بایدها و نبایدهای شیر خشک

دکتر حسین ایمانی، متخصص تغذیه، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران

هنگام شیردادن، رابطه‌ای که میان مادر و کودک برقرار می‌شود، تماس بدنی، چشمی نوزاد و مادر و همچنین گوش دادن نوزاد به ضربان قلب و تنفس مادر می‌تواند آرامش عجیبی به وجود آورد. بنابراین همیشه کافی نبودن شیرمادر نمی‌تواند دلیلی برای تغذیه نوزاد با شیرخشک باشد و نباید به همین راحتی فواید شیرمادر را نادیده گرفت و کودک را از مزایای آن محروم کرد. با این وجود در برخی موارد به مانند زمانی که تولید شیر در مادر ناکافی باشد، زمانی که مادر مبتلا به بیماری‌هایی مانند ایدز، گالاکتوزومی و سل باشد، زمانی که نوزاد  به هر نحوی از خورانش شیر مادر اجتناب کند، در زمان ابتلا نوزاد به برخی بیماری‌های متابولیک مانند فنیل کتونوری و یا در طی دوره تغذیه تکمیلی نوزاده با شیر مادر نیاز به استفاده از شیرخشک می‌باشد.

انواع فرمولاسیون پایه برای تهیه شیرخشک

• شیرخشک بر پایه شیر گاو
• شیرخشک بر پایه پروتئین سویا
• شیرخشک بر پایه آمینواسید
• شیرخشک بر پایه پروتئین Wheyهیدرولیز شده
• شیرخشک بر پایه پروتئین Wheyیا کازئین هیدرولیز شده

مهمترین ویژگی ها و تفاوت میان شیر مادر و گاو

 تغییرت ایجاد شده در شیر گاوی در جهت ایجاد شیرخشک:

در شیرهای آداپته نسبت Wheyپروتئین به کازئین همانند شیر مادر است. مقداری چربی اشباع از شیر تازه گاو خارج و بجای آن چربی غیر اشباع وارد میشود تا مقدار اسید لینولئیک ) ،(ω6اسید آلفا لینولنیک ω3و آراشیدونیک اسید شیر افزایش یابد. میزان قند شیر طبیعی گاو نسبت به شیر مادر کم است به همین علت لاکتوز آن را افزایش میدهند تا همانند شیر مادر شود. در بعضی شیرها با اضافه کردن مقداری سولفات فرو، آهن شیر را به 8تا 12میلیگرم در لیتر می رسانند.

مواد معدنی و ویتامینها را نیز با توجه به نیاز شیر خوار و ترکیب شیر مادر اضافه میکنند. ویتامینها در شیر مادر بیشتر از شیر گاو است به همین جهت به شیر گاو ویتامینها نیز به مقدار نیاز روزانه شیر خوار اضافه میکنند. نسبت کلسیم و فسفر را تغییر می دهند تا نزدیک شیر مادر تا (2.1 )2شود. شیر مادر با توجه به محتوای کربوهیدرات و چربی بیشتر نسبت به شیر طبیعی گاو انرژی بیشتری دارد ) ،(20 Kcal/ozدر مورد شیرخشک های اطفال طبیعی Term Infant Formulaهم با اضافه کردن لاکتوز و روغن های گیاهی انرژی شیر طبیعی گاو را به 20 Kcal/ozمی رسانند، این درحالیست که انرژی شیرخشک های نوزادان نارس را بر اساس 24 Kcal/oz و در مورد شیرخشک های غنی شده در حدود 22kcal تنظیم می کنند.

آلرژی به شیر گاو در شیر خواران

شایع ترین نوع آلرژی خوراکی در اطفال آلرژی به شیر گاو (Cow Milk Allergy = CMAاست، سابقه فامیلی یکی از مهمترین فاکتورهای مستعد کننده ابتلا به حساسیت به شیر گاو است. وقتی یکی از والدین آلرژی دارد کودشان ممکن است حدود  25 تا 30 درصد و اگر هر دو والد مبتلا به آلرژی نسبت به هر ماده ای باشند کودکشان بین تا  65 تا 70 درصد به آلرژی مبتلا می شود، شروع شیر طبیعی گاو( شیر پاستوریزه) قبل از دوازده ماه ممنوع است و این اقدام احتمال ابتلا به  CMAرا به شدت افزایش خواهد داد.

اگرچه در تهیه شیرخشک ها هم از شیر طبیعی گاو استفاده می شود ولی چون در پروسه تولید آن از حرارت بالاتری استفاده می شود پروتئینها   Denatureشده و خاصیت حساسیت زایی آنها کاهش می یابد. علایم ناشی از آلرژی غذایی در کودکان، نفخ، درد شکمی، رگه های خون در مدفوع، بیقراری، اسهال، یبوست، تشدید دردهای کولیکی و عدم وزن گرفتن کافی طفل. علائم کولیک نوزادان که از 4تا 1ماهگی وجود دارد، در اثر آلرژی به مواد غذایی تشدید میشود.

از جمله علائم دیگر آلرژی گرفتگی بینی، خسخس، سرفه، تنگی نفس می باشد. به دلیل مشکلات و اختلالاتی که در برخی کودکان وجود دارد در طول سالیان گذشته انواع مختلف شیر خشک توسط صنایع تولید شیر خشک به بازار ارائه شده است که به معرفی برخی از آن ها می پردازیم.

شیرخشک آهن دار

توصیه انجمن طب کودکان آمریکا این است که تمام کودکان سالمی که کل تغذیه آنها از شیر مادر تأمین نمیشود، باید تا یک سالگی شیرخشک دارای آهن اضافی مصرف کنند. خطر ابتلا به آنمی فقر آهن در شیرخوارانی که از شیرخشک با آهن کم تغذیه می شوند بیشتر است. مطالعات نشان داده اند که دریافت آهن کافی در سال اول زندگی تأثیر مهمی بر عملکرد آموزشی در سنین مدرسه خواهد داشت.

شیرخشک بر پایه سویا

در مواردی که کودک CMAدارد توصیه میشود شیرخشک با پایه پروتئین سویا به وی داده شود، البته در حدود % 50 موارد کودک ممکن است به پروتئین سویا هم حساسیت داشته باشد که در صورت بروز آن باید از شیرهای هایپو آلرژیک استفاده کرد که در ادامه به معرفی آنها خواهیم پرداخت.
نکته: تمام شیرخشک های بر پایه سویا بدون لاکتوز هستند.

شیرخشک های فاقد لاکتوز

آنزیم لاکتازدر بدن نوزاد ممکن است ترشح نشود یا به مقداری کمتر از نیاز گوارشی طفل ترشح شود، در نتیجه لاکتوز که دی ساکاریدی متشکل از گالاکتوز و گلوکز است شکسته نشده و به صورت دست نخورده وارد روده ها میشود و در آنجا توسط باکتری های بی هوازی هضم شده و تولید گاز و اسید میکند. اسید تولید شده منجر به درد، اسپاسم و سوزش مقعد هنگام دفع طفل می شود، گاز تولید شده هم باعث ایجاد نفخ و دل درد می شود
بروز اسهال می تواند یکی از دلایل عدم تحمل لاکتوز باشد. اسهال منجر به عدم فرصت یافتن آنزیم های ترشح شده برای هضم دی ساکاریدها شده و مصرف دی ساکاریدها در زمان اسهال، تشدید کننده اسهال خواهد شد، بنابراین شایعترین نوع عدم تحمل لاکتوز در شیرخواران اسهال است، در صورت بروز اختلال عدم تحمل لاکتوز بهتر است از شیرخشکهای بدون لاکتوز در تغذیه طفل استفاده کرد. در این شیرخشک ها منبع کربوهیدرات فروکتوز، سوکروز و مالتو دکسترین است که یک پلی ساکارید است که از هیدرولیز نشاسته ذرت به دست     می آید و به راحتی هضم میشود و جذب سریعی دارد.

شیرخشک های هایپوآلرژیک 

شیر خشک های حاوی پروتئین های هیدرولیزه شده هستند. به عبارت دیگر پروتئین های موجود در این شیرخشک ها برای هضم بهتر قبلاً شکسته شده اند و در موارد پیشگیری از بروز آلرژی استفاده می شوند. شیرخشک حاوی اسیدهای چرب ضروری مانند آلفا لینولنیک اسید،  ایکوزاپنتانوئیک اسید،  دکوزاهگزانوئیک اسید و آراشیدونیک اسید می باشد. افزودن اسیدهای چرب ضروری ذکر شده به شیر طبیعی گاو لازم است، کما اینکه این ریز مغذی ها در شیر مادر وجود دارند و سبب تکوین بهتر سیستم عصبی، بینایی و التهابی خواهند شد. 

شیرخشک های ضد رفلاکس

تقریبا  %40از کودکان زیر 3ماه دچار رفلاکس هستند. اما معمولاً پس از 12ماهگی این اختلال به تدریج با تکوین آناتومیک مری کاهش می یابد، این شیرخشک ها دفعات، شدت و مقدار شیر  Refluxشده را کاهش می دهند. آنها حاوی یک قوام دهنده طبیعی هستند که باعث افزایش ویسکوزیته شیر وارد شده به معده می شود. عامل ویسکوزان یک صمغ اکثراً صمغ آکازیا است.