شیر انسان فراتر از غذاست، یک ماده زنده و پیچیده ای است مانند خون با لیست طویلی از عناصر تشکیل دهنده در مبارزه با میکروبها و ارتقاء دهنده سلامتی، این عناصر، نوزاد را در برابر انواع عفونت های معمول و غیر معمول محافظت می کند. یک قطره از شیر مادر تقریباً شامل یک میلیون سلول سفید خون می باشد. که این سلول های ماکروفاژ میکروبها را می بلعند. شیر مادر همچنین سرشار از ایمنوگلوبولین است، ایمنوگلوبولین لایه مخاط داخلی دستگاه گوارش نارس نوزاد را بصورتی پوشش می دهد که از نفوذ میکروب جلوگیری می کند. ایمنوگلوبولین همچنین با پوشش لایه مخاط دستگاه گوارش از حساسیت غذایی جلوگیری می نماید. کلستروم شیر مادر در روزهای ابتدایی پس از تولد که نوزاد بیشترین محافظت را نیاز دارد سرشار از ایمنوگلوبولین می باشد. علاوه بر آن کلستروم حاوی مقادیر بالاتری از گلبول سفید و عناصر مبارزه با عفونت ها در مقایسه با شیر معمول مادر می باشد. کلستروم را اولین ایمن ساز مهم بدن نوزاد در نظر بگیرید. در دوران جنینی آنتی بادی لازم از راه جفت دریافت می شود، و پس از تولد تا شش ماه اول از راه شیر مادر، تا اینکه سیستم ایمنی کودک فعال شود، و حتی تا زمان راه افتادن کودک از بسیاری از فاکتورهای ایمن ساز شیر مادر بهره مند می گردد، گویی ایمن سازی طبق نسخه ای صورت گرفته به گونه ای که مادران در دوران بارداری آنتی بادی های مورد نیاز جنین خود را ساخته و در دوران شیردهی نیاز نوزاد خود را مرتفع می سازند. پس آنتی بادی های مورد نیاز هر نوزاد اختصاصاً در شیر مادر آن نوزاد موجود می باشد. بیماری های زمینه ای یا ارثی که در نسل های قبلی مادر موجود بوده اکنون آنتی بادی آن در شیر مادر ساخته شده و در حال حاضر این آنتی بادی با تغذیه شیر مادر به بدن نوزاد رسیده و او را در مقابل اینگونه بیماری ها که در خانواده موجود بوده محافظت می نمایند. شیر مادر نوزاد را در مقابل انواع بیماری هایی نظیر اتیت میانی، پنومونی، دیابت بزرگسالی، اسهال، وبا، آلرژی، عفونتها و صدها بیماری دیگر مصون می سازد. شیر مادر و پیش ساز آن کلستروم تطابق نوزاد و انتقال موفق او را به زندگی مستقل پس از تولد تأمین می نماید شیرمادر تنها منبع تمام مواد مغذی است که بطور بی نظیری با ظرفیتهای متابولیکی شیرخوار تطابق یافته است.
آغوز دارای دانسیته بالا و کم حجم است و لاکتوز، چربی و ویتامین های محلول در آب آن به میزان کمتر از شیر رسیده است اما پروتئین و ویتامین های محلول در چربی از جمله (E, A, K) و مواد معدنی نظیر سدیم و روی به میزان بیش از شیر رسیده در آن وجود دارد. بقدری ایمنوگلبولین و سایر فاکتورهای حفاظتی آن زیاد است که می توان آن را هم نسخه طبیعت و هم غذای طبیعت دانست.
آغوز بین 3 و 14 روز پس از تولد به شیر رسیده تبدیل می شود ترکیب شیر در مادران مختلف و در دفعات مختلف تغذیه و حتی در طول هر تغذیه و طول دوران شیردهی تفاوت های هدفداری دارد.
جنبه های تغذیه ای شیر مادر شامل موارد زیر است:
پروتئین از پروتئین Whey و کازئین تشکیل شده، نسبت Whey به کازئین در شیر مادر 80/20 است اما در شیر گاو 20 /80 است. Whey شیر انسان عمدتاً شامل آلفا لاکتالبومین انسانی است که ترکیبی مهم در سیستم آنزیمی سنتز لاکتوز می باشد نسبت بالای Whey به کازئین در شیر انسان باعث تشکیل دلمه نرمتر در معده شیرخوار شده که زمان تخلیه معده را کاهش می دهد و هضم را نیز تسهیل می نماید. شیر مادر حاوی میزان بالایی اسید آمینه آزاد و سیستین و میزان کمتری متیونین نسبت به شیر گاو است که سیستین برای جنین و شیرخوار pre-term اسید آمینه ضروری است اسید آمینه تورین هم در شیر مادر بالا است که نقش مهمی در تکامل سیستم عصبی مرکزی ایفا می کند چربی که متغیرترین ترکیب شیر مادر می باشد و شیر مادر 50-35% دریافت روزانه انرژی شیرخوار را از چربی ها فراهم می کند بالاترین غلظتها معمولاً اواخر صبح و پایین تر آن اوایل بعد از ظهر گزارش شده است در طول هربار غلظت چربی متغیر است در برخی زنان غلظت چربی Hind milk یا شیر انتهایی 5-4 بار بیشتر از fore milk یا شیر ابتدایی (شیر ابتدایی حاوی مقدار زیادی پروتئین، لاکتوز و آب) است و نباید طول مدت دلخواه تغذیه شیرخوار را در هر بار محدود نمود. مادران در هنگام دوشیدن شیر خود نبایستی فقط به جمع آوری fore milk بپردازند چربی شیر انسان در گلبولهای میکروسکوپی کوچکتر از آنچه که در شیر گاو وجود دارد ترشح می شود تری گلیسرید مهمترین چربی شیر مادر است که براحتی توسط لیپاز به اسیدهای چرب آزاد و گلیسرول تبدیل می شود چربی شیر مادران دارای نوزاد نارس تا 30% بیشتر از چربی شیر مادران نوزاد رسیده است.
لاکتوز:
عمده ترین کربوهیدرات شیر انسان است لاکتوز تأمین کننده 40% نیازهای انرژی است لاکتوز جذب کلسیم و آهن را تسهیل نموده و تشکیل کلونیهای لاکتوباسیلوس بیفیدوس را در روده ارتقاء می دهد و مانع از رشد باکتریها قارچها و انگلهای بیماری زا می شود.
ویتامین ها:
میزان دریافت شیرخوار از ویتامین های محلول در چربی می تواند بطور محسوسی متغیر باشد.
ویتامین A :
میزان آن در آغوز دو برابر شیر رسیده است غلظت ویتامین A بیش از شیر گاو است.
ویتامین K :
شیر مادر حاوی ویتامین K به مقدار کافی و با جذب مناسب است اما به علت مصرف حجم کم شیر در روزهای اول بهتر است جهت جلوگیری از خونریزی نوزادی تزریق شود.
ویتامین E :
شیر مادر نیازهای ویتامین E شیرخوار را تأمین می کند.
ویتامین D :
مقدار آن در شیر مادر پایین است در یک بررسی مشخص شد در معرض بودن 10 دقیقه بدون لباس و یا فقط سر و دستها سی دقیقه برای تأمین نیازهای یک هفته شیرخواران کفایت می کند.
ویتامین های محلول در آب شیر مادر می تواند نسبت به رژیم غذایی مادر تغییر کند. اما میزان آن در مادرانی که خوب تغذیه شده اند بیش از حد لازم است غلظت ویتامین B12 : شیر مادر بسیار کم است اما Bioavailability آن با وجود یک فاکتور ویژه انتقال دهنده افزایش می یابد غلظت نیاسین، اسید فولیک و اسید اسکوربیک غالباً در شیر انسان نسبت به شیر پستانداران بیشتر است بهبود رژیم غذایی مادران که حتی صرفنظر از شیرخوارشان برای خود آنها مهم است موثرترین راه پیشگیری از کمبودهای ویتامینی در کودکان شیرخوار است.
مواد معدنی:
مواد معدنی شیر مادر نسبت به جانشین شونده های شیر مادر کمتر است کلسیم شیر مادر بدلیل نسبت بالای کلسیم به فسفر جذب بهتر دارد. غلظت بیشتر فسفر شیر گاو باعث هیپوکلسمی نوزادی شده که امری شایع در نوزادان شیر مصنوعی خوار می شود.
شیر مادر خواران سدیم و کلراید را به مقدار کافی و متناسب دریافت می کنند.
کم خونی فقر آهن در شیرخوارانی که فقط با شیر مادر در 6 ماه اول زندگی تغذیه می شوند نادر است زیرا ذخایر آهن نوزاد تا 4 تا 6 ماهگی کافی است و جذب آهن شیر مادر 70% است در حالیکه شیر گاو 30% و شیر خشک فقط 10% است جذب آهن شیرمادر به دلیل لاکتوز و ویتامین C شیر مادر بسهولت انجام می گیرد و نیز به علت وجود فاکتور انتقال لاکتوفرین بسیار خوب است ثالثاً شیر مادر خواران از طریق روده آهن از دست نمی دهند.
روی برای ساختمان و عملکرد آنزیم رشد و ایمنی سلولی ضروری است و میزان روی شیر مادر کم اما برای تأمین نیاز شیرخوار بدون مختل نمودن جذب مس و آهن کافی است.
سایر عناصر کمیاب شیر مادر بیش از شیر گاو است میزان های مس، کبالت و سلنیم بیش از شیر گاو است.
منبع:
تغذیه شیرخواران: دکتر مرندی- شیر مادر: ترجمه دکتر نیک نفس- مجموعه آموزشی تغذیه با شیر مادر.
منبع: نشریه پیام پزشک، ویژه هفته جهانی شیر مادر. . 