بسیاری از تجهیزات الکترونیکی که از آنها در محل کار یا محیط خانه استفاده می کنید حاوی مواد شیمیایی سمی و خطرناکی مانند سرب، جیوه و ... هستند که پس از پایان عمر مفید وسایل الکترونیکی یا از رده خارج شدن آنها به عنوان زباله های الکترونیکی، محیط زندگی ما را در معرض خطر قرار می دهند. در بسیاری از کشورها، این نوع زباله ها را از زباله های معمولی تفکیک کرده، آنها را در مکان هایی که دارای تجهیزات مناسبی برای بازیافت، ذخیره و از میان بردن زباله های الکترونیکی هستند، جمع آوری می کنند. مواد سمی و آلاینده های موجود در تجهیزات الکترونیکی با توجه به نوع این وسایل و شرکت های تولید کننده آنها متفاوت خواهد بود. اگر چه در بسیاری از کشورها قوانین مشخصی برای جمع آوری و بازیافت زباله های الکترونیکی، تدوین شده و به مرحله ی اجرا در آمده است، اما همچنان بسیاری از کشورها نسبت به پیامدهای زیست محیطی ناشی از این پدیده بی توجه هستند؛ در حالی که مدیریت صحیح و اتخاذ راهکارهایی در بازیافت زباله های الکترونیکی می تواند نقش مهمی در کاهش خطرات زیست محیطی ناشی از تجمع زباله های الکترونیکی داشته باشد. زباله های الکترونیکی موضوع جدیدی در زمینه بررسی انواع آلودگی های صنعتی است که از بسیاری جهات یادآور صنایع مختلف در دوران گذشته خواهد بود. اگر چه گوشی های تلفن همراه، رایانه های دستی، دستگاه های پخش موسیقی و بسیاری دیگر از تجهیزات الکترونیکی توانسته اند ابعاد مختلف زندگی ما انسانها را تحت تأثیر خود قرار دهند و رفاه و آسایش در زندگی امروز را برای ما به ارمغان آورند، اما آنچه اهمیت دارد این که چنین تجهیزاتی حاوی فلزات خطرناکی مانند سرب و جیوه هستند که انباشته شدن آنها در محیط اطراف زندگی ما سبب آلودگی هوا و محیط زیست خواهد شد.
بر اساس گزارش اعلام شده از سوی سازمان ملل امروزه مقادیر انبوهی از زباله های الکترونیکی محیط زندگی ما را محاصره کرده اند که لازم است برای بازیافت این آلاینده ها و به حداقل رساندن پیامدهای زیست محیطی ناشی از تجمع آنها در محیط، تدابیر مناسبی اتخاذ شود. کشورهای ثروتمند، سیاست های خاصی را برای کاهش آسیب های زیست محیطی ناشی از زباله های الکترونیکی در نظر گرفته اند که به موجب آن تجمع این نوع زباله ها در کشورهای در حال توسعه مانند چین و هند افزایش یافته است.
در جنوب کشور چین علی رغم رعایت اصول ایمنی و بهداشتی، زباله های الکترونیکی بازیافت می شوند که عدم امکان بازیافت برخی از مواد تشکیل دهنده ی تجهیزات الکترونیکی منجر به آلودگی محیط و آبهای سطحی خواهد شد. در حالی که بر اساس قوانین مصوب در سازمان ملل، کشورهای در حال توسعه می توانند از ورود زباله های خطرناک از کشورهای دیگر ممانعت به عمل آورند و کشورهای صادرکننده نیز نمی توانند بدون اخذ مجوز از کشور مبدأ این نوع زباله ها را به آن کشورها صادر کنند.
متأسفانه در کشورهایی مانند چین، وضعیت نامناسب اقتصادی ساکنان سبب شده است به امید یافتن اجرای فلزی با ارزش در میان زباله های الکترونیکی و کسب درآمدی ناچیز، میزان تجزیه ی زباله های الکترونیکی در این کشور به یک میلیون تن در سال افزایش یابد و در صورتی که اقدام مناسبی در این زمینه اتخاذ نشود، میزان تولید این زباله ها با افزایش تقاضا برای تجهیزات الکترونیکی در سطح دنیا افزایش خواهد یافت. در حال حاضر انهدام زباله های الکترونیکی و کاهش پیامدهای زیست محیطی ناشی از تجمع آنها، یکی از بزرگترین معضلات زیست محیطی است.
ایران با زباله های الکترونیکی چه می کند؟
علی رغم اینکه در بسیاری از کشورها تفکیک زباله های الکترونیکی از دیگر انواع زباله ها اهمیت بسیار زیادی دارد، اما متأسفانه در کشور ما به علت وجود مشکلات زیاد در زمینه تفکیک و بازیافت زباله های خطرناک این مسأله چندان مورد توجه قرار نگرفته است، در حالیکه بازیافت یارانه ها به عنوان بخش مهمی از زباله های الکترونیکی تولیدی در سطح کشور می تواند علاوه بر منافع اقتصادی حاصل از جداسازی عناصر ارزشمند، نقش مهمی در کاهش خطرات زیست محیطی داشته باشد. اگر چه عمر مفید رایانه ها در سطح دنیا حدود 3 سال برآورده شده است، اما طراحی و عرضه نرم افزارها و برنامه های رایانه ای جدید در بازارهای جهانی سبب کاهش کارآیی رایانه های موجود در اجرای این برنامه ها و در نتیجه کاهش عمر مفید آنها شده است.
با توجه به اینکه بسیاری از کارشناسان امکان استفاده از قطعات و اجزای رایانه های از رده خارج در زمینه های دیگر را مورد تأیید قرار داده اند، با در نظر گرفتن و اجرای یک برنامه مناسب مجدد از چنین تجهیزاتی می توان انباشته شدن رایانه های قدیمی در انبارهای سازمان ها و ادارات را به حداقل کاهش داد. اگر چه برخی بر این باورند که زباله های رایانه ای به علت داشتن فلزات ارزشمند مانند طلا و پلاتین از اهمیت و جایگاه خاصی برخوردارند، اما باید این نکته را نیز مورد توجه قرار داد که بازیافت این نوع زباله ها مستلزم دستیابی به فناوری پیشرفته ای است که تنها در انحصار برخی از کشورهای توسعه یافته قرار دارد و به همین سبب در ایران قطعات مداری تجهیزات الکترونیکی از رده خارج دور انداخته شده و همراه با دیگر زباله های جمع آوری شده در مراکز دفن زباله در زیر خاک مدفون خواهد شد و به این ترتیب وجود فلزات سنگین و مواد شیمیایی خطرناکی که وارد آبهای زیرزمینی و چرخه های طبیعی زیست محیطی می شوند، تهدیدی جدی علیه سلامت انسانها خواهد بود.
اگر چه در سالهای اخیر فناوری های نوین در عرصه ی الکترونیک سبب بهبود وضعیت زندگی ما انسانها شده اند، اما به موازات آن با مشکلات جدیدی ناشی از تولید زباله های الکترونیکی مواجه شده ایم که نه تنها در مقایسه با زباله های خانگی با سرعت بیشتری رو به افزایش و حاوی مواد خطرناک تر و سمی تری نیز بوده اند که وجود برخی از آنها در محیط می تواند شیوع بیماری های مختلف مانند کمبود آهن، آسیب های مغزی، بیماری های کبدی و ... در سطح جوامع را توجیه کند. با توجه به اینکه همه ی اجزای تشکیل دهنده ابزارها و تجهیزات الکترونیکی از قابلیت بازیافت و استفاده ی مجدد در زمینه های مختلف برخوردار هستند، اگر شرکت های تولید کننده این قطعات در سراسر دنیا مسئول بازیافت تولیدات خود را به عهده گیرند، پیامدهای زیست محیطی حاصل از کاربرد شیوه های نامناسب در بازیافت زباله های الکترونیکی یا استفاده از روش های دیگر مانند دفع و سوزاندن مواد حاصل از تجمع قطعات و ابزارهای مستعمل و از رده خارج نیز به مراتب کاهش خواهد یافت. به این ترتیب، این کشورها نیز در تلاش خواهند بود تا تولیدات خود را به گونه ای تولید کنند که اولاً برای مدت زمان بیشتری برای فرد کاربر قابل استفاده باشند و دوم اینکه با استفاده از روش ساده تر بتوان آنها را بازیافت کرد.
فناوری به کمک فناوری می آید
یکی از فناوری های جدیدی که به عنوان روشی مناسب در بازیافت زباله های الکترونیکی مورد توجه قرار گرفته است، استفاده از روش تجزیه ی بیولوژیکی است. در این روش از میکروارگانیسم ها برای بازیافت فلزات سنگین استفاده می شود که در مقایسه با روشهای دیگر هزینه کمتری دارد و آلودگی های شیمیایی حاصل از بازیافت زباله های الکترونیکی را به میزان قابل توجهی کاهش می دهد. بسیاری از محققان ژاپنی استفاده از موادی که قابلیت تجزیه ی زیستی برخوردارند را در ساخت تراشه های الکترونیکی که در ابعاد بزرگ طراحی می شوند، بررسی کرده اند. این مواد که بر پایه ی ترکیبات گیاهی تولید می شوند از موادی مانند اسید پلی لاکتیک مشتق می شوند که از ذرت به دست آمده و از نظر زیستی به راحتی قابل تجزیه است. علاوه بر این، سوختن چنین موادی سبب تولید گازهای سمی نخواهد شد. این گروه از محققان امیدوارند با استفاده از موادی که از قابلیت تجزیه ی زیستی برخوردارند، بتوانند تجهیزات الکترونیکی جدیدی را به بازار عرضه کنند که به سادگی در چرخه های طبیعت بازیافت شوند و فاقد پیامدهای نامطلوب ناشی از بازیافت زباله های الکترونیکی باشند. با توجه به آنچه گفته شد، می توان به این نتیجه رسید که آن گروه از تجهیزات الکترونیکی که از قابلیت بازیافت برخوردار باشند، به عنوان یک کالای مصرفی ارزشمند مطرح خواهند بود و در صورتی که غیر قابل بازیافت و استفاده مجدد باشند، به آنها زباله ی الکترونیکی گفته می شود؛ چرا که اجزای سازنده آنها سمی اند و از نظر زیستی قابل تجزیه نخواهند بود.
ثروتی نهفته در دل زباله های سیاه
اگر بتوانیم به راهکارهای زیست محیطی مناسبی در بازیافت زباله های الکترونیکی دست یابیم، می توان گفت که آنها منبع ارزشمندی برای تولید مواد خام ثانویه هستند در غیر این صورت می توان گفت زباله های الکترونیکی منشأ اصلی تولید مواد سمی و در نتیجه عامل اصلی شیوع انواع سرطان ها در جوامع انسانی هستند. تحولات سریع فناوری، کاهش هزینه های اولیه ی تولید و در نتیجه از رده خارج شدن بسیاری از تجهیزات الکترونیکی پس از گذشت مدت زمانی کوتاه، سبب افزایش مشکلات ناشی از تجمع زباله های الکترونیکی در سطح جهان شده است. اگرچه زباله های الکترونیکی تنها 2 درصد از حجم کل زباله های جمع آوری شده در کشورهای مختلف را تشکیل می دهد؛ اما این حجم ناچیز شامل 70 درصد زباله های حاوی مواد سمی است و با توجه به اینکه سالانه 30 تا 50 میلیون تن زباله ی الکترونیکی در سطح جهان تولید می شود، باید این موضوع را به صورت جدی تر بررسی کرد.
منبع: نشریه پیام پزشک، شماره 57 