خبرگزاری مهر- گروه فرهنگ: طرح «توزیع یارانه کتاب از طریق کتاب فروشی‌ها» که حدود دو سالی است با حمایت وزارت ارشاد و مشارکت کتابفروشان اجرا می‌شود، بر این مبنا شکل گرفت که اگر به صورت تخصصی و حرفه‌ای به صنعت نشر نگاه شود، به مثابه زنجیره‌هایی است که حلقه‌های اصلی آن از تولید (پدیدآورندگان، ناشران) تا توزیع (موزعان و کتابفروشان) و سرانجام خریداران (خوانندگان) باید هر کدام نقش خود را به درستی ایفا کنند تا گردش کتاب در آن روندی منطقی و حرفه‌ای پیدا کند.
افزایش چشمگیر تعداد ناشران از یکسو و کمبود ویترین، تعطیلی مداوم کتابفروشی‌ها در سال‌های اخیر از سوی دیگر، نشان از فربه شدن حلقه‌هایی و نحیف شدن حلقه‌هایی دیگر دارد؛ برنامه‌های حمایتی که تاکنون عمدتاً از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در حوزه کتاب صورت گرفته، نشان می‌دهد که بیشتر، یک حلقه این صنعت یعنی ناشران از آنها متنفع شده‌اند. در نتیجه این روند، تولید کتاب از توزیع آن بسیار بسیار فربه‌تر شده است؛ به گونه‌ای که در حال حاضر، ما در تولید کتاب به دلیل انبوهی و در توزیع آن به دلیل کمبود، با بحران مواجه شده‌ایم.
از سوی دیگر امروزه طرح‌هایی مانند توزیع بن کاغذی و سپس الکترونیک به جهت مشکلات ساختاری و شکلی دغدغه‌هایی بر حوزه نشر سرباز کرده که نیاز به بازنگری و تجدیدنظر و یا طرح جایگزین برای آن را بیش از پیش ضروری کرده است.
ایده طرح‌های حمایتی کتاب که با هدف به حرکت درآوردن همه زنجیر نشر و نه فقط حلقه‌های محدود و همچنین توزیع عادلانه یارانه و در اختیار قرار دادن یارانه مصرف کننده به دست خریدار و جلوگیری از سواستفاده‌های احتمالی از یارانه و تبدیل آن به وجه نقد و ... شکل گرفته، به اتکای زیرساخت‌های نرم افزاری لازم که در موسسه خانه کتاب فراهم شده، همچنین نظام کنترلی چندلایه، اهداف سه گانه فوق را تا حدودی محقق کرده و اکنون تقریباً می‌توان با اطمینان گفت تمام یارانه‌ای که به این طرح اختصاص یافته بود، صرف کتاب، و به چرخه نشر تزریق شده است.
تا قبل از سال 1394 تقریباً هیچ طرح و برنامه مدونی برای سوق دادن اعتبار به سمت کتابفروشی‌ها وجود نداشت و کل بودجه در نمایشگاه بین المللی کتاب تهران و نمایشگاههای استانی صرف می‌شد. برای اولین بار این طرح یعنی اختصاص بخشی از این بودجه به کتابفروشی‌ها در هفته کتاب سال 1394، کلید خورد که اهداف مختلفی برای آن در نظر گرفته شده است که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
توجه بیشتر به کتابفروشی‌ها: کتابفروشی‌ها به عنوان نوک پیکان چرخه تولید و انتشار کتاب طی سالیان سال بعد از انقلاب چندان محل توجه نبودند و تنها نویسندگان و ناشران و خوانندگان از حمایت‌های دولتی منتفع می‌شدند. لذا این طرح‌ها اقدامی عملی برای بازی گرفتن کتابفروشی‌ها به عنوان یکی از مهمترین ابعاد چرخه کتاب در ایران به حساب می‌آمد.
آشنا کردن و آشتی دادن مردم با کتابفروشی‌ها: این مسئله از جمله دلایل مهم اجرایی شدن این طرح محسوب می‌شود. چرا که متاسفانه طی سالیان سال مردم شهرها و مناطق مختلف به دلایل گوناگون یا با کتابفروشی‌های شهر خود آشنا نشده و یا آنها را فراموش کرده بودند. طرح‌هایی از این دست و از جمله «کتابگردی» کمک مناسبی به معرفی کتابفروشی‌های هر شهر خواهد بود.
پرکردن خلاءهای نمایشگاههای استانی: این طرح‌ها تا حدودی خلاءهای موجود در اجرای طرح نمایشگاههای استانی کتاب را پوشش می‌دهد و امکانی برای پر کردن این خلاء در کتابفروشی‌های سراسر کشور است. نمایشگاههای استانی کتاب صرفاً در مراکز استانها و یا شهرهای دوم آنها برگزار می‌شوند و این در حالی است که طرح‌های حمایتی فصلی این امکان را فراهم می‌آورند که در هر نقطه‌ای از کشور و در شهرها و استانهای متعدد کتابفروشان بتوانند نسبت به عرضه کتاب یا تخفیف به مردم اقدام کنند. این در حالی است که نمایشگاههای استانی صرفاً در یک بازه زمانی خاص و به مدت محدود 5 الی 10 روز در سال برگزار می‌شوند اما طرح‌های حمایتی در سه نوبت و بازه زمانی بیشتری در سراسر کشور اجرا می‌شوند.
توزیع عادلانه یارانه در سراسر کشور: این مسئله، اتفاقی است که از طریق این سامانه و طرح در شُرُف انجام است چرا که تا پیش از این عمده یارانه نشر در تهران و شهرهای بزرگ توزیع می‌شد اما در این طرح شاهد آن هستیم که یارانه‌های نشر به گونه‌ای نسبتاً هدفمندتر و عادلانه‌تر در سراسر کشور و برای همه اقشار چه دانش‌آموز چه دانشجو و یا حتی افراد عادی تخصیص پیدا می‌کند.
تحریک تقاضای خرید کتاب: امروزه مکانیسم تخفیف در بسیاری از چرخه‌ها و مشاغل سراسر دنیاست رایج است. کتابفروشی‌ها نیز تخفیف را جزوی لاینفک از حرفه خود می‌دانند؛ کما اینکه بسیاری از کتابفروشی‌های معتبر دنیا به بهانه‌های مختلفی مانند شروع سال جدید از این ترفند برای جذب مخاطب بهره می‌برند. تخفیف یک ابزار تبلیغی و نتیجه بخش نیز هست. کتابفروشان سراسر کشور با ارائه تخفیف و وارد کردن شوک و تهییج به بازار می‌توانند به کسب و کار خود رونق دهند. این تخفیف توسط کتابفروشی اما با سرمایه یارانه مردم پرداخت می‌شود یعنی در حقیقت مردم سهم خود از دولت در باب کتاب و کتابخوانی را از درگاه کتابفروشی‌ها دریافت می‌کنند؛ درگاهی که سابق بر این ناشر یا «نمایشگاه» نامیده می‌شد اما حالا «کتابفروشی» نام دارد.
سیر صعودی و رشد ایده «توزیع یارانه کتاب از طریق کتابفروشی‌ها» که منجر به طرح‌های «کتابفروشی به وسعت ایران»، «عیدانه کتاب»، «تابستانه کتاب» و «پائیزه کتاب» شد، در نمودارهای زیر مشهود است و تاثیر آن بر صنعت نشر ملموس است. این طرح‌ها گردش مالی مناسبی در زنجیره تولید و عرضه ایجاد کرده‌ند تا جایی که مطابق اعلام خانه کتاب که از طرف دولت مجری این طرح‌ها است، بسیاری از کتابفروشان درخواست‌های زیادی مبنی بر ادامه چنین طرح‌هایی داشته‌اند.
مبلغ کل خرید کتاب در طرح‌های حمایتی از کتابفروشی‌ها به تفکیک هر استان
مطابق اعلام خانه کتاب، کتابفروشی‌های 31 استان در این طرح‌ها مشارکت کرده‌اند که کتابفروشی‌های استان تهران از نظر مبلغ فروش رتبه اول را کسب کرده‌اند و استانهای اصفهان و خراسان رضوی در جایگاه‌های بعدی قرار گرفته‌اند. از نظر توزیع یارانه اختصاص یافته نیز، استانهای تهران، اصفهان و خراسان رضوی به ترتیب در جایگاه‌های اول، دوم و سوم قرار گرفته‌اند که در نمودار زیر نیز مشخص است.
مبلغ کل یارانه اختصاص یافته در طرح‌های حمایتی از کتابفروشی‌ها به تفکیک هر استان
درصد یارانه اختصاص یافته در طرح‌های حمایتی از کتابفروشی‌ها به هر استان
این پنج طرح حمایتی از کتابفروشی‌ها در 130 روز انجام شده‌اند که با توجه به مبلغ کل خرید، میانگین مبلغ خرید روزانه در طرح‌ها 2 میلیارد و 827 میلیون و 844 هزار و 283 ریال است که در جدول زیر نمایش داده شده است.
در مجموعِ پنج طرح انجام شده مذکور، تعداد 1 میلیون و 963 هزار و 912 کتاب فروخته شده است و این فروش، حاصل تعداد 750 هزار و 668 خرید است و متوسط تعداد خرید خریداران 2.62 خرید است که در جدول زیر نشان داده شده است.
به طور متوسط میانگین فروش کتابها و یارانه اختصاص یافته در طرح‌ها به صورت زیر است:
همچنین مطابق اعلام همین موسسه، تعداد کل کتابفروشی‌هایی که در این طرح‌ها مشارکت کرده‌اند، 1594 واحد است که از این تعداد 1199 کتابفروشی، «فعال»، یعنی کتابفروشی‌هایی بوده‌اند که خرید داشته‌اند. نمودار مربوطه را در زیر ملاحظه می‌کنید:
کتابفروشی‌های فعال و عضوِ طرح‌های حمایتی از کتابفروشی‌ها به تفکیک استان
نمودار مقایسه‌ای کتابفروشی‌های عضو و فعال استانها
درصد مشارکت کتابفروشی‌های هر استان در طرح‌های حمایتی از کتابفروشی‌ها
اگر فرض بر آن شودکه تمام کتابفروشی‌های در استانها در این طرح‌ها ثبت نام کرده باشند، درصد مشارکت کتابفروشی‌های فعال هر استان به شرح زیر است که در این جدول استان تهران در جایگاه آخر جدول قرار گرفته است و این مسئله نیاز به بررسی دارد که چرا استانی که از نظر تعداد کتابفروشی‌های فعال در جایگاه نخست قرار گرفته، در این جدول در رتبه آخر ایستاده است؟
در این مورد به نظر می‌رسد از پتانسیل‌های موجود برای فروش کتاب در استان تهران به‌طور کامل استفاده نشده است. مطابق همین گزارش، استانهای یزد، بوشهر، زنجان، قزوین، ایلام، هرمزگان، سیستان و بلوچستان و کهگیلویه و بویراحمد در جایگاه‌های اول تا هشتم قرار دارند. به عبارت دیگر تمام کتابفروشی‌های این استانها در طرح‌های یادشده مشارکت داشته‌اند و جزو کتابفروشی‌های فعال بوده‌اند هر چند مبالغ خرید آنها کم است.
بر اساس همین گزارش، سهم کتاب در سبد خانوار طبق جمعیت آماری و سرشماری شده سال 1395، 15 هزار و 193 ریال است و سهم هر فرد نسبت به جمعیت کل کشور 4599 ریال که مبلغ بسیار ناچیزی است. در نمودار زیر سهم کتاب در سبد خانوار و نیز سهم هر فرد نسبت به خرید کتاب در هر استان نشان داده شده است.
همانطور که در نمودار فوق دیده می‌شود، استان تهران بالاترین مبلغ فروش کتاب را داشته است ولی با توجه به جمعیت زیاد آن سهم هر فرد نسبت به استان‌هایی نظیر قم، خراسان رضوی، اصفهان و حتی همدان و یزد که در قسمت میانی جدول هستند، کمتر شده و در جایگاه دوازدهم جدول قرار گرفته است و می‌توان نتیجه گرفت این مقدار فروش کتاب برای استان تهران با اینکه بالاترین مبلغ فروش را داشته است، ولی در حقیقت بسیار کم و ناچیز است.
سهم ریالی هر فرد در خرید کتاب به تفکیک استان
جدول توزیع استانی جمعیت و خرید کتاب، بیشترین سهم فرد در استان
سهم هر فرد در استان به ریال
مطابق برآوردها، تعداد 1199 کتابفروشی فعال در این طرح‌ها شرکت کرده‌اند که این تعداد مساحتی بالغ بر 118 هزار و 699 مترمربع فضا را اشغال کرده‌اند که سهم استان فارس نسبت به بقیه استانها از همه بیشتر و سهم استان هرمزگان نسبت به بقیه استانها از همه کمتر است و این نشان می‌دهد استان فارس هم از نظر تعداد کتابفروشی و هم مجموع مساحت کتابفروشی‌ها توزیع پایدار و یکسانی دارد و به نظر می‌رسد مساحت تک تک کتابفروشی‌های این استان نیز بسیار بالاست.
در پنج طرح انجام شده مذکور، تعداد یک میلیون و 963 هزار و 912 هزار کتاب فروخته شده است که این تعداد از نظر موضوعی، به شرح ذیل است و طبق آمار موجود علاقمندی خریداران بیشتر از همه مربوط به کتاب‌های داستان خارجی بوده است و کتاب‌های با موضوع دین و شعر فارسی در جایگاه‌های بعدی علاقمندی است. علوم سیاسی با تعداد 10 هزار و 861 عنوان کتاب در جایگاه آخر قرار دارد.
میزان علاقه‌مندی خریداران به موضوعات مختلف در کل طرح‌ها
همچنین همانطور که علاقه مندی و ذائقه خریداران در جدول قبلی نشان داد، داستان‌های خارجی پراقبال‌ترین موضوع بوده است و نتیجه منطقی این است که نویسندگان خارجی نیز با اقبال زیادی همراه و جزء پرفروش‌ترین کتابها بوده باشند.
50 نویسنده خارجیِ پرفروش‌ترین کتابها
50 پدیدآورنده ایرانیِ پرفروش‌ترین کتابها
50 مترجم ایرانیِ صاحب پرفروش‌ترین کتابها
حال و پس از اجرای 5 طرح فوق‌الذکر که شرح خروجی و نتیجه آن در این گزارش رفت، دومین طرح تابستانه کتاب و در واقع ششمین طرح با همان ایده حمایت از کتابفروشی‌ها، از هفته جاری (15 مرداد) و با مشارکت 828 کتابفروشی در سراسر کشور آغاز شده است.
از این تعداد کتابفروشی تاییده شده، 631 کتابفروشی از مراکز استانها و 197 کتابفروشی از شهرستان‌ها عضو طرح مورد اشاره شده‌اند. استانهای تهران با 151 کتابفروشی، اصفهان با 98 کتابفروشی و قم با 94 کتابفروشی بیشترین مشارکت را در این طرح داشته‌اند که در مقایسه با طرح‌های مشابه، افزایش استقبال کتابفروشی‌ها از این طرح را نشان می‌دهد.
مطابق اعلام خریداران کتاب می‌توانند با همراه داشتن کارت ملی تا پنجم شهریور در مراکز استانها و تا پانزدهم شهریور در شهرستان‌ها به کتابفروشی‌های عضو طرح مراجعه و از تخفیف 20 تا 25 درصدی خرید کتاب در این طرح تا سقف یکصد هزار تومان استفاده کنند.
به اعتقاد مجید غلامی جلیسه، مدیرعامل خانه کتاب، «آنچه که بعد از اجرای پنج دوره طرح‌های حمایتی از کتابفروشی‌ها به دست آمده است، نشان می‌دهد نگاه عمومی و تخصصی به اجرای این طرح‌ها چه از منظر خوانندگان کتابها، چه از منظر ناشران و چه از منظر نویسندگان و پدیدآورندگان آنها، مثبت بوده است».
به گفته وی، طی مدت اجرای این پنج طرح حمایتی بیش از 36 میلیارد و 761 میلیون تومان به عنوان گردش مالی در کتابفروشی‌های سراسر کشور ثبت شده است که این رقم بیش از گردش مالی یکصد نمایشگاه استانی کتاب بوده است.
مدیرعامل خانه کتاب همچنین از امکان افزایش یارانه طرح تابستانه کتاب به کتابفروشی‌های عضو این طرح به تناسب میزان فروش آنها خبر داد و گفت: یارانه کتابفروشی‌هایی که در طرح تابستانه کتاب کمتر از پنج میلیون تومان فروش داشته باشند، تا 9 میلیون تومان و کتابفروشی‌هایی که بیش از 10 میلیون تومان فروش داشته باشند، تا 12 میلیون تومان افزایش خواهد یافت.
جلیسه با اعلام اینکه در پنج طرح حمایتی از کتابفروشی‌ها که در یک سال و نیم گذشته در سراسر کشور به مرحله اجرا درآمده، تعداد 138 هزار جلد کتاب غیرتکراری به فروش رفته است، از پرداخت همه وجوه کتابفروشی‌ها تقریباً بلافاصله پس از اتمام اجرای این طرح‌ها خبر داد.
با مدنظر قرار دادن تجربه چند دهه‌ای برگزاری نمایشگاههای کتاب اعم از نمایشگاههای عمومی مثل نمایشگاههای استانی و نیز نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران و نیز نمایشگاه‌ههای تخصصی در این زمینه، و همچنین خروجی طرح‌های حمایتی از کتابفروشی‌ها که البته سن آنها هنوز به دو سال کامل هم نرسیده، به نظر می‌رسد شاهد تغییری اساسی در رویکرد دولت در زمینه «توزیع یارانه کتاب» هستیم؛ در واقع تفاوت جدی این دو نوع نگاه به نحوه هزینه‌کرد یارانه یادشده در جامعه، در این نکته است که به همه حلقه‌های زنجیره نشر به ویژه کتابفروشی‌ها که علی‌الظاهر در این سال‌ها به فراموشی سپرده شده بودند، توجه عادلانه صورت گیرد.
با توجه به شکاف عمیقی که هم از حیث کمی و هم از حیث کیفی میان دو حلقه اصلی این زنجیره یعنی حلقه نشر کتاب و حلقه فروش کتاب در این سال‌ها پدید آمده و موجب رشد چشمگیر تعداد ناشران از یکسو و کاهش ویترین کتاب از سوی دیگر و فربه‌تر شدن چرخه تولید کتاب نسبت به چرخه عرضه آن شده است، باید دید آیا رویکرد جدید دولت و مشخصاً وزارت ارشاد در توزیع یارانه کتاب، نتیجه‌بخش خواهد بود و می‌تواند دست کم مرهمی باشد بر بحران «تولید انبوه کتاب و در عین حال نبود ویترین برای عرضه آن» یا (با توجه به اجرای فصلی این طرح‌ها) تنها می‌تواند شوک‌هایی مقطعی باشد بر بازار کم‌رمق کتاب در کشور؟