دیدگاه حکما، قدما و عرفای اسلامی در مورد آب

پس از حمام کردن و خوردن مسهل، مخصوصاً اگر بدن گرم و معده خالی باشد نوشیدن آب مضر است. بعد از حمام کردن، پاها (از مچ به پایین) را به مدت 1ـ2 دقیق در آب سرد نگه دارید که باعث رفع عطش بعد از استحمام شده و از ایجاد سردرد جلوگیری می‌کند. نوشیدن آب بلافاصله قبل از خواب، حین خواب و بلافاصله بعد از آن، باعث بیماری‌های مغزی و عصبی می‌گردد.

مقدمه
 

نسخة شفای امراض، حمد و سپاس شافی حقیقی است که به قدرت کاملة خود هر دردی را دوایی و به هر دوایی، شفایی آفرید. آفریدگاری که دموی مزاجان به حلاوت شوق وصالش در جوش و صفراوی طبعان از مرارت رنج فراقش در خروش و بلغمیان از قیل و قال کنه ذاتش در سکوت و سودازدگان در اشتیاق جمال باکمالش مبهوت.
پرواضح است که هرگاه بخواهیم بنایی را مرمّت کنیم ابتدا باید اجزای تشکیل‌دهندة آن را خوب بشناسیم تا بتوانیم متخصصین آگاه و مهندسان حاذق را جهت رفع عیوب مطروحه، کنار یکدیگر گرد آوریم؛ برای مثال باید بدانیم که آیا این بنا از چوب، ساروج، خشت و آهن یا مجموعه‌ای از اینها ساخته شده تا راه‌های ترمیم معایب آن فراهم شود.
سؤال اینجاست: اگر چنین دقتی برای جامدات مورد نیاز است، مداقّه در درمان اشرف مخلوقات (انسان) از چه درجة اهمیّتی برخوردار است؟ انسانی که پروردگار عالمیان به واسطة آفرینش او، خود را احسن الخالقین خواند: «فتبارک الله أحسن الخالقین»، آیا نباید طبیبی که به امر خطیر و مقدّس طبابت امراض این موجود پیچیده و این عالم اکبر مشغول است از مواد اصلی سازندة آن مطّلع باشد؟
در مورد ساختار جهان هستی و انسان، در طول تاریخ بسیار سخن رفته است و دانشمندان نظریه‌های متفاوتی بیان نموده‌اند. بیان ارتباط دو ساختار انسان و عالم هستی و راز خلقت متشابه آنها، تبلور قدرت لایزال الهی را به نمایش می‌گذارد. از دیدگاه حکما و عرفای اسلامی، همه اجزای هستی در وجود انسان وجود دارد و سه عالم حس و خیال و عقل همان‌گونه که در هستی وجود دارد، در جسم و روح انسان نیز هست. از همین روست که معرفت ـ چه از طریق معرفت آفاق و چه از طریق معرفت انفس ـ انسان را به سرمنزل مقصود رهنمون می‌شود. کرة زمین و جسم آدمی هر دو از سه رکن اصلی تشکیل شده است: آب، روغن و نمک. مقصود از آب همان مائیت جاری، مقصود از نمک همان غلظت و سفتی و خشکی سنگین است و مقصود از روغن رطوبت لزج‌گونه و چسبنده بین حالت رقیق و حالت غلیظ است. تمام اجزا و اخلاط بدن انسان از ترکیب‌های متفاوتی از این سه رکن اساسی تشکیل شده است.
آب به دلیل شفاف بودن و رنگ‌پذیر بودن، آیینه‌ای است که نمایانگر روح است و از آن حکایت می‌کند تا جایی که اسم روح بر آب غلبه کرده و بدان «روح» نیز گفته‌اند. روغن به خاطر حالت بینابین‌اش (بین رقیق و غلیظ) آیینة نفس گردیده است و از او حکایت می‌کند تا جایی که اسم نفس بر آن غلبه یافته و به روغن «نفس» نیز گفته‌اند. نمک به خاطر خشکی، غلظت و خشونتی که دارد حجاب روح و نفس شده؛ یعنی آب و روغن را در خود مخفی می‌کند و چیزی از آنها را نمی‌نمایاند، لذا «جسد» نیز نام گرفته است.

آب
 

آب، اساسی‌ترین جزء تشکیل‌دهندة ترکیب سلولی است. بیشترین حجم بدن انسان، حیوان و گیاه را آب تشکیل داده است. حدود دو سوم حجم بدن انسان، آب است و شبیه‌ترین ترکیب مولکولی موجود در طبیعت به بافت‌های بدن انسان است. سه چهارم وسعت کرة زمین از آب تشکیل شده و این مقدار 4/1 میلیارد کیلومتر مربع است که فقط 36 میلیون کیلومتر مربع یعنی 6/2 درصد آن آب شیرین و از این مقدار 77 درصد در کلاهک‌های یخی قطبی، کوه‌های شناور یخی و یخچال‌های طبیعی، ذخیره شده و تنها 23 درصد اختیار ماست که از این مقدار 90 درصد آب‌های زیرزمینی است و بقیه هم در رودخانه‌ها و دریاچه‌ها و در گیاهان و بدن حیوانات و در جو است.1
در قرآن کریم با تعبیرهای مختلف بیش از پنجاه بار از آب یاد شده است، به عنوان ماده‌ای پاک و پاک‌کننده و منشأ حیات. در تفسیر طبرسی، رزق به باران تفسیر گشته که روزی موجودات است و یکی از اثرات گناهان، کمبود باران ذکر شده است.2
طبیعت آب، سرد و تر (زمستانی) است و به دلیل تماس با حرارت (آتش) یا به سبب گرمی هوا، گرمای عرضی پیدا می‌کند، بدون آنکه چیزی را با آن ممزوج کنند. همچنین به سبب سردی هوا، سردی عرضی پیدا می‌کند بدون آنکه چیز سردی را با آن مخلوط کنند یا طبیعت آن عوض شود.3
امیرالمؤمنین(ع) آب را سرور همة نوشیدنی‌ها، چه در دنیا و چه در آخرت می‌دانند.

انواع آب‌ها:
 

آب‌ها، انواع مختلفی دارند که عبارتند از:
1. آب باران: برترین آب، آب باران بوده که نسبت به آب‌های دیگر خالص‌تر و لطیف‌تر و گواراتر است ولی به خاطر همین خالص و لطیف بودنش خیلی سریع بدبو و فاسد می‌شود؛ چرا که آب خالص و لطیف اثرپذیری‌اش زیاد است. اگر آب باران جوشانده شود دیرتر فاسد می‌شود. بهترین نوع آب باران آن است که آهسته و کم‌کم ببارد. از نظر شیخ‌الرئیس ابوعلی سینا فردی که دچار اسهال است باید آب آشامیدنی‌اش آب باران باشد.آب تقطیر شده از لحاظ کیفیت، شبیه آب باران است؛ هم آب مقطّر حاصل از دستگاه قوع و انبیق4 و هم آب مقطّر ناشی از ترشح دیوارة کوزه، خم و ظروف متخلخل المسام (دارای روزنه‌های ریز و با فاصله)
2. آب چشمه: بعد از آب باران، بهترین آب از جهت لطافت، آب چشمه‌های جاری و عمیق است که شیرین، صاف، شفاف و خوش‌طعم و بو باشد که خاک زمین آن خالص و پاک و مخلوط با سنگ‌ریزه‌های سرخ یا پر سنگ باشد و با شدت بجوشد. همچنین هر چشمه‌ای که آب آن از مکان بلندی مانند بالای کوه یا دامنةآن به پایین جریان یابد و اوصاف مذکور را داشته باشد، از بهترین آب‌هاست.
3. رودهای جاری: بعد از آب چشمه، آب رودهای جاری از بهترین آب‌ها می‌باشد که منبع آنها مرتع و خاک بستر آنها پاک و پوشیده از سنگ‌ریزة سرخ رنگ باشد، دارای جریان سریع بوده و جهت حرکت رودها از مغرب و جنوب به سمت مشرق و شمال باشد. گفته شده که همة صفات مذکور در آب رود نیل وجود دارد.
4. آبگیرها و تالاب‌های وسیع: بعد از آب‌های مذکور، آب آبگیرها و تالاب‌های وسیع و عمیق است که خاک آنها پاک و پاکیزه باشد، آبشان صاف، شیرین و گوارا بوده و سطح فوقانی و روی آب شفاف و آشکار باشد، اطراف آبگیرها و تالاب‌های خالی از درختان و گیاهان بوده و باد شمال و شرق بر آنها بوزد و سبب تموج و تحرک آنها گردد.
5. آب برف و یخ و تگرگ: آب ناشی از ذوب شدن یخ و برف و تگرگ برای اعصاب و دستگاه تنفس و دیگر احشا مضر است. مدت مکث این آب در اعضا و جوارح بیشتر از آب معمولی است و باعث ضعف و سستی در اعضا می‌گردد. البته آب برف را می‌توان در برخی افراد تجویز کرد؛ چرا که باعث تر و تازگی پوست می‌شود.
6. آب چاه و قنات: از آب رودها و آبگیرهای وسیع و پاک سنگین‌تر می‌باشد. بهترین آنها آب چاه‌های وسیع و عمیق است که دارای آب فراوان باشند. مجرای آنها از سمت شمال یا مغرب بوده و دائماً از آنها آب کشیده شود.
بهترین آب قنات، آب قنواتی است که سرچشمة آنها در مکان بلند و مرتفع قرار داشته و دارای آب فراوان، شیرین، صاف، سبک و دارای جریان تند و سریع باشند.
آب هر چاه یا قناتی که صفات فوق را نداشته، طعم و بوی آن تغییر کرده باشد یا اینکه مدتی محتقن، محبوس، ساکن یا مدت زیادی بدون استفاده توقف داشته باشد تولید بیماری‌های زیادی می‌کند.5
7. آب دریا: این آب که شور، تلخ و زعاق بوده آشامیدن آن بسیار زیان‌آور است. شنا کردن در آن برای رفع سوزش، درمان نیش حشرات زهردار، اکثر بیماری‌های ناشی از غلبة سردی به بدن (روماتیسم، فراموشی و...) و استسقاء مفید است.6

بهترین آب برای نوشیدن
 

مناسب‌ترین آب‌ها جهت نوشیدن، آب نیم‌گرم (آب جوشیده‌ای که دمای آن معتدل شده) است. گرمای آن طوری باشد که لذیذ و مناسب طبع باشد مخصوصاً اگر با نبات یا عسل مخلوط شود بسیار مفید است. اگر آب نیم‌گرم را با آب سرد مخلوط کنند برای بیماران صرعی و همچنین جهت ورم حلق و سینه و ملاژه بسیار مفید است. آشامیدن مقدار کمی آب نیم‌گرم به صورت ناشتا، مری و نای را پاک کرده و شستشو دهندة معده از اخلاط چسبندة غلیظ است.
آب سرد معتدل برای افراد سالم بسیار مناسب، اشتهاآور، هضم‌کنندة غذا، محکم‌کنندة پرزهای معده است، ولی حتماً باید توجّه کرد که سرد کردن آب جوشیده نباید با یخ و برف و تگرگ باشد یعنی یخ، تگرگ یا برف مستقیماً با آب تماس نداشته باشد؛ چرا که جمع بین آب سبک و لطیف با آب سنگین و غلیظ باعث نفخ و ایجاد قرقره و سنگینی و کندی هضم و کندی خروج از معده می‌شود. از مخلوط کردن آب‌های مختلف مثل آب چاه و قنات و رود و باران و با هم نیز باید خودداری کرد زیرا هر یک خاصیت و خصوصیت مختلف داشته و کیفیت برودت و سرمای هر یک از آنها متفاوت است.
آب بسیار گرم، محلّ نفخ و بادهاست و برای بیماری مالیخولیا، سردرد، زخم‌های چرکین نای و ریه، شست‌وشوی معده و رفع تشنگی افراد سودایی و بلغم شور مفید است و باعث روان ساختن ترشحات بدن می‌شود. ولی مداومت در نوشیدن آن باعث سست شدن معده و لاغری بدن می‌شود. در کل هرچه مزاج گرم‌تر باشد مانند دموی و صفراوی مزاجان، به همان نسبت، آب سرد مناسب‌تر است و هر اندازه که رطوبت و سردی مزاج بیشتر باشد. آب گرم‌تر مناسبت، البته تحمل دموی مزاجان به آب سرد نسبت به صفراوی مزاجان بیشتر است چون که صفراوی مزاجان اکثراً ضعیف البدن و لاغرند و اعصاب آنها به سرعت از آب سرد متأثر می‌شود.
آنچه موافق طبیعت انسان سالم و باصحت است آبی است که سرمای آن معتدل باشد و آب گرم و نیمه‌گرم بیشتر صورت درمانی دارد و خوردن آب گرم از روی عادت و برای حفظ صحت مناسب نیست.
و اساسی‌ترین نکته اینکه: تمام آب‌ها باید قبل از نوشیدن، جوشانده شوند و سپس دمای آب کم شود چون آب جوشیده، سبک شده و هضم آن و عبورش از معده سریع خواهد بود.7

نکات مهم در زمان نوشیدن آب
 

هنگام نوشیدن آب به نکات زیر دقت کنید:
1. تا زمان احساس تشنگی واقعی و احتیاج به آب (عطش صادق) آب ننوشید. عطش صادق در زمان هضم غذا، رقیق نمودن غذا و رساندن آب به سایر اعضاء، جایگزین کردن برای رطوبت‌های از دست رفته، رفع یبوست و از بین بردن حرارت بیش از حدّ بدن و تعدیل آن ایجاد می‌شود. در غیر این صورت عطش کاذب است که الآن را با آب سرد نمی‌توان فرد نشاند و برای رفع آن، آب گرم همراه با عسل بسیار مفید است. استنشاق هوای سرد، مزه مزه کردن آب خنک و گرداندن آب در دهان و گلو برای رفع عطش کاذب مناسب است.
2. آب را یک نفس و با سرعت بالا نباید نوشید. حدّاقل در سه جرعه باید آب را بنوشید.
4. هرگز در حین غذا خوردن آب ننوشید، مخصوصاً در مورد غذاهای چرب و خورشتی و آبکی. 2. ساعت قبل و یک تا دو ساعت بعد از خوردن غذا نوشیدن آب بلامانع است.
ـ توجه: اگر کسی با خوردن آب سرد قبل از غذا اشتها پیدا می‌کند حکایت از کبد و معدة داغ دارد که این افراد نوشیدن آب قبل از غذا برایشان مفید است که البته باید آب را کم‌کم و جرعه جرعه بنوشند و حتماً آب نیز جوشیدة سرد شده باشد.
هنگامی که لقمه در حفرة دهان قرار گرفته و جویده می‌شود اطلاعات موادّ تشکیل دهندة غذ توسط پرزهایچشایی و بافت زبان، شناسایی شده (در واقع زبان مانند اسکنر عمل می‌کند) و به مغز مخابره می‌شود و مغز با آنالیز این اطلاعات، دستور ساخت یا آزادسازی مواد بیولوژیکی لازم برای هضم و جذب غذا را به اعضای مختلف بدن می‌فرستد. آب خوردن در میان غذا باعث پاک شدن این اطلاعات از صفحة زبان شده و ارتباط زبان با مغز قطع می‌شود. خوب جویدن غذا نیز به این فرایند مهم کمک می‌کند؛ چون زمان و شرایطی مناسب بریا شناسایی مواد غذایی توسط زبان و ارسال آن به مغز ایجاد می‌شود. دفعات جویدن غذا 32 تا 48 بار توصیه شده است.
5. وقتی که ناشتا هستید هرگز آب، مخصوصاً آب سرد ننوشید؛ زیرا در آن هنگام معده خالی است و آب بدون توقف در معده با همان برودتی که دارد جذب شده و به اعضای رئیسة بدن می‌رسد و می‌تواند موجب ضعف و سستی، استسقا و حتی مرگ دفعی شود. بهترین غذا برای حالت ناشتا مثل صبحانه و افطار، غذاهای آبکی مثل حلیم، آش، آب‌گوشت، کله‌پاچه و شربت عسل با آب گرم است.
6. نوشیدن آب بلافاصله بعد از کارهای سنگین، فعالیت‌های شدید و جماع ممنوع است؛ چرا که در این اوقات اعضای بدن گرم می‌شوند و آب را فوراً از معده جذب می‌کنند و جذب آب سرد توسط آنها قبل از اینکه سرمای آن کم شود، سبب از بین رفتن حرارت غریزی بدن می‌گردد. بهترین کار در این شرایط مزه مزه کردن آب خنک در دهان و غرغره آن در حلق است و بعد از اندکی استراحت مختصر که گرمای بدن کم شود آب معتدل را جرعه جرعه نوشید.
7. پس از حمام کردن و خوردن مسهل، مخصوصاً اگر بدن گرم و معده خالی باشد نوشیدن آب مضر است. بعد از حمام کردن، پاها (از مچ به پایین) را به مدت 1ـ2 دقیق در آب سرد نگه دارید که باعث رفع عطش بعد از استحمام شده و از ایجاد سردرد جلوگیری می‌کند.
8. نوشیدن آب بلافاصله قبل از خواب، حین خواب و بلافاصله بعد از آن، باعث بیماری‌های مغزی و عصبی می‌گردد.
9. نوشیدن آب گرم روی غذای شور، نوشیدن آب سرد روی غذای گرم و نوشیدن آب سرد بعد از شیرینی، حلوا و ترشی زیان‌آور است.
10. نوشیدن آب بعد از خوردن میوه‌های تازه و آبدار مخصوصاً هندوانه، خربزه و انگور بسیار مضر است چون آب موجود در میوه‌ها با آب نوشیده شده از لحاظ جنس و خاصیت مغایر بوده و اجتماع آنها موجب بیماری‌های خطرناکی می‌شود.
ولی اگر در شریاط نام برده، عطش بر انسان غلبه کند باید آب را چند مرتبه مزه مزه و غرغره کرد و اگر این هم عطش را رفع نکرد باید اول مقدار کمی غذا مثل نان خورده و سپس مقداری آب به اندازه‌ای که عطش او را تسکین دهد به حالت مکیدن بیاشامد نه اینکه خود را سیراب کند.
11. بهترین راه برای سرد کردن آب این است که آن را درون ظرفی بریزید و سپس آن ظرف را روی برف، یخ یا تگرگ بگذارید و هرگز برف و یخ و تگرگ را داخل آب نیندازید؛ زیرا که هر کدام از این موارد خاصیت، خصوصیت و کیفیت برودت مختلف هستند.
و کلیدی‌ترین نکته دربارة آب اینکه: آبی که جوشانیده و سپس سرد شود سبک بوده و هضم آن و عبورش از معده سریع‌تر خواهد بود.
12. بهترین ظرف برای نوشیدن آب، پیالة چینی یا سفالی صاف، پاکیزه و سفیدرنگی است که دهانة آن گشاد و ته ظرف تنگ بشاد.
13. آشامیدن آب در ظروف قلعی باعث تسکین سریع عطش می‌شود.
14. آشامیدن آب در ظروف مسی قلع‌اندود نشده می‌تواند مولّد جذام شود.8

پی نوشت ها :
 

1. ر.ک: فیزیولوژی گاتیون.
2. ر.ک: تفسیر نمونه.
3. جرجانی، الأغراض، کتاب اوّل، گفتار اوّل، باب 6.
4. وسیلة تقطیر مایعات.
5. سید بهاءالدولهحسن بن قلم بن محمد نوربخش، خلاصه التجارب، ص 159؛ الأغراض، بخش دوم، جزء دوم، باب 6.
6. ابن بغدادی، تقدیم الصحة.
7. خلاصه التجارب، ص 159.
8. همان.
 

ماهنامه موعود شماره 109