره حمد شیعیان اهل بیت علیهم السلام هستند.
سپس آیاتی از قرآن درباره اهل بهشت تلاوت فرمودند و آنها را به شیعیان و پیروان آل محمد صلی الله علیه و آله تفسیر نمودند. آیاتی هم درباره اهل جهنم تلاوت کردند و آن ها را به دشمنان آل محمد صلی الله علیه و آله معنی نمودند.
8)در بخش هشتم مطالبی اساسی درباره حضرت بقیة اللَّه الاعظم حجة بن الحسن المهدی ارواحنا فداه فرمودند، و به اوصاف و شئون خاص حضرتش اشاره کردند؛ و آینده ای پر از عدل و داد به دست امام زمان عجل اللَّه فرجه را به جهانیان مژده دادند.
9)در بخش نهم فرمودند: پس از اتمام خطابه، شما را به بیعت با خودم و سپس بیعت با علی بن ابی طالب علیه السلام دعوت می کنم. این بیعت به امر خداوند تعالی است و پشتوانه این بیعت آن است که من با خداوند بیعت کرده ام.
10)در دهمین بخش حضرت درباره احکام الهی سخن گفتند که مقصود بیانِ چند پایه مهم عقیدتی بود: از جمله اینکه چون بیان همه حلال ها و حرام ها توسط من امکان ندارد، با بیعتی که از شما درباره ائمه علیهم السلام می گیرم حلال و حرام را تا روز قیامت بیان کرده ام، زیرا علم و عمل آنان حجت است. دیگر این که بالاترین امر به معروف و نهی از منکر، تبلیغ پیام غدیر درباره امامان و امر به اطاعت از ایشان و نهی از مخالفت شان است.
11)در آخرین مرحله خطابه، بیعتِ لسانی انجام شد و حضرت بیعت با زبان ها را مطرح کردند و مطلبی را که باید مردم به آن اقرار می کردند تعیین فرمودند، که خلاصه آن اطاعت از دوازده امام و عهد و پیمان بر عدم تغییر و تبدیل و بر رساندن پیام غدیر به نسل های آینده و غایبان از غدیر بود. کلمات نهایی پیامبر دعا برای اقرارکنندگان به سخنان حضرت و نفرین بر منکرین اوامرشان بود، و با حمد خداوند خطابه حضرت پایان یافت.
عناوین محتوای خطبه
طبق تقسیم بندی 11 گانه که در متن خطابه داشتیم مطالب هر بخش را به صورت فهرست وار ذکر می کنیم. این بخش ها عبارت اند از:
1) حمد و ثنای خداوند
با یک مقدمه توحیدی شروع و به بیان یک سری اعتقادات خاتمه می یابد و به مطالب زیر در این قسمت اشاره شده است:
- احاطه خداوند به هر چیز و این که همه چیز در سیطره او است؛
- چشم ها او را نمی بینند اما همه چشم ها در زیر نظر او است؛
- رحمت او همه چیز را فراگرفته؛
- عجله ای در انتقام گرفتن ندارد؛
- از درون ها آگاه و کنه همه چیز را می داند؛
- به وصف در نمی آید و چیزی مثل او نیست؛
- دائم زنده است؛
- شریک و یاری در تقدیر امور ندارد؛
- همه امور به سوی او بر می گردد و همه آفرینش در تسخیر او است؛
- سپاس و شکر در سختی و راحتی از آنِ او است؛
- ایمان به ملائک و کتب آسمانی و پیامبران باید داشت و تسلیم قضای او و راضی به رضای او باید بود.
2) فرمان الهی در ادای مطلبی مهم
با اقرار عبودیت شروع شده، به فرمان خداوند در اعلام جانشینی علی علیه السلام اشاره شده و با بیان صفات منافقان خاتمه می یابد و شامل مطالب زیر است:
- اقرار در عبودیت، شهادت به ربوبیت؛
- ادای مطالب وحی شده به حضرت از ترس عقاب خداوند؛
- عدم ابلاغ ولایت مساوی با عدم انجام رسالت؛
- خدا در این ابلاغ حضرت را حافظ است؛
- نزول آیه ابلاغ؛
- نازل شدن جبرئیل سه مرتبه و اعلام در رساندن ولایت علی علیه السلام؛
- بیان جایگاه امیرالمؤمنین علیه السلام و نسبت او به پیامبر صل الله علیه و آله؛
- علی علیه السلام مصداق آیه انما ولیکم اللّه و رسوله و الذین امنوا الذین یقیمون... می باشد؛
- درخواست حضرت صلی الله علیه وآله وسلم از جبرئیل علیه السلام مبنی بر معاف شدن از این ابلاغ به خاطر کمی متقین و کثرت منافقان؛
- صفات منافقان: عدم یکی بودن قلب و زبان، آزار بسیار پیامبر صل الله علیه و آله و...؛
- عدم معرفی منافقان در غدیر به وسیله حضرت به خاطر اکرام پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نسبت به آن ها.
3) اعلان رسمی ولایت و امامت دوازده امام علیهم السلام
با معرفی امامت دوازده امام شروع شده و به بیان فضایل امیرالمؤمنین علیه السلام و اشاره به حدیث ثقلین خاتمه می یابد و شامل مطالب زیر است:
- حضرت با لفظ معاشر الناس مردم را شاهد می گیرند؛
- امامت علی علیه السلام بر هر جنبده ای لازم است؛
- مخالفان از او مورد لعن و تبعیت کنندگان مورد رحم هستند؛
- تذکر به این که این آخرین سخنرانی حضرت می باشد؛
- امامان علیهم السلام از نسل علی علیه السلام می باشند؛
- علم حلال و حرام را بعد از خدا و پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم، ائمه علیهم السلام می دانند؛
- فضیلت دادن علی علیه السلام بر دیگران؛
- تذکر و سفارش به این که از ولایت او رو برنگردانید و به سرزنش مردم توجه نکنید؛
- علی علیه السلام اول مؤمن، اول نمازگزار و...؛
- شک در هر یک از ائمه شک در همه آن هاست و شک کننده در آتش است؛
- اشاره به حدیث ثقلین و این که این دو از هم جدا نمی شوند.
4) معرفی و بلند کردن علی علیه السلام به وسیله پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم
این قسمت شامل مطالب زیر است:
- بلند کردن دست امیرالمؤمنین علیه السلام به وسیله پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم؛
- اعلام حدیث معروف من کنت مولاه فهذا علی مولاه؛
- علی علیه السلام وزیر، وصی و خلیفه پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم و خازن علم او است؛
- دعا بر یاری کنندگان او و لعن بر منکرین او؛
- بیان آیه اکمال الیوم اکملت لکم...؛
- غیر از اسلام دینی پذیرفته نیست.
5) تأکید بر توجه امت به مسئله امامت
شامل مطالب زیر است:
- اکمال دین با امامت او است؛
- امامت در نسل او است؛
- پذیرش ولایت او شرط قبولی اعمال است؛
- خدا و پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم از او راضی اند؛
- هر آیه مدح و رضایتی در قرآن در مورد او است؛
- نبی شما بهترین نبی و وصی او بهترین وصی است؛
- باز تأکید بر اینکه ذریه پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم از نسل او هستند؛
- حسادت به او باعث از بین رفتن اعمال است؛
- سوره عصر در حق او است؛
- خدا را شاهد گرفتن بر ابلاغ مطالب.
6) اشاره به کارشکنی های منافقان
این قسمت شامل:
- قبل از این پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم پیامبرانی بوده اند، با وفات وی به عقب برنگردید؛
- مصداق اتم صبر و شکر، در علی و اولاد او علیهم السلام می باشد؛
- بیان آیات عذاب و لعن در مورد آن ها که بعد از حضرت کارشکنی می کنند؛
- غدیر را حاضران به غایبان و پدران به فرزندان تا قیامت برسانند؛
- بعد از پیامبر، امامت را غصب می کنند؛
- علم امر و نهی نزد اهل بیت علیهم السلام می باشد.
7) پیروان اهل بیت علیهم السلام و دشمنان ایشان
این قسمت شامل:
- صراط مستقیم علی و اولاد او علیهم السلام هستند؛
- وصف مؤمنان: ایمان دارند، ایمان شان به شرک آلوده نشده، هدایت شده اند و...؛
- وصف دشمنان اهل بیت: در آتش اند، اعتراف به گناه خود دارند، مورد لعن اند و...؛
- اوصاف پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم و امیرالمؤمنین علیه السلام.
8) حضرت مهدی - عج اللّه تعالی فرجه الشریف
این قسمت شامل:
- وی خاتم ائمه است؛
- انتقام گیرنده ظالمان است؛
- انتقام گیرنده خون اولیاست؛
- یاری کننده دین خدا و برگزیده خداست؛
- وارث همه علوم است؛
- حجتی بعد از او نیست و حق فقط با او است؛
- کسی بر وی غالب نشود و کسی بر علیه او یاری نشود.
9) مطرح کردن بیعت
شامل:
- اتمام حجت با مردم مبنی بر بیان و تفهیم مطالب؛
- دعوت به بیعت با علی علیه السلام؛
- هرکه بیعت او را بشکند بر علیه خود کار کرده است.
10) حلال و حرام، واجبات و محرمات
شامل:
- بیان احکام حج و عمره و این که این ها از شعائر اللّه هستند؛
- سفارش به انجام حج، نماز و زکات؛
- یادگیری حلال و حرام از اهل بیت علیهم السلام؛
- تأکید بر بیعت با علی علیه السلام؛
- امامت در نسل علی علیه السلام است؛
- سفارش به تقوا؛
- تذکر به مرگ، معاد، میزان و محاسبه.
11) بیعت گرفتن رسمی
- امر خدا مبنی بر اقرار زبانی پذیرش ولایت علی علیه السلام؛
- باز تأکید بر این که ائمه علیهم السلام از نسل علی علیه السلام می باشند؛
- هرکه با پذیرش ولایت او هدایت شود به نفع خود او است؛
- باز سفارش بر بیعت با خدا و پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم و علی و ائمه علیهم السلام؛
- شکر بر این که خدا ما را با ولایت او هدایت کرده: الحمد للّه الذی هدانا لهذا و...؛
- یادآوری فضایل علی علیه السلام؛
- اطاعت از خدا و پیامبرصلی الله علیه و آله وسلم و اهل بیت علیهم السلام فوز عظیم است؛
- سبقت گرفتن در بیعت با او موجب رستگاری است؛
- طلب آمرزش برای مؤمنان و غضب بر کافران.
