گونه شناسی رویکردهای آموزۀ مهدویت درچارچوب ظرفیت تمدنی

مقدمه

تجلی دین و تحقق باورها، اخلاق و احکام الهی در ساحت های مختلف زندگی فردی و اجتماعی انسان، جزو اصلی ترین اهداف و آرمان های مکاتب الهی و وظایف انسان های مؤمن و خداجو در طول تاریخ بوده است. دین مبین اسلام نیز نه تنها تحقق این آرمان را یک اصل بنیادین و محوری خود می داند؛ بلکه آیات الهی و روایات معصومین علیهم السلام، تحقق حتمی آن را وعده داده اند. در این میان، تحقق جامعه موعود به مثابۀ کاملترین مرحلۀ تمدن اسلامی، از آموزه های اصلی در تفکر اسلام ناب محمدی به شمار می رود. آموزۀ مهدویت که بخشی مهم از اندیشۀ اسلامی است، دارای ظرفیتی است که می تواند در شکل دادن به یک تمدن و هویت بخشی به آن نقش آفرین باشد. پیش فرض سخن گفتن از اثر و جایگاه اندیشۀ مهدویت در تمدن نوین اسلامی، باور به اثرگذاری آموزه های دینی در تکون و بقای یک تمدن است. این اثرگذاری در دو ساحت قابل تصور است: ساحت خرد و ساحت کلان. دربارۀ اثرگذاری خرد آموزه های دینی بر تمدن تردیدی وجود ندارد. اثرپذیری مستقیم و غیرمستقیم مظاهر و ظواهر تمدنی مانند بناها، آثار علمی، رفتارهای اجتماعی و آداب و رسوم و مناسک از آموزه های دینی در هر تمدنی به آسانی قابل مشاهده است و در آن چه به تمدن اسلامی ارتباط می یابد هم حجم قابل توجهی از مطالب نگاشته شده در بارۀ این تمدن به این ظواهر و مظاهر متأثر از آموزه های اسلامی اختصاص یافته است. ولی ساحت دیگر اثرگذاری دین بر تمدن، ساحت مربوط به بنیان اندیشه ای یک تمدن است که بر اساس آن دین، بنیان ها و روح حاکم بر یک تمدن و جهت گیری های اصلی آن را پی می ریزد و به این ترتیب همچون خون جاری در رگ های یک اندام زنده و روح هویت بخش یک موجود زنده در همۀ ابعاد و لایه ها و اجزاء و اضلاع تمدن رخنه می کند و بر آن ها سایه می افکند...انقلاب اسلامی نیز رویکردی تمدنی دارد و رهبری نظام به صراحت به این موضوع اشاره کرده اند، حال با توجه به رویکرد تمدنی آموزۀ مهدویت از یک سو و رویکرد تمدنی انقلاب اسلامی از سوی دیگر این پرسش مطرح است که چگونه می توان بین این دو پیوند زد؟ یک پاسخ به این پرسش مهم این است که آموزه های مربوط مهدویت؛ به عنوان بخشی مهم از اندیشۀ اسلامی می تواند از طریق ترسیم یک آیندۀ دست یافتنی در شکل دادن به جوهره و روح حاکم بر تمدن جدید اسلامی نقش آفرین باشد و به مثابۀ یک ستارۀ راهنما، راهنمای جوامع اسلامی به سوی جامعۀ کمال یافته و برخوردار از تمدن آرمانی باشد. این ترسیم از آینده را می توان چشم اندازی تجویزی به شمار آورد که حلقۀ وصل مهدویت و تمدن جدید اسلامی است (نک: الویری، 1334).

اما این پرسش حتی اگر در سطح کلان، پاسخی قانع کننده داشته باشد بازهم به این جا ختم نمی شود و باید بدانیم که آموزه مهدویت از عناصر کلیدی در عرصه فکری و فرهنگی انقلاب اسلامی بوده است که افزون بر نقش مهم آن در شکل گیری و پیروزی انقلاب، در استمرار و بقاء انقلاب اسلامی نیز نقش مؤثری داشته است. در سال های پس از پیروزی انقلاب تاکنون، در حوزه مهدویت، رویکردها و رهیافت های مختلفی شکل گرفته است که پرسش از نوع پیوند رویکرد تمدنی انقلاب اسلامی با رویکرد تمدنی هر یک از این رهیافت های مهدوی شایستۀ طرح و واکاوی است. بر این اساس، پرسش محوری مقاله حاضر نیز این است که؛ با مبنا قرار دادن جهت گیری تمدنی انقلاب اسلامی، رویکردهای شکل گرفته پس از انقلاب از نظر ظرفیت تمدنی چگونه گونه شناسی می شوند؟ و یا به عبارتی دیگر؛ هر یک از رویکردهای مهدویت که پس از انقلاب اسلامی پدید آمده اند چه ظرفیتی برای تحقق رویکرد تمدنی انقلاب اسلامی دارند؟

در یک گونه شناسی اولیه، می توان رویکردها را به رویکردهای «معرفتی»، «فرهنگی»، «تاریخی» و «سیاسی _ اجتماعی» دسته بندی نماییم. در گونه شناسی دیگری هم می توانیم رویکردها را به رویکردهای «انسان ساز»، «خانواده ساز»، «جامعه ساز» و «تمدن ساز» دسته بندی نماییم. ولی از آن جایی که، «چارچوب علمی» مناسب ترین چارچوبی است که می تواند نحوۀ نگریستن به یک موضوع را مشخص سازد؛ این مقاله، به دنبال گونه شناسی علمی است. به عبارت دیگر اگر بتوان مشخص ساخت که یک موضوع به کدام تبار علمی وابسته است و با کدام رشتۀ علمی تناسب بیشتری دارد آسان تر و دقیق تر می توان رویکرد آن را مشخص ساخت. لذا در بخش نخست این مقاله به دنبال آن هستیم که با نگاهی دقیق تر به منابع مکتوب و چندرسانه ای تولید شده در سال های اخیر و مصاحبه با اساتید و صاحب نظران این حوزه، و با روش تحلیل پدیدارشناسی تفسیری و کمک از تکنیک گونه شناسی، رویکردهای مختلف علمی این حوزه را شناسایی و احصاء نماییم.

روش تحلیل پدیدارشناسی تفسیری

پدیدارشناسی از نظر لغوی، عبارت است از مطالعه پدیده ها از هر نوع؛ و توصیف آن ها با در نظر گرفتن نحوه بروز تجلی آن ها، قبل از هرگونه ارزش گذاری، تأویل و یا قضاوت ارزشی. در نگاه دیگر اگر پدیدارشناسی را معناشناسی بدانیم، معناهایی که در زندگی انسان پدیدار می شوند، یک نظام معنایی شکل می دهند. این نظام معنایی با اضافه نمودن وجود به زمان و مکان به دست می آید و شناسایی این نظام معنایی نیز از همین راه حاصل می شود؛ یعنی یک شناخت مضاف به زمان و مکان که آن را تجربه زندگی می نامند. پدیدارشناسی یک روش تحقیق کیفی است که هرچند نقطه شروع آن فلسفه است ولی خیلی زود به رشته های علوم اجتماعی، روانشناسی و پرستاری نیز رسید. این رویکرد خود به دو روش عمده توصیفی و تفسیری تقسیم می شود که علی رغم شباهت های بسیار، تفاوت هایی نیز با هم دارند(امامی سیگارودی و همکاران، 1391: 56-58). روش تحلیل پدیدارشناسی تفسیری به دنبال شناخت الگوهایی در داده است که در چارچوبی نظری قرار می گیرند. در معرفت شناسی پدیدارشناسی مرتبط با روش فوق به تجربه اهمیت داده می شود. این روش به دنبال شناخت پدیده از طریق درک تجربه واقعی افراد در زندگی روزمره است(عابدی جعفری و همکاران، 1390: 156).اسمیت، فلاورز و لارکیندر در فصل پنجم کتاب (نک: صوفی، 1392) خود آورده اند که: روش تحلیل در IPA مبتنی بر یک روش تکرار شونده و استقرایی (یعنی از جزء به کل رسیدن) است که بر استراتژی های زیر استوار است:

1. تشخیص و شناسایی الگوهای نمایان شونده (مضمون ها) در گفتار مبتنی بر تجربه مشارکت کنندگان با تمرکز بر همگرایی و واگرایی موجود در آن گفتار از یک سو و اشتراکات و افتراقات آن از سوی دیگر، که در ابتدا معمولا بر روی موردهای منفرد و سپس بر روی چندین مورد بررسی صورت می گیرد.
2. توسعه یک ساختار، چارچوب یا ترکیبی که بیان گر روابط بین مضمون های شناسایی شده باشد.
3. سازماندهی کلیه مطالب فوق الذکر در یک قالب به طوری که داده های تحلیل شده از طریق مراحل فرایند طی شده قابل ردیابی باشد (از نقطه نظرهای ابتدایی یادداشت برداری شده، از مراحل ابتدایی طبقه بندی و توسعه مضامین، تا ساختار نهایی مضامین).
4. استفاده از یک ناظر، همکار و یا ممیز برای سنجش انسجام و باورپذیری تفسیرها و توسعه آن ها.
5. توسعه یک روایت کامل که به کمک اظهارنظرهای محقق درباره گفته های استخراجی مستند شده باشد، به صورت مضمون به مضمون، و در صورت امکان با استفاده از

یک راهنمای تصویری (نظیر یک ساختار، نمودار یا جدول) به طوری که خواننده را با تفسیر همراه سازد.

6. تأمل و بازنگری بر ادراکات، مفاهیم و مراحل فراینده های طی شده توسط محقق.

نکته مهم قابل توجه دربارۀ استراتژی های معرفی شده این است که در کنار آن ها همیشه برای محقق فرصتی برای خلاقیت، وجود دارد و مسیر کار به هیچ وجه یک مسیر خطی نیست بلکه یک تجربه چالش برانگیز است.

از نظر اسمیت و همکارانش، مراحل انجام تحلیل پدیدارشناسی تفسیری به صورت گام به گام به شرح زیر است: گام اول: خواندن و دوباره خواندن؛ گام دوم: یادداشت برداری اولیه؛ گام سوم: توسعه مضامین نمایان شده؛ گام چهارم: بررسی روابط میان مضامین؛ گام پنجم: تحلیل موارد و یا مشارکت کنندۀ بعدی؛ گام ششم: جستوجوی الگو و طرح در میان نتایج تحلیل نمونه ها. از این رو در این مقاله به دنبال استفاده از روش تحلیل پدیدارشناسی تفسیری بوده و بر اساس اقتضائات اسناد و منابع؛ شش مرحلۀ گام بندی شده جهت تحلیل پدیدارشناسی تفسیری، را می توان در سه مرحله زیر تقلیل و خلاصه نمود که این مراحل به شرح زیر قابل  بیان است: گام اول: مطالعه دقیق اسناد و منابع و عنوان بندی اولیه رویکردها بر اساس مضامین؛ گام دوم: بررسی روابط میان رویکردها و ادغام آن ها بر اساس قرابت مفهومی مفاهیم؛ گام سوم: انتخاب عنوان رویکردها بر اساس چارچوب های علمی.

تعریف مفاهیم اصلی

1. رویکرد

واژه «رویکرد» در این مقاله، اعم از «رهیافت» و «رویکرد» است. بر اساس تعریف برداشت شده از منابع مختلف (به ویژه دائره المعارف ها و لغتنامه های معتبر)، رویکرد همان «زاویۀ دید و نحوۀ نگریستن به یک پدیده» است. بر این اساس، رویکردهای آموزۀ مهدویت را می توان گونه های مختلف نگریستن و پرداختن به مهدویت تعریف نمود.

2. مهدویت

الف) مهدویت در لغت «مهدویت» از نظر لغوی یک کلمه عربی و از واژه مهدی گرفته شده است و به دوگونه استعمال می شود؛ مصدر جعلی: هر وصفی که «یای» مشدد و «تا» (یّت) به آن اضافه شود، تبدیل به مصدر می شود مثل عالمیّت، حاکمیّت. مهدویت هم همان کلمه مهدی است که یای مشدد و تا به آن اضافه شده است و به صورت مصدر جعلی به کار می رود. یعنی مهدوی بودن. صفت منسوب: در این حالت، «ی» آخر آن، مصدری نیست، بلکه «ی» نسبت است و «ت» هم، تای تأنیث است که به صورت وصفی برای موصوف محذوف به کار می رود. یعنی طریقه مهدویه یا نسبت مهدویه. بنابراین صفاتی نظیر حسنه، سیئه و خطیئه، صفاتی است که موصوفش محذوف یا فراموش شده است(جعفری، 1389). ب) مهدویت در اصطلاح

مهدویت شامل اعتقاد به «وجود»، «حضور» و «ظهور» مهدی موعود رحمه الله می شود(برزویی، 1392).شیعیان معتقدند بنا به وعده الهی فردی هم نام پیامبرخاتم صلی الله علیه و آله و سلم و ملقب به «مهدی» رحمه الله از نسل پیامبر اسلام و نهمین فرزند از نسل حسین بن علی علیه السلام، ظهور می کند و زمین را

سراسر عدل و داد می کند. بنا به این اعتقاد، مهدی رحمه الله در سال 255ق به دنیا آمده و پس از دوره ای به نام غیبت صغری، غیبت کامل(غیبت کبرا) شروع شد که تاکنون ادامه داشته است. به باور شیعه، مهدی امام دوازدهم و منجی وعده داده شده الهی است(طوسی، 1411: 141-143).«آموزه مهدویت» اندیشه ای معطوف به آینده است که براساس برنامه الهی، حرکت تاریخ به سوی آن برگشت ناپذیر و وعده داده شده است. از امام باقر علیه السلام سؤال شد: آیا می شود امر قطعی الهی تغییر کند؟ فرمود: آری. گفته شد: می ترسیم دربارۀ ظهور قائم رحمه الله نیز چنین شود! فرمود: خیر در ظهور قائم هیچ تغییری ایجاد نمی شود؛ سپس آیه Gان اللّه لا یخلف المیعادF را قرائت کرد(مجلسی، 1403: ج2، 250).آیت الله صافی گلپایگانی در کتاب اصالت مهدویت می فرمایند: «خلاصه و حقیقت مهدویت، منتهی شدن سیر جوامع جهان به سوی جامعه واحد و سعادت عمومی، امنیت و رفاه، تعاون و همکاری، همبستگی همگانی حکومت حق و عدل جهانی، غلبه حق بر باطل، غلبۀ جنودالله بر جنود شیطان، نجات مستضعفان و نابودی مستکبران، و خلافت مؤمنان و شایستگان به رهبری یک ابرمرد الهی است که موعود انبیاء و ادیان و دوازدهمین اوصیاء و خلفای پیغمبر آخرالزمان است.(صافی گلپایگانی، 1400: ج2، 19، بخش 4)

3. تمدّن

الف) تمدن در لغت: واژه «تمدن» از باب تَفعُّـل عربی و اسم مصدر فارسی است. در لغت نامه دهخدا؛ تمدن به معنای «تخلق به اخلاقِ شهر و انتقال از خشونت و جهل به حالت ظرافت و انس و معرفت» معنا شده است(دهخدا،بی تا: ج1، 609). فرهنگ عمید نیز؛ تمدن را «شهرنشین شدن، خوی شهری برگزیدن و با اخلاق مردم شهر آشنا شدن، همکاری مردم با یکدیگر در امور زندگانی و فراهم ساختن اسباب ترقی و آسایش خود» (عمید، بی تا: ج1، 615) و فرهنگ معین نیز با اشاره به معنای شهرنشین شدن و خو گرفتن به اخلاق شهری، آن را «همکاری افراد و جامعه در امور زندگانی و فراهم ساختن اسباب آسایش و ترقی خود می داند» (معین، 1376: ج1، 1139). سایر لغت نامه ها نیز تمدن را به «اقامت در شهر»، «شهرنشینی» و «مجازاً تربیت و ادب» معنی کرده است(دهخدا، بی تا: ج1، 610).در زبان عربی، در کنار اصطلاح تمدن، مترادف هایی مانند: «حضارة»، «ثقافة» و «مدینه» آمده است. در قرآن کریم، از ریشۀ «م ـ د ـ ن» یا «ح ـ ض ـ ر» که در عربی واژۀ «حضارة» را از آن ساخته اند، واژه ای برای تمدن وجود ندارد ولی با این حال چند واژۀ قرآنی «امت»، «قریة» و «قرن» با این واژه ارتباط نزدیکی دارند و تقریباً همین معنا را می رسانند(قانع، 1371: 30-25).تمدن در زبان های اروپایی یعنی zivilisation یا civilization از لاتین civis به معنای «شهروند» و یا از ریشۀ واژۀ انگلیسی Civil به معنای «مدنی» و «با تربیت اجتماعی» گرفته شده است. این واژه در فرهنگ های انگلیسی، با واژه های «با ادب»، «با نزاکت»، «قابل احترام» و «شهرنشین» مترادف آمده و در فرانسه به معنای «پیشرفت»، «ترقی» و «توسعه تحول» و «تطور» است(پهلوان، 1388: 362).

ب) تمدن در اصطلاح:در باب مفهوم و اصطلاح تمدن، با تلقی های گوناگونی روبه رو هستیم که این تفاوت ها اغلب به دلیل وجود رویکردهای مختلف در تعاریف است. در تعریف اصلاحی از تمدن، می توان میان تعاریفِ «مصداقی» و تعاریف «معیاری» تمایز قایل شد. در تعاریف مصداقی اندیشمندان تمدن های موجود را مدنظر قرار داده اند و آن را با تمدن های دیگر تطبیق داده اند. مثلا تمدن کنونی غرب تحول ویژه ای در تعریف تمدن ایجاد کرده است، به همین دلیل برخی تعاریف ناظر به تمدن غرب صورت گرفته اند. اما در تعاریف معیاری تمدن بر اساس الگوی ذهنی اندیشمند و بدون این که ناظر به تمدن بیرونی خاصی باشد تعریف می شود(مظاهری، 1393: 132). اما تنوع و کثرت تعاریف درباره تمدن سبب نمی شود که به قدر مشترکی در تعریفِ تمدن دست نیابیم. دقت در تعاریفی که در ادامه اشاره می شود، مشخص می کند که وجوه مشترک زیادی در میان تعاریف وجود دارد که می توان در نهایت به یک تعریف مختار در این مقاله رسید. تمدن در اصطلاح تعریف های زیادی دارد. از جمله آن ها تعاریف ذیل اشاره می شود:

1. اصطلاح تمدن از قرن هجدهم و در عصر روشنگری پدید آمد، هرچند واقعیت آن از گذشته موجود بوده است. در یک معنا تمدن با فرهنگ مترادف پنداشته شده است. طبق این انگاره تمدن یا فرهنگ عبارت است از ترکیب پیچیده ای شامل علوم، اعتقادات و هنرها، اخلاق و قوانین و آداب و رسوم و عادات و اعمال دیگری که بوسیله انسان در جامعه به دست می آید. نمود جلوه های مادی فرهنگ و تجسم آن در شهرنشینی از دیگر معانی فرض شده برای تمدن است(روح الامینی، 1379: 48-50).
2. شهید مطهری در باب تمدن این گونه می گویند که؛ تمدن دو جنبه دارد: مادی و معنوی. جنبه مادی تمدن، جنبه فنی و صنعتی آن است که دوره به دوره تکامل یافته تا به امروز رسیده است. جنبه معنوی تمدن مربوط به روابط انسانی انسان هاست(مطهری، 1368: ج2، 169). تمدن به تمام استعدادهای انسانی مرتبط می شود که ما به الامتیاز وی از حیوان است از قبیل عالم شن و تخلق به فضائل اخلاقی و اقسام هنرها و صنایع و وضع قوانین و مقررات(همو: ج7، 121).

ج) مختار تمدن

تمدن واقعیتی چندلایه، چند سطحی، پویا و رو به رشد است که در آن حیات بشری در ابعاد مختلف اعم از فلسفی، علمی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، هنری و ابزاری شکوفا می شود و انسان ها در هر یک از این زمینه ها به تولید و خلاقیت دست می زنند.

4. تمدن اسلامی

از آن جایی که مفهوم «تمدن» یک واقعیت چند لایه و چند سطحی است؛ بحث «تمدن اسلامی» نیز دارای رهیافت ها و رویکردهای متعددی خواهد بود. نگارنده در این رساله به سه «دیدگاه» در مباحث تمدن اسلامی به تفصیل پرداخته و در نهایت به یک تعریف مختار بسنده کرده است. البته باید اعتراف کرد که دیدگاه های دیگری هم وجود دارند ولی از پختگی لازم جهت تشریح و تفصیل برخوردار نبودند. پس از هجرت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم از مکه به مدینه، مرزی برای جامعه اسلامی مشخص شد و این مرز در زمان حیات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گسترش یافت. پس از وفات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیز مرزهای جهان اسلام گسترش یافت و از شرق به هند و چین و از غرب به اروپا و آفریقا رسید. گسترش جغرافیایی تمدن اسلامی از طریق جنگ، تجارت، تبلیغات و...انجام گرفت. تمدن اسلامی در فرایند گسترش جغرافیایی خود با تمدن های دیگری همچون تمدن ایرانی، هندی، چینی، رومی، یونانی و...مواجه شد. در این دیدگاه، شناخت نوع مواجهه مسلمانان با این تمدن ها می تواند برای ما قابل تامل و سودمند باشد. در مقابل این دیدگاه، نگاه دیگری وجود دارد که برای شناخت آن چه ما از آن تحت عنوان تمدن اسلامی یاد می کنیم ارزشی قائل نیست؛ چون معتقد است اهل بیت علیهم السلام در فرایند توسعه مؤلفه های این تمدن، نقش فعال و محوری نداشته اند. به عقیده این جمع شیوه رفتاری تمدنی که در آن حضرت علی علیه السلام خانه نشین شده، امام حسین علیه السلام به شهادت می رسند و امامان بسیاری زندانی می شوند هیچ حجیتی ندارد و ما باید به دنبال تمدن اسلامی ناب باشیم، نه تمدنی که توسط کسانی که تنها مسلمان بودند توسعه یافت. محسن الویری با پذیرش دیدگاه اول؛ تمدن اسلامی را «برآیند سرمایه ها و دستاوردهای سخت و نرم سرزمین های گسترده مسلمان نشین متأثر از اندیشه اسلامی» می داند که «پس از بعثت پیامبر به تدریج شکل گرفت و از قرن سوم تا ششم به اوج رسید». ایشان تمدن اسلامی را به هشت مرحله تقسیم می نمایند که این تقسیم بندی از منظر تمدنی صورت پذیرفته است (در برخی دوره ها با تقسیم بندی سیاسی هم پوشانی هایی نیز دارند). هشت مرحله اشاره شده عبارت اند از:

1. عصر گذار (از بعثت تا سال 40ه.ق)؛
2. عصر تثبیت (بنی امیه)؛
3. عصر ایرانی گری؛
4. عصر شکوفایی (قرن 3 تا 6 ق)؛
5. عصر ایستایی (قرن 7 تا 10 ق)؛
6. عصر خرده تمدن ها؛
7. عصر محاق (دوره ای که خرده تمدن های اسلامی تحت تأثیر غرب قرار گرفتند)؛
8. عصر بیداری (الویری، 1391).

...از مجموع مباحث و تعاریفی که در بالا اشاره شد نیز می توان برای تمدن اسلامی به یک تعریف مختار رسید که این تعریف، ناظر به انقلاب اسلامی ایران و عبارت است از:

تعریف مختار تمدن اسلامی (ناظر به انقلاب اسلامی در ایران)

تمدن اسلامی شکل جامع و فراگیری از اسلام است که بر چهار رکن دین، عقلانیت، علم واخلاق بنا شده است؛ و در زنجیرۀ پویا و متکامل انقلاب، نظام، دولت، جامعه و تمدن اسلامی؛ در ابعاد مختلف فلسفی، علمی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی به صورت تدریجی و گام به گام پیش می رود و تحقق متعالی آن در دوران ظهور امکان پذیر خواهد شد.

تقسیم بندی رویکردهای مهدوی

همان گونه که اشاره شد، معیار اصلی موردنظر این مقاله برای تقسیم بندی و گونه شناسی دیدگاه های مربوط به رویکردهای فکری- فرهنگی آموزه مهدویت، «چارچوب های علمی» است. به عبارت دیگر اگر بتوان مشخص ساخت که یک موضوع به کدام تبار علمی وابسته است و با کدام رشتۀ علمی تناسب بیشتری دارد آسان تر و دقیق تر می توان رویکرد آن را مشخص ساخت؛ زیرا نحوۀ نگریستن علوم به پدیده ها با دقت بالایی مشخص می شود. لذا از طریق فن مقایسه مستمر و بر اساس چارچوب علمی، رویکردهای علمی نهایی را عنوان بندی می نماییم.

تحلیل پدیدارشناسی تفسیری در منابع مکتوب، چندرسانه ای و صاحب نظران

الف) فصل نامه انتظار موعود

فصل نامه علمی- ترویجی «انتظار موعود» به عنوان اولین فصل نامۀ تخصصی در حوزه مهدویت است که توسط مرکز تخصصی مهدویت در شهر مقدس قم از مهرماه 1381 منتشر شده است.

ب) کتب تألیفی منتشره در دو سال اخیر

در دو سال اخیر یعنی سال های 92 و 93، مجموعاً 321 عنوان کتاب با موضوع مهدویت و انتظار به چاپ رسیده است که بخش زیادی از آن ها برای اولین بار و بخش دیگری هم به عنوان چاپ مجدد، منتشر شده اند. در مجموع تمامی 321 عنوان کتاب مذکور مشاهده و مورد بررسی قرار گرفتند.

ج) محصولات چند رسانه ای مشهور

در سال های اخیر محصولات چندرسانه ای زیادی در قالب های مستند، نرم افزار و...در حوزه مهدویت تولید شده است. برخی از این تولیدات رسانه ای - جدای از ارزش گذاری مثبت یا منفی _ در سطح جامعه جریان سازی های زیادی انجام داده است. برای نمونه می توان به مستند «ظهور بسیار نزدیک است»، اشاره نمود که رویکرد خاصی را دنبال می کرد. نرم افزارهای دیگری هم همچون: نرم افزار «کتابخانه مهدویت»، «شمیم انتظار»، «عطر نرگس»، «یوسف زهرا رحمه الله »، «ادعیه مهدوی» و...در این عرصه مخاطبان زیادی به خود جذب کردند که رویکردهای آن ها نیز بررسی گردید.

د) مصاحبه با اساتید و صاحب نظران حوزه مهدویت

بر اساس بررسی های میدانی که از مراکز معتبر حوزه مهدویت همانند: مرکز تخصصی مهدویت، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود رحمه الله و پژوهشگاه آینده روشن صورت گرفت؛ در سال های اخیر، اساتید زیادی در قالب سخنرانی و یا آثار مکتوب پیرامون مهدویت و انتظار، مباحث زیادی را مطرح نموده اند. ولی از آن جایی که در این مقاله به دنبال گونه شناسی رویکردهای موجود در عرصه مهدویت هستیم، لذا سراغ اساتید و صاحب نظرانی رفتیم که در یک رهیافت و یا رویکرد خاص، تأثیرگذار و محل رجوع هستند. در این بخش، چندین استاد مورد بررسی قرار گرفتند که رویکرد اکثر این اندیشمندان در قالب مصاحبه عمیق احصاء و رویکرد تعداد اندکی از آن ها نیز از خلال آثار مکتوب آن ها مشخص گردید. اساتیدی که در این بخش به آن ها مراجعه شد عبارت اند از: آیت الله خزعلی، آیت الله نجم الدین طبسی، حجت الاسلام محسن قرائتی و...

مراحل تحلیل پدیدارشناسی تفسیری

بر اساس گام اول تحلیل پدیدارشناسی تفسیری، عنوان گذاری های اولیه رویکردهای اسناد و منابع و رویکردهای صاحب نظرانی که مورد مصاحبه قرار گرفتند...بر اساس گام دوم تحلیل پدیدارشناسی تفسیری، روابط میان رویکردهای اولیه بررسی می گردد و رویکردهایی که از نظر مفهومی قابل ادغام هستند، در ذیل یک عنوان تجمیع می شوند. با توجه به این که، معیار اصلی برای گونه شناسی رویکردها، «چارچوب علمی» قرار گرفته است، لذا برخی رویکردها که در گام اول مانند رویکرد شخصیتی، دشمن شناسی، ترویجی، منبع شناسی، تشکیلاتی، شبهه شناسی، واژه شناسی، غرب شناسی، دکترین ظهور، دکترین مهدویت و تطبیقی ظهور تعیین شده اند، نمی توانند به عنوان یک رویکرد پذیرفته شود. از طرف دیگر رویکردهایی مانند اعتقادی و اندیشه ای هم ضمن این که قابل ادغام هستند ذیل عنوان رویکرد کلامی یا فلسفی می توانند قرار گیرند. رویکرد روش شناختی نیز هر چند یک رشتۀ علمی مستقل نیست، اما به عنوان یکی از ارکان فلسفۀ علم می تواند مستقلا مد نظر قرار گیرد. روشن است که برخی رویکردها می تواند شامل محورهای فرعی باشد؛ مثلا تطبیق نشانه های ظهور یک رویکرد روایی _ فرهنگی یا روایی _ سیاسی تلقی می شود، چون نشانه ها از روایات گرفته شده است و تطبیق آن بر مسائل سیاسی یا بر مسائل فرهنگی است. همچنین برای همۀ رویکردها می توان اجمالاً یک محور فرعی با عنوان آسیب شناسی در نظر گرفت؛ مثلاً مقاله ای با عنوان فرضی مدعیان مهدویت در عصر مغول دارای رویکرد تاریخی ـ آسیب شناختی و مقاله ای با عنوان فرضی مدعیان مهدویت در جهان امروز دارای رویکرد جامعه شناختی ـ آسیب شناختی تلقی می شود. و همچنین این موضوع که برخی مطالب و یا برخی از محصولات چندرسانه ای نیز می توانند در دو یا حتی سه رویکرد قرار گیرند.

بر اساس گام سوم تحلیل پدیدارشناسی تفسیری، 36 رویکرد اولیه ای که در گام اول به آنها رسیدیم از طریق فن مقایسه مستمر و بر اساس چارچوب های علمی به تقلیل و تجمیع این رویکردها پرداختیم که در نهایت به 18 رویکرد اصلی دست یافتیم که می توان اذعان کرد این رویکردها، مجموعه ای جامع و مانع از رویکردهای علمی هستند.

 رویکرد قرآنی در حوزه مهدویت: این رویکرد با توجه به منابع اصیل اسلامی و با تأکید بر آموزه های قرآنی، عرصه ها و ابعاد مختلف حوزه مهدویت را از قرآن کریم استخراج و مسیر پیش رو را بر اساس آن ترسیم می نماید. با گسترش علم مدرن در سده های 19 و 20، علوم به علوم تجربی محدود شد و در این چارچوب، علم قدسی و دینی، بی معنا و بی ارزش گردید. در نگاه اسلامی، ما نیاز به بازخوانی علم دینی و بازسازی علم مدرن هستیم که این مهم با رجوع به منابع اصیل اسلامی از جمله قرآن کریم امکان پذیر خواهد بود. این نگاه باید در میان عموم مردم، به ویژه پژوهش گران و بدنه مدیریتی و اجرایی کشور نهادینه شود تا جایگزین مناسبی برای رویکردها و نگاه های غربی و غیر اسلامی شود.

 رویکرد روایی در حوزه مهدویت: بررسی روایات و احادیث وارد شده با موضوع مهدویت، مبنای رویکرد روایی است. از آن جا که احادیث و کتاب های روایی متعدد و متفاوتی در زمینه مهدویت وجود دارد، لذا دامنه سخن در رویکرد روایی در این حوزه بسیار وسیع و گسترده است، مثلاً کتاب «مُنْتَخَبُ الْأَثَر» آیت الله صافی به تنهایی، هزار و دویست حدیث غیرتقطیع شده آورده که به همراه تقطیعات آن، به شش هزار و اندی رسیده است. کتاب یوم الخلاص نیز هزار و هشتصد و پنجاه حدیث آورده است. در کتب اصلی در حوزه مهدویت نیز احادیث فراوانی که عمدتاً غیرتکراری هستند آمده است، کتاب هایی چون: الغیبة تألیف محمدبن ابراهیم بن نعمانی، در سال 342 ق. شامل 500 حدیث؛ کمال الدین تألیف شیخ صدوق، متوفای 1381 ق. شامل 700 حدیث؛ الغیبة تألیف شیخ طوسی، متوفای 460 ق. شامل 500 حدیث.

رویکرد کلامی در حوزه مهدویت: معارف مهدویت، یکی از شاخه های اصلی علم کلام محسوب می شود. علم کلام، دانشی است که به اثبات، تبیین و دفاع از عقاید هر دینی می پردازد. بر این اساس، رابطۀ تنگاتنگی بین مهدویت و علم کلام وجود دارد. امروزه کلام جدید، ابزارها و روش های جدیدی را فراهم کرده است که تا حدودی متفاوت از کلام قدیم است. تقریباً می توان بحث مهدویت را قلۀ مباحث کلام جدید دانست. در این میان، یکی از مباحث جدّی کلام جدید، مبحث «آخرالزمان» شناسی است که در مسیحیت بسیار قوی مطرح شده است. همچنین ما در گونه بندی مطالب، مباحثی همچون؛ امامت، دین شناسی تطبیقی(موعود در دیگر ادیان)، ویژگی های امام و...را در این رویکرد قرار دادیم.

رویکرد فلسفی در حوزه مهدویت (فلسفه غیبت): آن چه که تحت عنوان رویکرد فلسفی یا نظریۀ فلسفۀ غیبت و یا نظریۀ غیبت مطرح می شود، به تبیین علل و عواملی که منجر به غیبت شده است می پردازد. در واقع این رویکرد به دنبال ارائه یک مبنای عقلی دقیق و تبیین دلیلِ محوری غیبت امام عصر رحمه الله است.

رویکرد تمدنی در حوزه مهدویت: این رویکرد با تتبع در آیات قرآن و روایات مربوط به نشانه های ظهور به دنبال استخراج راهبردهای اساسی شیعه در دوران غیبت است. با بررسی روایات و نشانه ها، می توان شرایط آخرالزمان و دوران ظهور را این چنین تصویر کرد که؛ حوادث در سطحی خرد و به شکل مقطعی و یا انقلابِ منطقه ای به وقوع نمی پیوندد. بلکه گستره این اتفاقات، جهانی است و عمق آن نیز به اندازه ای است که تمام زوایای زندگی بشر را تحت تأثیر قرار می دهد و این معنا چیزی جز زوال و انتقال تمدنی و برپایی یک تمدن جهانی الهی به دنبال آن نخواهد بود.

 رویکرد تاریخی در حوزه مهدویت: این رویکرد را می توان به دو گونه تقسیم کرد که این نوع تقسیم به زاویه نگاه ما به تاریخ بر می گردد: نگاه «رویداد محور» که نگاهی کاملاً خرد، جزئی محسوب می شود و به رویدادهای تاریخی در عصر غیبت اشاره می شود. نگاه «غایت محور» که اصالتاً با افراد سر و کار نداریم. لذا در این جا مراد، خود تاریخ است که دو معنای اصلی دارد، یک معنای رویدادهای بیرونی است که مستقل از ارادۀ ما اتّفاق می افتد و دوم معرفت تاریخی است. رویکرد تاریخی به مهدویت براساس سطح اول، یعنی بررسی نمودن مهدویت در بستر تاریخ که تاریخ در سطح اوّلِ خود زمان مند، گذشته محور وگذشته مدار است. بررسی قواعد و سنت های اجتماعی که به رابطه تاریخ و جامعه می پردازد نیز بُعد دیگری از رویکرد تاریخی است که ناظر به سطح دوم تعریف می شود. اما تعریف اصلی رویکرد تاریخی که نشأت گرفته از سطح سوم تاریخ به شمار می رود که در ذهن ما ایجاد کننده و مدیریّت کنندۀ آن فرجام قدسی بشر(ظهور منجی)، آن نقطۀ غایی حرکت تاریخ به حساب می آید که یک نگاه فلسفی به بحث رابطۀ تاریخ و مهدویت محسوب می شود و در حقیقت غایتی را برای ما ترسیم می کند.

رویکرد عرفانی در حوزه مهدویت: عرفان علم مطالعه وجود و صفات پروردگار است. این علم، پروردگار را ذات مطلق نامحدودی معرفی می کند که وجود همه موجودات و پدیده های هستی از پرتو نور و جلوه حضور اوست که برخی از آن ها نور پروردگار و صفات الهی را کمتر و بعضی بیشتر متجلی می کنند و اختلاف در این پدیده ها تنها به دلیل اختلاف در تجلی نور پروردگار است، همانند تابش نور خورشید از پنجره کوچک و بزرگ که سهم نور در این دو متفاوت اما حقیقت و اصل نور واحد و ثابت است. نکته ای که لازم است در این جا متذکر شوم این است که پروردگار دارای دو نوع تجلی و ظهور است، یکی نمود و تجلی خاص ذاتیه که هیچ یک از مخلوقات و نمودهای هستی قدرت دستیابی به آن را ندارند، دیگری تجلیات و انواری که در انسان قابل انعکاس است.

رویکرد فقهی در حوزه مهدویت: یکی از اصول اعتقادی شیعی، اعتقاد به ضرورت امام است. شیعه نظام آفرینش و کل هستی را در حدوث و بقاء، محتاج به امام می داند و بر این ادعا؛ ادله عقلی و نقلی متعددی نیز اقامه می کند و در کنار این ادعا نیز معتقد است که جهان بشری و جامعه انسانی نیز به امام محتاج است. احتیاج به امام در بیان روایات با عنوان؛ «الاضطرار الی الحجة» (کلینی،1407: ج1، 68) تبیین و در علم کلام به گونه مبسوط تعلیل و تحلیل شده است. یکی از مهم ترین ادله ای که دانشمندان کلام بر لزوم وجود امام در هر دوره ای اقامه کرده اند مسئله «لزوم حفظ شریعت» است که رویکرد فقهی به دنبال تشریح و بسط این موضوع است.

رویکرد تربیتی در حوزه مهدویت: براساس روایات، تحقق کامل رویکرد تربیتی در نظام تربیتی مهدوی و در جامعه موعود الهی اتخاذ خواهد شد و بشر به ملکوت درون خود توجّه کرده و پله های تعالی و تکامل را بر پایه فطرت پاک الهی طی خواهد کرد. در این بین رویکرد تربیتی به دنبال ترسیم شرایط و راه کارهای تحقق و زمینه سازی ظهور براساس مؤلفه های نظام تربیتی است.

رویکرد راهبردی و آینده نگارانه در حوزه مهدویت: این رویکرد به نوعی «مأموریت محور» است. آینده نگری مأموریت محور، قائل به یک رسالت و افقی است که باید در آینده به آن رسید. برای دسترسی به این افق از آینده، از حال و گذشته نیز استفاده می شود. حلقه واسط بین آینده پژوهی و مطالعۀ تمدن، آینده پژوهی با تمرکز بر «حال محوری» است. اولین ظرفیت مهم مهدویت در این عرصه، چهره دقیق و شفافی است که بر خلاف آینده نگری آکادمیک، به مردم و بشریت ارائه می دهد. اعطای نقش محوری به مردم (منتظران) در تحقق آرمان ظهور و حرکت جهانی آخرالزمانی، شکل دهی به جامعه در یک نقشه جامع از دیگر مزایای خاص مهدویت نسبت به آینده نگری غربی است. لذا این رویکرد را می توان؛ «استفاده از پتانسیل تفکر مهدوی در ورودی های نگاه آینده پژوهی» تعریف نمود.

رویکرد تبلیغی و اطلاع رسانی در حوزه مهدویت: واژه تبلیغ در مفاهیم دینی با آن چه که امروزه به عنوان تبلیغات بکار برده می شود معانی کاملاً متفاوتی دارد. تبلیغات امروزی به معنای متقاعد کردن مخاطب و جلب نظر او با هر روش و وسیله ای است که طبیعتاً در این معنا استفاده از هر نوع بزرگ نمایی و ایجاد جاذبه ای که در مخاطب مؤثر واقع شود مجاز شمرده می شود، امّا تبلیغات دینی بر اساس آیات قرآن کریم به معنای درست و کامل رساندن پیام دینی به شیوه روشن گرانه است و تبلیغی در عرصه مهدویت نیز به همین معناست. رویکرد تبلیغی در حوزه مهدویت به مفهوم به کارگیری شیوه ها و ابزارهای مناسب به جهت رساندن پیام مهدوی به مخاطبان با هدف اثرگذاری بر ایشان است. لذا در این رویکرد، علاوه بر این که استفاده از هر ابزار و روش تبلیغی برای جلب توجه مخاطب و پیام رسانی مجاز شمرده نشده، بلکه اگر به طور قطع به شیوه صحیح، پیام ها منتقل شود دچار محدودیت هایی نیز خواهد شد. همچنین ما در گونه بندی مطالب، مباحثی همچون؛ معرفی منابع، معرفی مراکز، معرفی شخصیت ها و...را در این رویکرد قرار دادیم.

رویکرد جامعه شناختی در حوزه مهدویت: با نگاهی اندک به منابع روایی و مجموعه احادیثی که در باره عصر ظهور و جامعه مهدوی بیان شده، استنباط می گردد که یکی از اهداف و آرمان های تشکیل حکومت جهانی امام مهدی رحمه الله، تحقق جامعه ای عادلانه، انسانی، دینی و مبتنی بر پایه های استوار اجتماعی است. بخشی از عوامل و شرایط تحقّق زمینه های انسان سازی، مبتنی بر شرایط اجتماعی است، به گونه ای که اگر جامعه برخوردار از آن شرایط لازم نباشد، انسان ها نمی توانند به شکوفایی برسند. از این رو اگر هم هدف حکومت مهدوی انسان شناسانه باشد، باز ناگزیریم تا به تصحیح و سالم سازی اجتماعی کمک کنیم. حکومت دینی ما بر طرح تئوریک «تبیین و ترویج فرهنگ مهدویت » و پژوهش در عرصه های گوناگون مرتبط به این امر، متولد شده است. در تبیین تأثیرهای اجتماعی اعتقاد به مهدویت بر جامعه، ابتدا می توان دو نوع کلی تأثیر اجتماعی را بازشناسی کرد. لذا این رویکرد به دنبال بررسی عوامل و موانع جامعه شناختی و نیز تبیین و ارائه راهبردهای مقتضی در جهت ترویج فرهنگ مهدوی و تحقق زمینه سازی ظهور در عرصه های مختلف اجتماعی است. همچنین ما در گونه بندی مطالب، مباحث فرهنگی را در این رویکرد قرار دادیم.

رویکرد اجتماعی در حوزه مهدویت: در باب ماهیت زندگی اجتماعی دو رویکرد اصلی وجود دارد؛ رویکردهای نخست صرفاً به بیان چگونگی و فرایند اجتماع انسان ها در یک قلمرو جغرافیایی می پردازند که شیوه های مختلف آن، صرفاً به بعد دنیوی- مادی زندگی اجتماعی انسانی معطوف هستند. در مقابل، رویکردهای دوم به غایت و نتیجه زندگی اجتماعی نگاه می کنند. این رویکردها هدف جامعه را ملاک قرار می دهند. از نظر آن ها اجتماعی زندگی کردن غایتی را برآورده می سازد و باید به تبیین آن غایت نهایی زندگی جمعی پرداخت. در نگاه اسلامی و آرمان شهر مهدوی؛ هر چند جنبه های مادی زندگی آدمی مهم هستند و اسلام نیز برای تأمین آن ها برنامه مناسب و شایسته ای ارائه کرده است، اما به نظر می رسد کارکرد اصلی جامعه در نگرش قرآنی اسلامی، رویکرد غایت گرایانه است. قرآن کریم با نفی تفاوت های ظاهری اقوام و ملل، مایه امتیاز و برتری را صرفاً تقوا و فضایل اخلاقی دانسته است. همچنین ما در گونه بندی مطالب، مباحث محیط زیست و بهداشت را در این رویکرد قرار دادیم.

رویکرد سیاسی در حوزه مهدویت: در تفکر اسلامی سیاست با تربیت و زمینه سازی رشد و ترقی قرین شده است و دلیل آن این است که ریشه سیاست در زبان عربی به معنای تربیت است. در قرآن کریم، مستقیماً از اصطلاح سیاست استفاده نشده است؛ بلکه به جای آن از اصطلاحاتی همچون ملک و حکم استفاده شده است. در متون روایی واژه و اصطلاح سیاست کاربرد دارد به طوری که در زیارت جامعه کبیره، ائمه معصومین علیهم السلام «ساسة العباد» خوانده شده اند. واژه سیاست در ادبیات امروز در دو معنا استفاده می شود. این واژه همانند واژه هایی چون اخلاق و تاریخ هم در معنای خود موضوع، عمل یا واقعه به کار می رود و هم نام یک رشته علمی است. لذا سیاست هم به معنای عمل و رفتار سیاسی است و هم نام یک رشته علمی. این واژه در کاربرد دوم به صورت کامل تر «علم سیاست» به کار می رود. پس ما می توانیم «سیاست مهدوی» را در هر دو کاربرد مورد توجه قرار دهیم. هم به معنای فعل سیاسی و نوعی رفتار در عرصه اجتماعی و هم به معنای علم سیاست مهدوی.

رویکرد آیینی و مناسکی در حوزه مهدویت: رویکرد آیینی و مناسکی را می توان در ترسیم و تبیین وظایف و اعمال منتظران (انتظار فرج) در عصر غیبت و با هدف نزدیکی به امام عصر و زمینه سازی ظهور در قالب انجام اعمال خاص، قرائت زیارات، ادعیه و امثال آن تعریف کرد. یکی از ابعاد محوری رویکرد آیینی ادعیه و زیارات هستند، ادعیه ویژه حضرت مهدی رحمه الله بسیار متنوّع، ولی هدفمند و با روشی ویژه، سمبل های عدالت خواهی و عدالت گستری را در یک وارث حقیقی و زنده و حاضر در صحنه جوامع بشری مورد توجه ویژه قرار داده و با برقراری ارتباط معنوی دعاکننده با او، مجموعه آرمان های الهی عدالت مدار را با ظلم ستیزی از درون انسان تحوّلی زیربنایی به وجود می آورد، تا انسان های منتظرِ قیامِ پرچمدار حق طلب و عدل گستر را در حالت آماده باش کامل و بصیرت همه جانبه در آورد، و احیای کتاب و سنّت در دولت حضرت مهدی رحمه الله در این ادعیه، سمبُل حق گرایی و حق گستری و عدالت خواهی معرفی شده است. همچنین ما در گونه بندی مطالب، مباحث مردم شناختی را در این رویکرد قرار دادیم.

رویکرد روش شناختی در حوزه مهدویت: این رویکرد، هر چند یک رشتۀ مستقل علمی نیست، اما به عنوان یکی از ارکان فلسفۀ علم می تواند مستقلا مد نظر قرار گیرد. این رویکرد به دنبال بررسی و تبیین پیشینه و روش تألیف و تحقیق پیرامون حضرت مهدی رحمه الله و مسائل مرتبط در حوزه مهدویت است. در این نگاه مطالب فراوانی درباره مهدویت وجود داشته است که از زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم تا کنون به دست ما رسیده است و به انحاء مختلف در قالب مکتوباتی از فرق مختلف اسلامی، نوشته شده است. این رویکرد به دنبال بررسی، تبیین و ارزیابی مطالب موجود در قالب روش های تحقیقی مختلفی همچون؛ روایی، قرآنی، عقلی، تاریخی، تحلیلی و...است.

رویکرد مدیریتی در حوزه مهدویت: مدیریت «علم و هنر برنامه ریزی، سازمان دهی، هدایت و رهبری، نظارت و کنترل و نهایتاً ایجاد هماهنگی برای رسیدن به هدف یا اهداف از پیش تعیین شده سازمان» تعریف می شود و در تعریف راهبردی نیز آمده است که راهبرد پاسخ به سه سؤال است؛ این که کجا هستیم؟ کجا می خواهیم برویم؟ و چگونه می خواهیم برویم؟ این سؤالات، مسائلی است که پاسخ آن ها در آموزه ها، اعتقادات و اندیشه های مهدویت وجود دارد. به طور کلی راهبرد یعنی جهت کلی حرکت از وضع موجود برای رسیدن به وضع مطلوب. با این اوصاف، بیشترین و مهم ترین نقش از نگاه راهبردی و مدیریتی در حوزه مهدویت، در مقصد و وضع مطلوبی است که برای ما تبیین می کنند.

رویکرد ادبی در حوزه مهدویت: این رویکرد به دنبال تبیین و ترویج شیوه های ادبی و هنری در انتقال مفهوم مهدویت و انتظار، به طیف وسیع مخاطبان است. در این نوع نگاه، به شیوه ها و تأثیرات عمیق ادبی و هنری در تعمیق تفکر مهدوی توجه می شود که در قالب ابزارها و شیوه های هنری، ادبی مانند مباحث واژه شناسی صورت می پذیرد. همچنین ما در گونه بندی مطالب، مباحث واژه شناختی، ترجمه، ذوقی، شعر و مانند آن را در این رویکرد قرار دادیم.

نتیجه گیری

تحقق انقلاب اسلامی در ایران و تشکیل یک حکومت در جهت تسهیل اجرای احکام الهی، یکی از جلوه های حرکت به سوی تمدن نوین اسلامی است. جمهوری اسلامی ایران می تواند با بهره گیری از جایگاه خود در میان امت و کشورهای اسلامی و نیز عرصه بین المللی، گام های مؤثری را در جهت تحقق تمدن اسلامی بردارد. به همین منظور واکاوی وضعیت موجود فکری، فرهنگی در عرصه مهدویت به خصوص در جامعه ایران یکی از اولویت های مهم در جهت ایجاد گفتمان مهدوی در محدوده ایران اسلامی و به تبع آن جوامع اسلامی و سایر کشورهای جهان خواهد بود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، رهیافت ها و رویکردهای مختلفی در حوزه مهدویت شکل گرفته است که این رویکردها(مجموع رهیافت و رویکرد) گاه از خلال مصاحبه با اساتید و صاحب نظران و گاه از خلال منابع مکتوب و چندرسانه ای قابل استخراج است. در این مقاله با مراجعه به اساتید و منابع موجود در پی آن بودیم که رویکردهای مختلف این حوزه را احصاء نماییم و بر اساس روش کیفی پدیدارشناسی تفسیری و با بررسی دقیق تر و استفاده از چارچوب های علمی، گونه های علمی این رویکردها را شناخته و با کمک از تکنیک گونه شناسی، به طبقه بندی گونه های علمی رویکردهای آموزه مهدویت بپردازیم. در یک گونه شناسی اولیه، به 36 عنوان رویکرد رسیدیم ولی برخی از این رویکردها با یکدیگر قرابت مفهومی داشتند و قابل ادغام بودند؛ و برخی دیگر در چارچوب های علمی قرار نمی گرفتند، لذا از طریق فن مقایسه مستمر، در نهایت به 18 رویکرد علمی رسیدیم که این رویکردها شامل: رویکرد قرآنی، روایی، کلامی، فلسفی، فقهی، تاریخی، تمدنی، سیاسی، تربیتی، عرفانی، تبلیغی و اطلاع رسانی، راهبردی و آینده نگارانه، مدیریتی، اجتماعی، جامعه شناختی، روش شناختی، ادبی و آیینی و مناسکی هستند. هر یک از این رویکردها به دلیل در بر داشتن مدلول های تمدنی، از این قابلیت و ظرفیت برخوردار است که به مثابۀ چشم اندازی برای تمدن نوین اسلامی مورد توجه قرار گیرد. در واقع در نگاهی کلی می توان گفت که جایگاه آموزه های مهدوی در تمدن جدید اسلامی جایگاه ترسیم آینده است.

منابع

آصفی، محمدمهدی، انتظار پویا، ترجمه: تقی متقی، تهران، بنیاد فرهنگی حضرت موعود، 1383ش.

الویری، محسن، «رابطۀ اسلام و ایران رویکرد تمدنی»، فصل نامه تاریخ اسلام، ش20، تابستان 1387ش.

_______________، «فکرة المهدویة و الحضارة الاسلامیة الجدیدة»، مجموعه مقالات مؤتمر الامام المهدی4 و مستقبل العالم (کنگرۀ امام مهدی4 و آیندۀ جهان)، نجف، مجمع اهل البیت:، 1434ق.

_______________، فرهنگ و ارتباطات در تمدن اسلامی (جزوه کلاس دکتری رشته فرهنگ و ارتباطات در دانشگاه باقرالعلوم7)، 1391ش.

الویری، محسن؛ سیدرضا مهدی نژاد، «رابطه دین و تمدن در اندیشه مالک بن نبی»، فصل نامه تاریخ و تمدن اسلامی، سال نهم، شماره هجدهم، پاییز و زمستان 1392ش.

الویری، محسن؛ عباسعلی مشکانی سبزواری، «درآمدی بر سنجش ظرفیت های تمدن سازی فقه»، فصل نامه پژوهشی تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، سال اول، تابستان 1390ش.

امامی سیگارودی، عبدالحسین؛ ناهید دهقان نیری؛ زهرا رهنورد؛ علی نوری سعید؛ «روش شناسی تحقیق کیفی: پدیدارشناسی»، فصل نامه پرستاری و مامایی جامع نگر، سال 22، ش68، پاییز و زمستان 1391ش.

بابایی، حبیب الله، کاوشی نظری پیرامون الهیات و تمدن، قم، پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1393ش.

بهروزلک، غلامرضا، سیاست و مهدویت، قم، حکمت رویش، 1384ش.

بی نام، «احیای تمدن اسلامی از نگاه مالک بن نبی»، مجموعه مقالات اندیشه های تمدنی مالک بن نبی، پژوهشگاه بین المللی المصطفی6، اسفند 1387ش.

پورسیدآقایی، سید مسعود، با جاری انتظار، قم، انتشارات مؤسسه آینده روشن، 1387ش.

تهرانی، صادق، «اهداف و آرمان های انقلاب اسلامی»، انتشار یافته در سایت خبری بصیرت، 9 اسفند 1387ش.

جعفری، محمدصابر، درباره واژه مهدویت، تهران، ماه نامه پاسدار گمنام، دی ماه 1389ش.

حنفی، حسن، «اندیشه و تمدن اسلامی و مباحثی پیرامون آن ها»، نامه علوم انسانی، تابستان 1379ش.

خامنه ای، سید علی، انسان 250 ساله: مجموعه ای از بیانات مقام معظم رهبری درباره زندگی سیاسی- مبارزاتی ائمه:، تهران، مرکز صهبا، مؤسسه انتشارات جهادی، 1390ش.

خمینی، سید روح الله، اسلام ناب محمدی: مجموعه ای از پیام ها و بیانات رهبر فقید انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی;، تهران، دانشگاه تهران، 1369ش.

__________________، صحیفه نور (مجموعه رهنمودهای امام خمینی;)، تهران، وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی، 1368ش.

دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، بی تا.

صافی گلپایگانی، لطف الله، اصالت مهدویت، قم، انتشارات مسجد جمکران، 1400ق.

صوفی، محمدرشید، «تحلیل داده ها در روش تحلیل پدیدارشناسی تفسیری (IPA)»، سایت علمی www.academia.edu، بهمن 1392ش.

طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، تحقیق: عبادالله تهرانی، علی احمد ناصح، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، چاپ اول، 1411ق.

عابدی جعفری، حسن؛ محمدسعید تسلیمی؛ ابوالحسن فقیهی، محمد شیخ زاده، «تحلیل مضمون و شبکه مضامین: روشی ساده و کارآمد برای تبیین الگوهای موجود در داده های کیفی»، اندیشه مدیریت راهبردی، سال پنجم، شماره دوم، پاییز و زمستان 1390ش.

عمید، حسن، فرهنگ عمید، تهران، سازمان انتشارات جاویدان، بی تا.

فاضلی نیا، نفیسه، «انقلاب اسلامی و نقش مهدویت و انتظار در امید و بیداری ملت ها»، مجموعه مقالات چهارمین سال برگزاری همایش بین المللی دکترین مهدویت، 1387ش.

کارگر، رحیم، «مهدویت و آیندۀ سیاست (دولت) از دیدگاه شیعه»، پایان نامه کارشناسی ارشد علوم سیاسی، قم، دانشگاه باقرالعلوم7، 1383ش.

مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، چاپ دوم، 1403ق.

محمود، عرفان، «نهضت امام خمینی زمینه ساز ظهور دولت حضرت مهدی4»، ترجمه: حجت الاسلام رحمت الله خالقی، مجله حضور، ش26، زمستان 1377ش.

مزینانی، محمدصادق، «حکومت اسلامی در عصر انتظار»، مجله حوزه، ش70 و 71، مهر و آبان، آذر و دی 1374ش.

مطهرنیا، محمود؛ حسن عباسی، ضرورت ها و تأثیر رویکرد مهدوی بر نحوه تدوین استراتژی های خرد و کلان نظام، تهران، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، 1390ش.

مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، 1368ش.

معین، محمد، فرهنگ فارسی معین، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1376ش.

هدایتی فخر، ابوالفضل، «مهدویت در منظر امام خمینی;»، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی;، 1387ش.

همایون، محمدهادی، تاریخ تمدن و ملک مهدوی، تهران، انتشارات دانشگاه