چهار روایت از تجربه هزینه سازش

* عربستان سعودی

عربستان سعودی از ابتدای تأسیس خود تاکنون برای تأمین امنیت، وابسته به آمریکا بوده است. این نوع رابطه را معمولاً در عرف سیاسی رابطه حامی – پیرو (patron-client) می نامند که کشور ضعیف تر به منظور حفظ امنیت خود وابسته به یک کشور قدرتمند می شود. البته شرط این نوع رابطه، داشتن مزیت برای کشور قدرتمند و یا به اصطلاح، کشور حامی، از طرف کشور ضعیف تر است. اگر بخواهیم به زبان ساده این نوع رابطه را توضیح بدهیم، کشور ضعیف تر برای تأمین امنیت کشور خود، که معمولاً از مقبولیت داخلی نیز برخوردار نیست و حاکمان آن به وسیله جنگ داخلی و با پشتیبانی کشورهای دیگر به سلطه می رسند، به یک کشور قدرتمند باج و خراج می دهد.

واضح است که مهم ترین مزیت عربستان برای آمریکا مسئله تأمین انرژی است. عربستان همواره تأمین کننده اصلی انرژی آمریکا بوده است و در مواقع ضروری با کم وزیاد کردن مصنوعی قیمت ها به این کشور خدمت کرده است. البته این پایان کار نیست و دلارهایی که آمریکا بابت خرید نفت به عربستان می پردازد، به وسیله فروش اسلحه به این کشورها باز پس می گیرد. عربستان سعودی ازیک طرف بزرگ ترین صادرکننده نفت به آمریکا و از طرفی دیگر بزرگ ترین واردکننده سلاح از این کشور است. وزارت خارجه آمریکا در ابتدای سال جاری میلادی در صفحه مربوط به معرفی عربستان سعودی این طور نوشته است: «عربستان سعودی بزرگ ترین خریدار سلاح از آمریکاست و در حال نیز حدود 100 میلیارد دلار قرارداد فروش اسلحه بین این دو کشور وجود دارد. علاوه بر این، آمریکا با وزارت دفاع عربستان در حوزه مشاوره و آموزش امنیتی همکاری داشته است. از دهه 50 میلادی نیز سپاه مهندسی ارتش آمریکا نقش مهمی را در ساخت وسازهای نظامی و غیرنظامی در عربستان داشته است.»[1] البته این رقم 100 میلیارد دلاری مربوط به قبل از قراردادهای400 میلیارد دلاری اخیر[2] است. عربستان در هشت سال ریاست جمهوری قبلی آمریکا نیز چیزی حدود 115 میلیارد دلار اسلحه از آمریکا خریده بود.[3] کشوری که خود دچار مشکلات اقتصادی از جمله بیکاری گسترده است و نیز در سال گذشته 90 میلیارد دلار کسری بودجه داشت،[4] اکنون برای جلب نظر آمریکا چنین قراردادهایی را امضا می کند. مسئولان آمریکایی نیز بی توجه به مشکلات اقتصادی عربستان، به فکر حل مشکلات اقتصادی خودشان هستند و بیکاری گسترده در عربستان برایشان اهمیتی ندارد. مطمئناً اگر وضع حاکمان سعودی به همین منوال ادامه پیدا کند، در آینده مجبور خواهند شدند که برای کسب رضایت غربی باج های سنگین تری را پرداخت کنند.

* ایرانِ دوران پهلوی دوم

ایرانِ دوران پهلوی، شباهت زیادی با عربستانِ کنونی داشت. کشوری سرشار از منابع نفتی، دارای ارتشی به ظاهر قدرتمند و حاضر در درگیری های منطقه ای و البته بزرگ ترین واردکننده سلاح از آمریکا.[5] دوران پهلوی، به هر میزان تولید و قیمت نفت افزایش می یافت، به همان میزان واردات سلاح از آمریکا افزوده می شد؛ آمریکا ازیک طرف با واردات نفت از ایران، انرژی موردنیاز خود را تأمین می کرد و از طرفی دیگر با فروش سلاح به ایران دلارهای خود را پس می گرفت، اما انباری از اسلحه برای خود در خاورمیانه ایجاد می کرد. در آرشیو سایت وزارت خارجه آمریکا آمده است که «مسئولان آمریکایی بهترین روش برای کنترل شاه را همان برنامه نظامی می دانند؛ اگر شاه مطمئن شود که آمریکا به امنیت ایران توجه دارد، مشاوران نظامی بهتر می توانند به وی در مورد مسائل اولویت دار مشورت دهند.»[6]

افزایش درآمدهای نفتی ایران در دهه 70 میلادی (50 شمسی) هم زمان با افزایش سرسام آور واردات اسلحه از آمریکا صورت گرفت؛ امیرعباس هویدا، از نخست وزیران دوران محمدرضا شاه، در صفحه 98 کتاب خود بانام سقوط شاه این طور می نویسد: «در یک فاصله زمانی، 20 ساله، از سال 1950 تا 1971، کل خرید تسلیحاتی ایران از آمریکا به یک میلیارد دلار هم نرسید. ولی بین سال های 1971 تا 1978 یعنی فقط در عرض 8 سال آخر سلطنت شاه، میزان خرید سلاح از آمریکا آن قدر سریع افزایش پیدا کرد که به رقم نجومی 19 میلیارد دلار بالغ شد». این خریدها هم زمان با اوضاع به هم ریخته اقتصادی آمریکا در دوران بعد از جنگ ویتنام است که توانست به اقتصاد آمریکا جانی دوباره ببخشد.»

عقب نشینی های سیاسی محمدرضا شاه به اینجا ختم نمی شود و موارد متعددی ازاین دست در طول دوران پهلوی قابل مشاهده است. مسئله صرف نظر کردن ایران از حاکمیت بر بحرین از جمله این عقب نشینی های سیاسی این دوران است؛ در کتاب سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی آمده است که در مذاکراتی پنهانی میان ایران، انگلستان و آمریکا، ایران در مورد مسئله بحرین کوتاه می آید و عقب نشینی سیاسی کند[7] و نتیجه چیزی نمی شود جز جدایی بحرین از ایران.

در کنار این دو تجربه، مستندات بسیاری در مورد هزینه های سنگین سازش با دشمنان در طول تاریخ بشری نیز مشاهده می شود. این مستندات نشان دهنده این موضوع است که راهِ رسیدن به منافع و اهداف را باید در جای دیگری غیر از سازش یافت کرد. تاریخ نشان داده است که یک قدم عقب نشینی در برابر دشمن برابر است با صدها قدم پیش روی دشمن، که مذاکرات صلح فلسطین و ماجرای لیبی، نمونه های خوبی اند برای اثبات این مدعا:

* در هم شکسته شدن مقاومت 30 ساله

مذاکرات سازمان آزادی بخش فلسطین به رهبری یاسر عرفات از درس آموزترین تجربه های مسلمانان در دهه های اخیر است. سازمان آزادی بخش فلسطین که در سال 1964 با هدف آزادسازی فلسطین از طریق درگیری مسلحانه تشکیل شده بود و هدف نخست خود را نابودسازی رژیم صهیونیستی عنوان می کرد، پس از چند دهه مقاومت، پای میز مذاکره با رژیم صهیونیستی می نشیند و درنهایت بدون دست یافتن به اهداف خود، این رژیم را به رسمیت می شناسد. این مذاکرات، با اجلاس مادرید در سال 1991 آغاز و نهایتاً به توافق نامه اسلو منتهی می شود. یاسر عرفات در مذاکرات سازش به دنبال اهدافی همچون پایان دادن به شهرک سازی ها و آزادی اسرای فلسطینی بود که باوجود دادن امتیازات فراوان به رژیم صهیونیستی، به هیچ کدام از آن اهداف نرسید.

به جز به رسمیت شناختن رژیم صهیونیستی و چشم پوشی از 78 درصد خاک فلسطین که بزرگ ترین موفقیت صهیونیست ها در این مذاکرات به شمار می رفت، امتیازات دیگری از طرف این افراد به رژیم صهیونیستی اعطا شد؛ در این مذاکرات مبارزات نظامی سازمان آزادی بخش فلسطین (ساف) به عنوان اَعمال تروریستی شناخته و توافق شد که این اعمال متوقف و بندهایی از اساس نامه ی این سازمان از جمله مبارزه مسلحانه با رژیم صهیونیستی و نابودی این رژیم حذف شود؛ در این مذاکرات، باوجود به رسمیت شناختن رژیم صهیونیستی از سوی ساف، طرف فلسطینی نتوانست دولت مستقل فلسطینی را تشکیل دهد و تنها به یک تشکیلات خودگردانِ بدون ارتش در کرانه باختری رضایت داد و مسئولیت امنیت آن را هم به اسرائیلی ها واگذار کرد. در این توافق نامه در مورد وضعیت بیت المقدس، پناهندگان فلسطینی و شهرک نشینان مستقر در کرانه باختری سخنی به میان نیامد.[8]

بر اساس اسناد جدیدی که منتشر شده است، روحیه سازش میان مسئولان سازمان آزادی بخش فلسطین در دوران اوج موفقیت های این سازمان یعنی به رسمیت شناخته شدن این سازمان از طرف سازمان ملل و اتحادیه عرب نیز وجود داشته است و این مسئولان در آن زمان نیز عقب نشینی های زیادی را پذیرفته بودند.[9] همین روحیه باعث درهم شکسته شدن مقاومت 30 ساله این سازمان و نابودی تلاش ها برای رسیدن به آرمان تشکیل دولت مستقل فلسطین از سوی ساف شد.

* مذاکرات هسته ای لیبی

معمر قذافی از همان روزی که در سال 1969 توانست کنترل لیبی را به دست بگیرد، به دنبال دست یابی به فناوری هسته ای بود و همواره در اختیار داشتن انحصاری بمب اتم توسط رژیم صهیونیستی در منطقه را محکوم می کرد. با توجه به اِعمال محدودیت های فراوان از سوی کشورهای غربی، تلاش های قذافی برای دستیابی به این فناوری 30 سال به طول می انجامد و پس از کش وقوس های فراوان در اکتبر 2000 میلادی اولین سانتریفیوژ لیبی با موفقیت آزمایش می شود.11 [10]کشورهای غربی با اِعمال تحریم گسترده ضد لیبی درنهایت موفق شدند لیبی را در سال 2003 به پای میز مذاکره بکشانند. پس از 9 ماه مذاکره پنهانی میان لیبی، انگلیس و آمریکا، قذافی اعلام کرد که برنامه هسته ای، شیمیایی و موشک های بالستیک خود را در ازای رفع تحریم ها تعطیل می کند. این کشور همچنین متعهد به اجرای کامل پیمان منع گسترش سلاح های هسته ای (NPT) شد و پذیرفت که به بازرسان اجازه بررسی تمامی این برنامه ها را بدهد.[11]

در 30 آوریل 2003، لیبی (تحت فشارهای خارجی) مسئولیت حادثه لاکربی را بر عهده می گیرد و متعهد می شود که 2.7 میلیارد دلار غرامت به خانواده 270 قربانی این حادثه پرداخت کند. این اما پایان کار نبود و در 8 ژانویه 2004 نیز لیبی متعهد می شود که 170 میلیون دلار غرامت به بازماندگان قربانیان حادثه بمب گذاری خطوط هوایی فرانسه پرداخت کند.[12]

با اجرای کامل تعهدات لیبی، همگی منتظر برداشته شدن تحریم های غرب ضد لیبی بودند. اما سفیر آمریکا در سازمان اعلام کرد که اگرچه آمریکا مانع برداشته شدن تحریم های سازمان ملل ضد لیبی نمی شود، اما تحریم های آمریکا ضد لیبی به خاطر نقض حقوق بشر در این کشور و نقش لیبی در منازعات منطقه ای در آفریقا سر جای خود باقی خواهد ماند.[13] لیبی که به امید برداشته شدن تحریم ها با غربی ها سازش کرده بود، نه تنها به هدف خود نرسید، بلکه چند میلیارد دلار غرامت پرداخت کرد و برنامه هسته ای و بالستیکی خود را نیز از بین برد. چندین سال بعد، نه نامی از معمر قذافی باقی بود، نه دیگر لیبی کشوری بود امن و پایدار برای مردمان خود.

پی نوشت ها:

[1] https://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/3584.htm

[2] https://www.bloomberg.com/news/articles/2017-05-22/guide-to-400-billion-in-saudi-u-s-deals-black-hawks-to-oil

[3] https://www.vox.com/2017/5/20/15626638/trump-saudi-arabia-arms-deal

[4] http://www.tradearabia.com/news/REAL317301.html

[5] http://nationalinterest.org/commentary/how-the-shah-entangled-america-8821

[6] https://2001-2009.state.gov/r/pa/ho/frus/nixon/e4/72108.htm

[7] عبدالرضا هوشنگ مهدوی، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، نشر البرز، چاپ سوم 1375، ص363

[8] https://pulpit.alwatanvoice.com/articles/2015/05/25/367216.html

[9] https://goo.gl/FMNVhp

[10] http://www.pircenter.org/kosdata/page_doc/p1813_2.pdf

[11] http://www.nuclearfiles.org/menu/key-issues/nuclear-weapons/issues/proliferation/libya/2004-04-22_disarming-libya-wmd_RS21823_fas_org.pdf