دانش غذایی مادران کلید سلامت خانواده(۱)

تحقیقات علمی گسترده در کشورهای مختلف جهان، این واقعیت را به اثبات رسانده اند که تغذیه نقش بسیار مهمی در حفظ سلامت، پیشگیری از بیماری ها و طول عمر انسان بر عهده دارد. البته عوامل دیگری هم در این مورد مؤثرند، ولی تغذیه در این ارتباط از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
با پیشرفت علم، دانشمندان به تازه های شگفت انگیزی در مورد تأثیر تغذیه در حفظ سلامت انسان دست یافته اند، بنابراین در جهان امروز که اطلاعات به سرعت به کشورها و ممالک مختلف انتقال می یابد، قاعدتاً باید بسیاری از بیماری های شایع در جوامع مختلف، ریشه کن شود و مردم از سلامت بیشتری برخوردار باشند، در حالی که شواهد و نتایج حاصل از تحقیقات گوناگون در اقصی نقاط جهان، خلاف این امر را نشان می دهند و حتی امروزه شاهد بروز و شیوع بسیاری از بیماری های مزمن از قبیل اختلالات قلبی- عروقی و سکته های گسترده ناشی از آن، سرطان، دیابت، افزایش فشار خون، چربی های نامطلوب خون و... در جوامع مختلف هستیم. ریشه این ناهماهنگی علم با سلامت را در کجا باید جستجو کرد؟ مسلماً تغییر شیوه زندگی، به خصوص در جوامع پیشرفته و صنعتی، مهم ترین علت این ناهماهنگی است که مستقیماً بر الگوی غذایی خانواده ها تاثیر می گذارد، ولی نکته کلیدی و مهم در این ماجرا نقش مادران در فعالیت های خانه است که تصمیم گیر، برنامه ریز و مجری تغذیه در خانواده هستند. آگاهی و نگرش خانم ها در مورد تغذیه نقش بسیار مهم و سازنده ای در شکل گیری الگوی غذایی خانواده بر عهده دارد. حال این سوال پیش می آید که در قدم اول، آگاهی مادران و خانم های خانه دار در ارتباط با تغذیه چگونه است؟ به عبارت دیگر، مادران به هنگام انتخاب و خرید ماده غذایی، برنامه ریزی جهت تهیه غذا، شکل گیری رفتارهای تغذیه ای خانواده و... تا چه میزان گام های خود را آگاهانه و مطمئن برمی دارند؟
عادات غذایی،که مهم ترین و موثرترین عامل در تعیین وضعیت تغذیه ای افراد است، از خانواده منشاء می گیرد، بنابراین برای تغییر عادات غذایی نادرست، نقطه موثر و کلیدی، آگاهی و نگرش مادران نسبت به تغذیه است.
در این ارتباط بهتر است ابتدا از انتخاب غذایی شروع کنیم و توجه نماییم که مادران عزیز در مورد انتخاب غذایی برای خانواده چه فاکتورهایی را در نظر می گیرند و کدامیک از مواد غذایی را جهت تغذیه خانواده، در اولویت قرار می دهند.
آیا اولویت فاکتورهای انتخابی مادران، علایق و تمایلات غذایی کودکان و خانواده است یا قیمت مواد غذایی به عنوان یک عامل مهم عمل می کند؟ موادی که وفور بیشتری در هر فصل وایام در بازار دارند ( مساله دسترسی ) در اولویت قرار می گیرند یا اینکه به نیازهای تغذیه ای خانواده بهای بیشتری می دهند؟ بنابراین باید هر یک از این عوامل را مورد بررسی قرار داد:

1-توجه به علایق و تمایلات غذایی کودکان و اعضاء خانواده
 

مهم ترین عامل انتخاب غذایی، تمایل و علاقه فرد نسبت به موادغذایی است و این تمایل اکثراً در مورد کودکان و نوجوانان، نامناسب می باشد و این مشکلی است که در اغلب اوقات، مادران با آن روبه رو هستند.
این دسته از مادران اظهار می دارند که با وجود تلاش فراوان در فراهم کردن الگوی غذایی مناسب برای کودکانشان، آنها توجه وعلاقه ای به مصرف این الگوها نشان نمی دهند. از موادی که خود به آنها تمایل دارند ( مانند غذاهای آماده )(Fast Food)، نوشابه های گازدار، چیبس، پفک و غیره) استفاده می نمایند. این مساله حائز اهمیت زیادی است که باید با آن به درستی و با تدبیر فراوان مقابله نمود.
تلاش مادران در برنامه ریزی صحیح غذایی چنانچه با مقاومت و مخالفت کودکان مواجه شود، نمی تواند نتیجه مثبتی در بر داشته باشد، به اضافه آنکه موجب بیزاری و امتناع بیشتر کودکان و نوجوانان در پیروی از برنامه غذایی صحیح می شود.
چاره چیست؟برای حل این مشکل چه باید کرد؟
مهم ترین کلید در حل این مشکل آن است که کودکان و نوجوانان، با میل و رغبت، مواد غذایی مفید و دارای ارزش تغذیه ای بالا را انتخاب نمایند. این امر ممکن نیست مگر آنکه مادران، فرزندان خود را با نیازهای تغذیه ای شان آشنا نمایند وآگاهی آنان را نسبت به تاثیر مواد غذایی ضروری و مفید در حفظ سلامتی، تامین رشد، افزایش قدرت یادگیری و حافظه و پیشگیری از بیماری ها افزایش دهند. در این صورت، تلاش مادر بی نتیجه نخواهد ماند و فرزندان او با میل و رغبت از الگوی غذایی صحیح و مفید استفاده خواهند کرد.

2-قیمت مواد غذایی
 

یکی از عوامل مهم در مورد انتخاب مواد غذایی در هر خانواده، مساله اقتصادی است. حتی با آگاهی از خواص تغذیه ای مواد غذایی مفید، چنانچه قیمت این مواد گران باشد و در حد توان مالی خانواده نباشد، امکان خرید و استفاده از آنها مقدور نیست و این مساله موجب محدود شدن افراد در مصرف برخی از مواد غذایی مفید و ضروری خواهد شد. برای حل این مشکل لازم است افرادی که نقش کلیدی در تغذیه خانواده بر عهده دارند ( مانند مادر، پدر یا سایر اشخاصی که غذای خانوار را خریداری و تهیه می کنند)، از لیست جانشینی مواد غذایی آگاهی داشته باشند. برخی از مواد خوراکی با داشتن ارزش تغذیه ای مشابه، دارای قیمت ارزان تری نسبت به سایر مواد هستند، بنابراین می توان در صورت گران بودن قیمت برخی مواد در بعضی فصول، از مواد ارزان تری که می توانند از نظر تغذیه ای جانشین آنها شوند، استفاده کرد. مثلاً می توان به جای گوشت قرمز( در صورت بالا بودن قیمت آن). از تخم مرغ، مرغ، لبنیات یا مخلوط غلات و حبوبات استفاده کرد. عدس پلو، خوراک لوبیا چیتی یا عدسی با نان، آبگوشت بدون چربی ( در صورت استفاده از مقدار کم گوشت در آن) نیز می توانند جانشین های مناسبی برای گوشت قرمز باشند. همچنین در صورت گران بودن قیمت مرکبات در فصول خاص، می توان جهت تامین ویتامین C از گوجه فرنگی یا سبزیجات دارای برگ سبز استفاده نمود.
نکته قابل توجه در این جا آن است که برخی افراد تصور می کنند که به عنوان مثال ارزش تغذیه ای میوه های درشت بیش از میوه های ریز است، مثلاً پرتقال درشت دارای ارزش بالاتری نسبت به پرتقال کوچک است و یا در مورد ماهی، بعضی افراد تصور می کنند که لازم است از ماهی سفید یا آزاد که قیمت گرانتری دارد استفاده شود، در صورتی که این باور صحیح نیست میوه های کوچک هم چنانچه تازه و سالم باشند ( یعنی له شده، پلاسیده و... نباشند)، خواص تغذیه ای مشابهی با میوه های درشت دارند. همچنین ماهی هایی که در دریا زندگی می کنند، ارزش تغذیه ای آنها تفاوت زیادی با یکدیگر ندارد، بنابراین می توان مواد خوراکی ارزان تر را جانشین مواد گران قیمت نمود و از خواص تغذیه ای آنها بهره برد.

3-مساله وفور یا کمبود برخی مواد غذایی در بعضی فصول
 

در بعضی از فصول سال، دسترسی به برخی مواد غذایی مشکل و یا امکان ناپذیر است. همان گونه که اشاره شد، در این موارد می توان موادی را که به وفور در دسترس قرار دارند، جانشین مواد کمیاب نمود (در صورتی که دارای ارزش تغذیه ای مشابه باشند)، به عنوان مثال، چنانچه در بعضی از ماه های سال گوجه فرنگی به آسانی در دسترس همگان قرار نداشته باشد یا قیمت آن بالا باشد، می توان برای تامین ویتامین A از هویج ( که در تمام اوقات به وفور قابل دسترس است و قیمت آن هم همیشه مناسب می باشد) استفاده کرد. به همین ترتیب می توان بسیاری از مواد غذایی را جانشین یکدیگر نمود.

4-نیازهای تغذیه ای خانواده
 

نیازهای تغذیه ای خانواده از عواملی است که باید در اولویت اول انتخاب غذایی قرار گیرد، زیرا نقش بسیار مهم و سازنده ای در شکل گیری الگوی غذایی بر عهده دارد. نیازهای تغذیه ای برای افراد خانواده، در سنین و شرایط مختلف متفاوت است، مثلاً نیاز کودکان دبستانی با اطفال زیر 5 سال، نوجوانان با بزرگسالان، مردان با زنان، مادران باردار و شیرده با خانم های معمولی، و ورزشکاران با افرادی که تحرک جسمی زیادی ندارند، متفاوت است. در اینجا است که مسئوولیت مادران در انتخاب غذایی و تنظیم الگوی غذایی برای خانواده، هر چه بیشتر شفاف می شود.
فردی که وظیفه تنظیم برنامه غذایی خانوار را به عهده دارد، باید نگاهی عمیق و دقیق بر تمام این مسائل داشته باشد و نیازهای تغذیه ای افراد خانواده را در اولویت قرار دهد. به این ترتیب، چنانچه اظهار نماییم که برای بهبود وضعیت تغذیه افراد جامعه، لازم است ابتدا سعی در افزایش آگاهی و بهبود نگرش مادران نسبت به تغذیه داشته باشیم، سخنی به گزاف نگفته ایم.
اولین گام جهت برنامه ریزی تغذیه ای خانواده انتخاب غذایی است و چنانچه این مرحله به خوبی و به طور صحیح انجام نشود، افراد جامعه هرگزنخواهند توانست از سلامت کامل و مقاومت کافی در برابر بیماری ها برخوردار شوند و به این ترتیب جامعه ای رنجور، ناتوان، آسیب پذیر و غیر فعال را تشکیل خواهند داد.
الگوی غذایی سنتی کشورمان بسیار سالم تر، مفیدتر و ارزان تر از الگوی غذایی متداول امروزی می باشد.
نگاهی به غذاهای سنتی متداول در جامعه نشان می دهد که این الگوی غذایی شامل استفاده از حبوبات به مقدار کافی در برنامه غذایی، جانشین کردن تخم مرغ و نیز مخلوط غلات و حبوبات به جای گوشت، استفاده از ماست و دوغ به جای نوشابه های گازدار بر سر هر سفره ایرانی، استفاده از سبزی خوردن همراه غذا، مصرف میوه های تازه فصل به جای آبمیوه های آماده در طول روز و به طول کلی استفاده از غذاها و میان وعده های خانگی و تازه به جای غذاها و میان وعده های آماده سرخ کرده و پر نمک یا پر شکر بوده است.
اما پس از مرحله انتخاب غذایی، گام مهم بعدی، آماده سازی، طبخ و نگهداری مواد خوراکی است.
این قسمت نیز مانند مرحله قبل، از اهمیت ویژه ای برخوردار است و چنانچه به درستی و با آگاهی کامل انجام نشود، می تواند موجب هدر رفتن قسمت عمده ای از مواد مغذی موجود در غذا و کاهش شدید ارزش تغذیه ای مواد غذایی شود.
آگاهی افراد در مورد نحوه صحیح آماده سازی، طبخ و نگهداری مواد غذایی بسیار مهم می باشد و لازم است مادران عزیز که در این مورد نقش کلیدی را در خانواده بر عهده دارند، آموزش های لازم را که تحت نظر و مدیریت متخصصین و اساتید علم تغذیه تهیه و تنظیم و به وسیله رسانه های گروهی با جامعه ارائه می شود، فرا گیرند.
مرحله سوم، عادات و رفتارهای تغذیه ای است که چنانچه به طرز نامناسب و غلط توسط افراد اعمال گردد، می تواند لطمات مهم و جدی به سلامت شخص وارد سازد.
در شماره بعدی مجله، درباره دو گام ضروری یعنی آماده سازی و طبخ و نگهداری، و رفتارهای تغذیه ای بحث و بررسی خواهیم داشت.

پی‌نوشت‌ها:
 

* مشاوره تغذیه و رژیم درمانی

منبع:دنیای تغذیه ش 93