راه ثابت شدن اوّل ماه
روزه عید فطر
زکات فطره
مصرف زکات فطره
احکام زکات فطره
مسائل متفرقۀ زکات فطره
نماز عید فطر و قربان
دستور نماز عید فطر و قربان
مستحبات نماز عید فطر و قربان
احکام نماز عید فطر و قربان
راه ثابت شدن اوّل ماه
مسألۀ 1456- اوّل ماه از پنج طریق ثابت می شود:
1- دیدن ماه با چشم، امّا دیدن با دوربین و وسایل دیگری از این قبیل کافی نیست.
2- شهادت عدّه ای که از گفتۀ آنها یقین پیدا شود (هر چند عادل نباشند، همچنین هر چیزی که مایۀ یقین گردد).
3- شهادت دو مرد عادل، ولی اگر این دو شاهد صفت ماه را بر خلاف یکدیگر بگویند، یا نشانه هایی بدهند که دلیل بر اشتباه آنهاست به گفتۀ آنها اوّل ماه ثابت نمی شود.
4- گذشتن سی روز تمام از اوّل ماه شعبان که اوّل ماه رمضان با آن ثابت می شود، یا گذشتن سی روز تمام از اوّل ماه رمضان که اوّل ماه شوال ثابت می شود (البتّه این در صورتی است که اوّل ماه قبل مطابق همین طرق ثابت شده باشد).
5- حکم حاکم شرع، به این صورت که برای مجتهد عادلی اوّل ماه ثابت شود و سپس حکم کند که آن روز اوّل ماه است، در این صورت پیروی از او بر همه لازم است، مگر کسی که یقین به اشتباه او دارد.
مسألۀ 1457- اوّل ماه به وسیلۀ تقویمها و محاسبات منجّمین ثابت نمی شود، هرچند آنها اهل اطّلاع و دقّت باشند، مگر اینکه از گفتۀ آنها یقین حاصل گردد، همچنین بلند بودن ماه و دیر غروب کردن آن دلیل بر این نمی شود که شب قبل شب اوّل ماه بوده است.
مسألۀ 1458- اگر در شهری اوّل ماه ثابت شود برای شهرهای دیگر که با آن نزدیک است کافی است و همچنین شهرهای دور دستی که افق آنها با هم متّحد است، همچنین اگر در بلاد شرقی ماه دیده شود برای کسانی که در بلاد غربی نسبت به آنها باشند کافی است (مثل اینکه اوّل ماه در مشهد ثابت شود مسلّماً برای کسانی که در تهران هستند کافی است ولی عکس آن کفایت نمی کند).
مسألۀ 1459- اگر اوّل ماه رمضان ثابت نشود روزه واجب نیست، ولی اگر بعداً ثابت شود که آن روزی را که روزه نگرفته اوّل ماه بوده باید آن را قضا کند.
مسألۀ 1460- روزی را که انسان شک دارد آخر رمضان است یا اوّل شوّال باید روزه بگیرد، امّا اگر در اثناء روز ثابت شود که اوّل شوّال است باید افطار کند هر چند نزدیک مغرب باشد.
روزه عید فطر
مسألۀ 1462- دو روز از سال روزه اش حرام است: عید فطر (اوّل ماه شوّال) و عید قربان (دهم ماه ذی الحجّه).
زکات فطره
مسألۀ 1692- زکات فطره بر تمام کسانی که قبل از غروب شب عید فطر بالغ و عاقل و غنی باشند واجب است، یعنی باید برای خودش و کسانی که نانخور او هستند، هر نفر به اندازۀ یک صاع (تقریباً سه کیلو) از آنچه غذای نوع مردم آن محل است، اعم از گندم و جو یا خرما یا برنج یا ذرّت و مانند اینها به مستحق بدهد و اگر پول یکی از اینها را بدهد کافی است.
مسألۀ 1693- غنی کسی است که مخارج سال خود و عیالاتش را دارد، یا از طریق کسب و کار به دست می آورد و اگر کسی چنین نباشد فقیر است، زکات فطره بر او واجب نیست و می تواند زکات فطره بگیرد.
مسألۀ 1694- انسان باید فطرۀ کسانی را که قبل از غروب شب عید فطر نانخور او حساب می شوند بدهد، خواه بزرگ باشند یا کوچک، مسلمان باشند یا کافر، واجب النّفقه باشند یا غیر واجب النّفقه، نزد او زندگی کنند یا در جای دیگر.
مسألۀ 1695- اگر کسی را که نانخور اوست و در شهر دیگر زندگی می کند وکیل نماید که از مال او فطرۀ خودش را بپردازد، چنانچه اطمینان و وثوق داشته باشد که فطره را می دهد کافی است.
مسألۀ 1696- میهمانی که پیش از غروب شب عید فطر با رضایت صاحب خانه وارد شده و نانخور او محسوب می شود (یعنی تصمیم دارد مدّتی نزد او بماند) دادن زکات فطرۀ او نیز واجب است، امّا اگر فقط برای شب عید دعوت شده فطرۀ او بر میزبان واجب نیست و در صورتی که بدون رضایت صاحب خانه باشد نیز بنابر احتیاط واجب فطرۀ او را بدهد، همچنین فطرۀ کسی که انسان را مجبور کرده است که خرجی او را بپردازد.
مسألۀ 1697- اگر پیش از غروب، بچّه بالغ شود، یا دیوانه عاقل گردد، یا فقیر غنی شود، باید زکات فطره را بدهد، ولی اگر بعد از غروب باشد زکات فطره بر او واجب نیست، هر چند مستحبّ است اگر تا پیش از ظهر روز عید شرایط حاصل شود زکات فطره را بدهد.
مسألۀ 1698- مستحبّ است شخص فقیری که فقط به اندازۀ یک صاع (تقریباً سه کیلو) گندم یا مانند آن دارد زکات فطره را بدهد و چنانچه عیالاتی داشته باشد و بخواهد فطرۀ آنها را بپردازد، می تواند آن یک صاع را به قصد فطره به یکی از آنان بدهد و او هم با همین قصد به دیگری می دهد، تا نفر آخر و بهتر است بعداً آن را به کسی بدهند که از خودشان نباشد و اگر یکی از آنها صغیر است ولی او به جای او بگیرد و بعد به شخص دیگری دهد.
مسألۀ 1699- هرگاه بعد از غروب شب عید فطر بچّه دار شود، یا کسی نانخور او گردد مستحبّ است فطرۀ او را بپردازد، ولی واجب نیست.
مسألۀ 1700- اگر انسان نانخور کسی باشد، ولی قبل از غروب نانخور دیگری شود، زکات فطرۀ او بر عهدۀ شخص دوم است، مثل اینکه دختر پیش از غروب به خانۀ شوهر رود که شوهرش باید فطرۀ او را بدهد.
مسألۀ 1701- اگر زکات فطرۀ انسان بر دیگری واجب باشد، بر خود او واجب نیست، ولی اگر کسی که بر او واجب است نپردازد احتیاط واجب آن است که اگر می تواند خودش بدهد.
مسألۀ 1702- هرگاه فطرۀ انسان بر دیگری واجب باشد اگر خودش آن را بپردازد از او ساقط نمی شود، مگر اینکه با اذن و اجازۀ طرف باشد.
مسألۀ 1703- زنی که شوهرش مخارج او را نمی دهد و نانخور دیگری است فطره اش بر عهدۀ کسی است که نانخور او می باشد و اگر زن غنی است و از مال خود خرج می کند باید شخصاً فطره را بدهد.
مسألۀ 1704- کسی که سید است نمی تواند زکات فطره از غیر سید بگیرد.
مسألۀ 1705- طفل شیرخواری که از مادر یا دایه شیر می خورد، فطرۀ او بر کسی است که مخارج مادر یا دایه را می پردازد و اگر از اموال خود آن طفل خرجش را بردارند فطرۀ او بر کسی واجب نیست، نه بر خودش و نه بر دیگری.
مسألۀ 1706- هرگاه کسی مخارج عیالاتش را از مال حرام بدهد واجب است فطرۀ آنها را از مال حلال بدهد.
مسألۀ 1707- هرگاه انسان کسی را اجیر کند و شرط نماید که مخارج او را نیز بدهد (مانند خدمتکار) باید فطرۀ او را هم بدهد، ولی در مورد کارگرانی که مخارج آنها بر عهدۀ صاحب کار است و این مخارج جزئی از مزد آنها محسوب می شود، فطرۀ آنها بر صاحب کار واجب نیست، همچنین در میهمانخانه ها و مانند آن، که معمول است کارکنان غذای خود را در همان جا می خورند و این در حقیقت جزء حقوق آنها محسوب می شود، فطرۀ آنها بر خودشان است، نه بر صاحب کار.
مسألۀ 1708- مخارج سربازها در سربازخانه ها یا میدان جنگ بر عهدۀ دولت است، ولی فطرۀ آنها بر دولت واجب نیست و اگر شرایط در خودشان جمع است باید زکات فطرۀ خود را بدهند.
مسألۀ 1709- هرگاه کسی بعد از غروب روز آخر ماه از دنیا برود، باید فطرۀ او و عیالاتش را از مالش بدهند، ولی اگر پیش از غروب بمیرد واجب نیست و در صورتی که عیالاتش دارای شرایط وجوب فطره هستند خودشان باید زکات فطره را بپردازند.
مصرف زکات فطره
مسألۀ 1710- زکات فطره را بنابر احتیاط واجب باید فقط به فقرا و مساکین بدهند مشروط بر اینکه مسلمان و شیعۀ دوازده امامی باشند و به اطفال شیعه که نیازمند هستند نیز می توان فطره داد، خواه به مصرف آنها برسانند یا از طریق ولی طفل به آنها تملیک کنند.
مسألۀ 1711- فقیری که فطره می گیرد لازم نیست عادل باشد، ولی احتیاط واجب آن است که به شراب خوار و کسی که آشکارا معصیت کبیره می کند فطره ندهند و همچنین به کسانی که فطره را در معصیت خداوند مصرف می کنند.
احکام زکات فطره
مسألۀ 1712- احتیاط واجب آن است که به فقیر بیشتر از مخارج سالش و کمتر از یک صاع (تقریباً سه کیلو) داده نشود.
مسألۀ 1713- هرگاه به جای یک صاع، نصف صاع از جنس خوب بدهد بطوری که قیمتش به اندازۀ یک صاع جنس معمولی باشد، کافی نیست و اگر آن را به قصد قیمت فطره هم بدهد اشکال دارد.
مسألۀ 1714- انسان نمی تواند نصف صاع را از یک جنس (مثلًا گندم) و نصف صاع را از جنس دیگر (مثلًا جو) بدهد، مگر اینکه مخلوط آن دو غذای معمول آن محل باشد.
مسألۀ 1715- مستحبّ است در دادن زکات فطره خویشاوندان محتاج را بر دیگران مقدّم دارد و بعد همسایگان نیازمند را و مستحبّ است اهل علم و فضل را اگر نیازی داشته باشند بر غیر آنها مقدّم بشمرد.
مسألۀ 1716- هرگاه به گمان اینکه کسی فقیر است به او فطره دهند و بعد معلوم شود فقیر نبوده، می تواند آن مال را پس بگیرد و به مستحق بدهد و اگر پس نگیرد باید از مال خودش فطره را بدهد و اگر از بین رفته باشد، در صورتی که گیرندۀ فطره می دانسته آنچه را گرفته زکات فطره است، باید عوض آن را بدهد و در غیر این صورت عوض بر او واجب نیست و اگر دهندۀ فطره در تحقیق حال فقیر کوتاهی نکرده باشد بر او هم چیزی نیست.
مسألۀ 1717- به کسی که ادّعای احتیاج می کند نمی توان زکات فطره داد، مگر آن که اطمینان حاصل گردد که او فقیر است، یا لااقل از ظاهر حالش گمان پیدا شود و یا بداند سابقاً فقیر بوده و رفع فقر او ثابت نشده باشد.
مسائل متفرّقۀ زکات فطره
مسألۀ 1718- در زکات فطره مانند زکات مال قصد قربت لازم است، یعنی باید برای اطاعت فرمان خدا زکات فطره بدهد و نیت فطره نیز شرط است.
مسألۀ 1719- زکات فطره را نمی توان قبل از ماه رمضان داد و اگر بدهد باید روز عید فطر اعاده کند، همچنین احتیاط واجب آن است که در ماه مبارک رمضان هم ندهد، ولی اگر پیش از ماه رمضان یا در ماه رمضان چیزی را به فقیر قرض دهد و بعد از آن که فطره بر او واجب شد طلب خود را به جای فطره حساب کند مانعی ندارد.
مسألۀ 1720- در زکات فطره خوراک شخصی خود انسان ملاک نیست بلکه خوراک معمولی اهل شهر و یا محل ملاک است؛ بنابراین، کسی که همیشه برنج می خورد می تواند زکات فطره را از گندم بدهد.
مسألۀ 1721- در زکات فطره می توان به جای جنس، پول داد، مثلًا حساب می کند قیمت یک من گندم چه اندازه است؛ پول آن را به همین عنوان به فقیر می دهد، ولی باید توجّه داشت ملاک، قیمت خرده فروشی در بازار آزاد است نه قیمت عمده فروشی و نرخ رسمی و به تعبیر دیگر باید پولی بدهد که فقیر اگر بخواهد بتواند با آن همان جنس را از بازار بخرد.
مسألۀ 1722- گندم یا چیز دیگری را که برای فطره می دهند باید مخلوط با خاک و اشیاء دیگر نباشد، مگر اینکه بقدری کم باشد که به حساب نیاید.
مسألۀ 1723- زکات فطره را از جنس معیوب نمی توان داد، ولی اگر جایی باشد که آن جنس خوراک غالب آنها محسوب می شود اشکال ندارد.
مسألۀ 1724- کسی که زکات فطرۀ چند نفر را می دهد لازم نیست همه را از یک جنس بدهد و می تواند (مثلًا) برای بعضی گندم و برای بعضی جو بدهد.
مسألۀ 1725- وقت ادای زکات فطره، روز عید فطر قبل از انجام نماز است؛ بنابراین، کسی که نماز عید فطر را می خواند باید فطره را پیش از نماز عید بدهد، ولی اگر نماز عید را نمی خواند می تواند تا ظهر روز عید تأخیر بیندازد.
مسألۀ 1726- اگر دسترسی به فقیر ندارد می تواند مقداری از مال خود را به نیت فطره جدا کرده و برای مستحقّی که در نظر دارد یا برای هر مستحق کنار بگذارد و باید هر وقت که آن را می دهد نیت فطره نماید.
مسألۀ 1727- اگر موقعی که دادن زکات فطره واجب است فطره را ندهد و کنار هم نگذارد احتیاط آن است که بعداً به نیت «ما فی الذّمّه» یعنی بدون اینکه قصد ادا و قضا کند فطره را بدهد.
مسألۀ 1728- مالی را که به قصد فطره کنار گذارده، نمی تواند آن را با مال دیگری عوض کند، بلکه باید همان را برای فطره بدهد.
مسألۀ 1729- هرگاه مالی را که برای فطره کنار گذاشته از بین برود، چنانچه دسترسی به فقیر داشته و کوتاهی کرده باید عوض آن را بدهد و اگر دسترسی نداشته و در حفظ آن نیز کوتاهی نکرده چیزی بر او نیست.
مسألۀ 1730- هرگاه انسان مالی دارد که قیمتش از فطره بیشتر است چنانچه نیت کند که مقداری از آن مال برای فطره است اشکال دارد.
مسألۀ 1731- احتیاط واجب آن است که زکات فطره را در همان محل مصرف کند، مثلًا نمی تواند برای بستگانش که در شهر دیگری هستند بفرستد، مگر اینکه در آن محل مستحقّی پیدا نشود و هرگاه با وجود مستحق فطره را به جای دیگری ببرد و تلف شود ضامن است، ولی حاکم شرع می تواند با توجّه به مصالح نیازمندان اجازه دهد آن را به محلّ دیگری ببرند.
مسألۀ 1732- همانطور که قبلًا هم اشاره شد زکات فطره را بنابر احتیاط واجب در غیر مورد فقرا و مساکین نمی توان مصرف کرد، همچنین نمی توان از آن کارخانه هایی تأسیس کرد و منافع آن را در خدمت نیازمندان گذارد، ولی تهیۀ سرمایه از آن برای افراد نیازمند به مقداری که زندگانی آنها را اداره کند جایز است.
نماز عید فطر و قربان
مسألۀ 1306- این نماز در زمان حضور امام علیه السلام واجب است و باید به جماعت خوانده شود، ولی در زمان ما که امام علیه السلام غایب است مستحب می باشد و می توان آن را به جماعت یا فرادیٰ خواند.
مسألۀ 1307- وقت نماز عید فطر و قربان از اوّل آفتاب است تا ظهر، ولی مستحبّ است نماز عید قربان را بعد از بلند شدن آفتاب بخواند و در عید فطر مستحبّ است بعد از بلند شدن آفتاب افطار کند و زکات فطره را بدهد و بعد نماز عید را بجا آورد.
دستور نماز عید فطر و قربان
مسألۀ 1308- نماز عید فطر و قربان دو رکعت است، در رکعت اوّل بعد از خواندن حمد و سوره باید پنج تکبیر بگوید و بعد از هر تکبیر یک قنوت بخواند و بعد از قنوت پنجم تکبیر دیگری بگوید و به رکوع رود، بعد دو سجده به جا آورد و برخیزد و در رکعت دوم چهار تکبیر بگوید و بعد از هر تکبیر قنوت بخواند و تکبیر پنجم را بگوید و به رکوع رود و بعد از رکوع دو سجده به جا آورد و تشهّد بخواند و سلام گوید.
مسألۀ 1309- در قنوت این نماز هر دعایی کافی است، ولی مناسب است این دعا را به قصد ثواب بخواند: «اللّٰهُمَّ اهْلَ الْکبْرِیٰاءِ وَ الْعَظَمَة وَ اهْلَ الْجُودِ وَ الْجَبَرُوتِ وَ اهْلَ الْعَفْوِ وَ الرَّحْمَةِ وَ اهْلَ التَّقْویٰ وَ الْمَغْفِرَةِ أَسْأَلُک بِحَقِّ هٰذَا الْیوْمِ الَّذِی جَعَلْتَهُ لِلْمُسْلِمیٖنَ عیٖداً وَ لِمحَمَّدٍ صَلَّی اللّٰهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ ذُخْراً وَ شَرَفاً وَ کرٰامَةً وَ مَزیٖداً انْ تُصَلِّی عَلیٰ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ انْ تُدْخِلَنِیٖ فیٖ کلِّ خَیرٍ ادْخَلْتَ فیٖهِ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ وَ انْ تُخْرِجَنی مِنْ کلِّ سُوءٍ اخْرَجْتَ مِنْهُ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ صَلَواتُک عَلَیهِ وَ عَلَیهِمْ اللّٰهُمَّ انّی أَسْأَلُک خَیرَ مٰا سَأَلَک بِهِ عِبادُک الصّٰالِحُونَ وَ اعُوذُ بِک مِمّٰا اسْتَعاذَ مِنْهُ عِبٰادُک الْمُخْلَصُونَ».
مستحبّات نماز عید فطر و قربان
مسألۀ 1310- مستحبّ است در نماز عید فطر و قربان امور زیر را به امید ثواب پروردگار رعایت کند:
1- قرائت نماز عید را بلند بخواند. 2- بعد از نماز دو خطبه بخواند مانند خطبه های نماز جمعه با این تفاوت که در نماز جمعه قبل از نماز و در نماز عید بعد از نماز خوانده می شود (و این خطبه در صورتی است که نماز را با جماعت بخواند). 3- در این نماز سورۀ مخصوص شرط نیست، ولی بهتر است در رکعت اوّل سورۀ «سَبِّحِ اسْمِ رَبِّک الْأعْلیٰ» و در رکعت دوم سورۀ «وَ الشَّمْس» بخواند. 4- در روز عید فطر قبل از نماز عید با خرما افطار کند و در عید قربان بعد از نماز قدری از گوشت قربانی بخورد.
5- پیش از نماز عید غسل کند و دعاهایی که قبل از نماز و بعد از آن در کتب دعا آمده بخواند. 6- در نماز عید بر زمین سجده کند و در موقع گفتن تکبیرها دستها را بلند کند. 7- بعد از نماز مغرب و عشا در شب عید فطر و بعد از نماز صبح و ظهر و عصر روز عید و نیز بعد از نماز عید فطر این تکبیرها را بگوید: «اللّٰهُ اکبَرُ، اللّٰهُ اکبَرُ، لٰا إلٰهَ إلَّا اللّٰهُ وَ اللّٰهُ اکبَرُ، اللّٰهُ اکبَرُ وَ لِلّٰهِ الْحَمْدُ، اللّٰهُ اکبَرُ عَلٰی مٰا هَدٰانٰا». 8- در عید قربان بعد از ده نماز که اوّل آنها نماز ظهر روز عید و آخر آنها نماز صبح روز دوازدهم است، همان تکبیرها را بگوید و بعد از آن اضافه کند: «اللّٰهُ اکبَرُ عَلیٰ مٰا رَزَقَنٰا مِنْ بَهِیٖمَةِ الْأنْعٰامِ وَ الْحَمْدُ لِلّٰهِ عَلٰی مٰا ابْلٰانَا»، ولی اگر روز عید قربان در منی باشد این تکبیرات را بعد از پانزده نماز می گوید که اوّل آن نماز ظهر روز عید و آخر آن نماز صبح روز سیزدهم ذی الحجّه است. 9- نماز عید را در فضای باز بخواند نه زیر سقف.
احکام نماز عید فطر و قربان
مسألۀ 1311- اگر در تکبیرهای نماز و قنوتهای آن شک کند چنانچه از محل نگذشته بنابر کمتر بگذارد و اگر بعد معلوم شود که گفته بود اشکال ندارد.
مسألۀ 1312- اگر از روی سهو، قرائت، یا تکبیرها، یا قنوتها را فراموش کند و بعد از رفتن به رکوع یادش بیاید نمازش صحیح است.
مسألۀ 1313- اگر در نماز عید یک سجده یا تشهّد را فراموش کند احتیاط واجب آن است که بعد از نماز آن را به جا آورد و اگر کاری کند که در نمازهای روزانه سجدۀ سهو دارد احتیاط واجب آن است که سجدۀ سهو را بعد از نماز به جا آورد.